Educatief pakket Natuurlijke rijkdommen in Vlaanderen 1 e graad secundair onderwijs

Educatief pakket Natuurlijke rijkdommen in Vlaanderen 1 e graad secundair onderwijs

Inhoud 4. 5. Inleiding Werking van het educatief pakket Onderzoekssteekkaarten 1 per delfstof fiche klei fiche leem fiche zand fiche grind fiche mergel 2 per fabricaat Proefjes fiche dakpan fiche baksteen fiche geëxpandeerde kleikorrel fiche asfalt fiche beton fiche glas 4.1 doorlaatbaarheidsproef 4.2 kneedbaarheidsproef 4.3 schudproef Bijlage Lijst van vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen waarbij dit pakket aansluit.

Inleiding Natuurlijke rijkdommen in Vlaanderen meer dan steenkool alleen! Vlaanderen staat voor een grote uitdaging met betrekking tot zijn natuurlijke rijkdommen. In Vlaanderen moeten voldoende oppervlaktedelfstoffen (klei, leem, grind en diverse zandsoorten) ontginbaar gemaakt worden opdat de grondstoffenvoorziening niet in gevaar komt. Tegelijk mag de ontginning van oppervlaktedelfstoffen geen aanslag vormen op mens en milieu. Een maatschappelijk verantwoorde ontginning van oppervlaktedelfstoffen enerzijds en de kennisopbouw en -verspreiding over de Vlaamse ondergrond anderzijds zijn twee belangrijke elementen die de Afdeling Land en Bodembescherming, Ondergrond en Natuurlijke Rijkdommen (ALBON) van het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie hanteert om deze doelstellingen te bereiken. Om jongeren beter vertrouwd te maken met de natuurlijke rijkdommen in Vlaanderen en met de toepassingen van de Vlaamse ondergrond, stelt ALBON een educatieve en interactieve tool ter beschikking van alle leerlingen uit het secundair onderwijs. Zo kunnen leerlingen uit de drie graden op een rijkelijk geïllustreerde manier kennismaken met de minerale grondstoffen van de ondiepe ondergrond in Vlaanderen (zand, leem, klei grind, mergel...) en hun toepassingen (bakstenen, dakpannen, glas, beton...) Bovendien krijgen ze een kijk op het onderzoek naar de valorisatie van de diepe ondergrond. Een pedagogische en op de praktijk afgestemde interactieve tool biedt mooie kansen om de boodschap over te brengen.

Werking van het educatief pakket 1 opzet Doelstelling Dit pakket wil de leerlingen op een aantrekkelijke en didactisch verantwoorde wijze onderdompelen in de natuurlijke rijkdommen van Vlaanderen. De interactieve tool waarop elk pakket geënt is, heeft als instap een kaart van Vlaanderen. Op deze kaart worden de verschillende delfstoffenregio s zichtbaar via mouse-over. Elke delfstoffenregio in Vlaanderen biedt de leerlingen degelijk onderbouwde informatie rond geologie, ontginning, verwerking, nabestemming en het debat dat naar aanleiding van een ontginningslocatie wordt gevoerd. Het ruime aanbod aan foto- en filmmateriaal maakt het geheel visueel tastbaar. Dit pakket is bedoeld als introductie en is dus zeker niet exhaustief. Wel wil dit pakket een handig instrument zijn om aanvullend of ondersteunend te kunnen inpikken op bepaalde lesonderwerpen. De raakpunten met de eindtermen vindt u alvast in de bijlage. 2 Gebruik Twee pistes Het educatief pakket voor de eerste graad laat de leerlingen de natuurlijke rijkdommen via twee pistes ontdekken: van delfstof tot fabricaat of van fabricaat tot delfstof. Beide pistes maken gebruik van de bijbehorende onderzoekssteekkaarten. De eerste piste benadert de natuurlijke rijkdommen vanuit de delfstof zelf (5 fiches: klei, zand, leem, grind en natuursteen). Voor de tweede piste vertrekken we vanuit het fabricaat (6 fiches: dakpan, baksteen, geëxpandeerde kleikorrel, asfalt, beton en glas). U kiest dus zelf de invalshoek van waaruit u de natuurlijke rijkdommen wil behandelen.

Aan de slag Stap 1 huistaak Elke leerling krijgt een onderzoeksfiche mee naar huis. De taak bestaat erin de onderzoeksvragen op de fiche tegen de volgende les te beantwoorden. De antwoorden vinden de leerlingen op de website www.ikdoorgrondvlaanderen.be. Een voorbeeld. Er zijn 25 leerlingen in de klas en u kiest voor de invalshoek delfstoffen. Er zijn 5 fiches die u kan verdelen, er zullen dus 5 groepen kunnen worden gevormd waarvan de leerlingen dezelfde opdracht moeten uitvoeren. Stap 2 klassikale verwerking De volgende les zitten alle leerlingen met hetzelfde thema (zij die dezelfde fiche als huistaak mee kregen) samen aan tafel. In een kort overleg wisselen ze de resultaten van hun opzoekwerk uit. Op die manier vervolledigen ze hun eigen onderzoeksfiche. Daarna spreken de leerlingen af hoe ze hun gezamenlijk opzoekwerk gaan voorstellen aan de klas. Want dat is de bedoeling. De verschillende onderzoeksteams stellen hun delfstof of hun fabricaat voor aan de volledige klas. Als leerkracht kunt u waar nodig extra duiding geven. Om de leerlingen ook proefondervindelijk kennis te laten maken met de verschillende delfstoffen, integreerden we drie proefjes (doorlaatbaarheids-, kneedbaarheids- en schudproef) die gemakkelijk in de klas uitgevoerd kunnen worden. U vindt alle fiches voor de leerlingen bij deze handleiding. U kunt ze vrij voor de leerlingen kopiëren. Bovendien kunnen zowel deze handleiding als de fiches naar believen gedownload worden van www. ikdoorgrondvlaanderen.be. Tip: neem vooraf met de jongeren het document Overzicht website door. Zo weten ze waar ze de informatie kunnen vinden.

Onderzoekssteekkaarten Om de leerlingen van de eerste graad vlot en zelfstandig hun weg te laten vinden in het complexe labyrint van de natuurlijke rijkdommen, bevat dit educatief pakket overzichtelijke onderzoekssteekkaarten. Er zijn twee reeksen voorhanden. De eerste reeks neemt een concrete delfstof als uitgangspunt. Aan de hand van een aantal vragen worden alle facetten van deze delfstof onder de loep genomen. Bij de tweede reeks verloopt alles in omgekeerde zin en ligt het vertrekpunt dus bij het fabricaat. Ook hier komt de leerling beetje bij beetje alles te weten over de verschillende luiken van de interactieve tool. 1 per delfstof fiche klei fiche leem fiche zand fiche grind fiche mergel 2 per fabricaat fiche dakpan fiche baksteen fiche geëxpandeerde kleikorrel fiche asfalt fiche beton fiche glas

klei DELFSTOF PAG. 1/2 Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de verschillende regio s waar men klei ontgint. Noteer de verschillende soorten klei. 4. 5. 6. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente waar een kleigroeve ligt. Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Pittem bevindt zich ten westen van Brussel.

klei DELFSTOF PAG. 2/2 Benoem de stappen van het productieproces van klei tot baksteen. Tip: zoek de informatie in het menu Verwerking stap 1: stap 6: stap 2: stap 7: stap 3: stap 8: stap 4: stap 9: stap 5: stap 10: Van klei worden niet alleen bakstenen gemaakt. Welke eindproducten bestaan er nog? Geef per eindproduct ook de regio aan waar de klei ontgonnen wordt. Verdiep je in de nabestemmingen ontgonnen wordt. van vroegere groeves in de verschillende regio s waar klei Welke soorten nabestemming tref je aan? 4. Tref je bij de andere delfstoffen (leem, zand, grind, mergel) nog andere nabestemmingen aan? leem: zand: grind: mergel:

LEEM DELFSTOF PAG. 1/2 Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen waar men leem ontgint. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar leem ontgonnen wordt. Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Lanaken bevindt zich ten zuidoosten van Antwerpen Benoem de stappen van het productieproces van leem tot baksteen Tip: zoek de informatie in het menu Verwerking stap 1: stap 6: stap 2: stap 7: stap 3: stap 8: stap 4: stap 9: stap 5:

LEEM DELFSTOF PAG. 2/2 Van leem worden niet alleen bakstenen gemaakt. Wat is een andere toepassing? Verdiep je in de nabestemmingen van vroegere groeves in de regio waar leem ontgonnen wordt. Welke soorten nabestemming tref je aan? Tref je bij de andere delfstoffen (klei, zand, grind, mergel) nog andere nabestemmingen aan? Zo ja, welke? klei: zand: grind: mergel:

ZAND DELFSTOF PAG. 1/3 Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de verschillende regio s waar men zand ontgint. Noteer de verschillende soorten zand. 4. 5. 6. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar zand ontgonnen wordt. Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Geraardsbergen bevindt zich ten zuiden van Gent

ZAND DELFSTOF PAG. 2/3 Benoem de stappen van het productieproces van kwartszand tot glas. stap 1: stap 6: stap 2: stap 7: stap 3: stap 8: stap 4: stap 9: stap 5: stap 10: Van zand wordt niet alleen glas gemaakt. Welke andere toepassingen kent zand? Link deze toepassingen telkens aan een regio. 1: 6: 2: 7: 3: 8: 4: 9: 5:

ZAND DELFSTOF PAG. 3/3 Verdiep je in de waaier aan nabestemmingen in de regio s waar zand ontgonnen wordt. Som de verschillende nabestemmingen hier op. 4. Tref je bij de andere delfstoffen (leem, klei, grind, mergel) nog andere nabestemmingen aan? klei: leem: grind: mergel:

GRIND DELFSTOF PAG. 1/2 Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de regio waar men grind ontgint. Noteer de regio. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar grind ontgonnen wordt. Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld Dilsen-Stokkem ligt ten zuidoosten van Brugge. Benoem de stappen van het productieproces van grind tot beton. Tip: zoek de informatie in het menu Verwerking stap 1: stap 4: stap 2: stap 5: stap 3: stap 6:

GRIND DELFSTOF PAG. 2/2 Verdiep je in de nabestemmingen van vroegere groeves in de regio waar grind ontgonnen wordt. Welke soorten nabestemming tref je aan? Tref je bij de andere delfstoffen (leem, zand, klei, natuursteen) nog andere nabestemmingen aan? klei: leem: zand: mergel:

mergel DELFSTOF pag. 1/1 Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen een regio waar men nog mergel ontgint. Noteer de regio. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente waar men mergel ontgint. Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Riemst ligt ten zuidoosten van Antwerpen. Leg kort uit waarvoor men mergel gebruikt. Tip: zoek de informatie in het menu Verwerking

DAKPAN klei FABRICAAT PAG. 1/3 Begeef je naar de verwerkingspagina s een dakpan kan vervaardigen. van de delfstoffenzones en zoek uit met welke delfstof(fen) je Noteer de naam van deze delfstof. Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de (verschillende) regio( s) waar men deze delfstof(fen) ontgint. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar deze delfstof(fen) ontgonnen wordt (worden). Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Zwevegem ligt ten zuiden van Brugge

DAKPAN FABRICAAT PAG. 2/3 Benoem de verschillende stappen om dakpannen te produceren. 1: 6: 2: 7: 3: 8: 4: 9: 5: De delfstof(fen) waarvan dakpannen gemaakt worden, wordt (worden) ook nog voor andere doeleinden gebruikt. Welke eindproducten bestaan er nog? Geef per eindproduct ook de ontginningsregio aan. Een denkvraag: Achterhaal waarom niet elke delfstof even geschikt is om dakpannen te produceren. Welke delfstof(fen) is (zijn) geschikt? Welke niet? Waarom? Voer het kneedbaarheidsproefje uit en zoek een verklaring voor de resultaten.

dakpan FABRICAAT PAG. 3/3 Verdiep je in de nabestemmingen van de vroegere groeves in de verschillende regio s waar deze delfstof(fen) ontgonnen wordt (worden). Welke soorten nabestemming tref je aan?. 4. Tref je bij de andere delfstoffen (leem, zand, grind, mergel) nog andere nabestemmingen aan? leem: zand: grind: mergel:

BAKSTEEN FABRICAAT PAG. 1/3 Begeef je naar de verwerkingspagina s baksteen kan vervaardigen. van de delfstoffenzones en zoek uit met welke delfstoffen je een Noteer de naam van deze delfstoffen op je werkblad. Geef aan welke delfstof het meest wordt gebruikt. Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de (verschillende) regio( s) waar men deze meest gebruikte delfstof ontgint. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef (per regio) de naam van een gemeente met een groeve waar deze delfstof ontgonnen wordt. Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Kortemark ligt ten zuidoosten van Antwerpen

BAKSTEEN FABRICAAT PAG. 2/3 Benoem de verschillende stappen om bakstenen te produceren. stap 1: stap 6: stap 2: stap 7: stap 3: stap 8: stap 4: stap 9: stap 5: stap 10: De delfstoffen waarvan bakstenen gemaakt worden, worden ook voor andere doeleinden gebruikt. Welke eindproducten bestaan er nog? Geef per eindproduct ook de ontginningsregio aan. Een denkvraag: Achterhaal waarom niet elke delfstof even geschikt is om bakstenen te produceren. Welke delfstoffen zijn geschikt? Welke niet? Waarom? Voer het kneedbaarheidsproefje uit en zoek een verklaring voor de resultaten.

baksteen FABRICAAT PAG. 3/3 Verdiep je in de nabestemmingen delfstoffen ontgonnen worden. van de vroegere groeves in de verschillende regio s waar deze Welke soorten nabestemming tref je aan? Klei: 4. Leem: Tref je bij de andere delfstoffen (zand, grind, natuursteen) nog andere nabestemmingen aan? zand: grind: mergel:

geëxpandeerde kleikorrel FABRICAAT PAG. 1/2 Begeef je naar de verwerkingspagina s van de delfstoffenzones en zoek uit met welke delfstof je een geëxpandeerde kleikorrel kan vervaardigen. Noteer de naam van deze delfstof op je werkblad. Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de regio( s) waar men deze delfstof ontgint. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar deze delfstof ontgonnen wordt. Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Rumst ligt ten noordoosten van Brussel. Benoem de verschillende stappen om kleikorrels te produceren. 1: 4: 2: 5: 3:

geëxpandeerde kleikorrel FABRICAAT PAG. 2/2 De delfstof waarvan kleikorrels gemaakt worden, wordt ook nog voor andere doeleinden gebruikt. Welke eindproducten bestaan er nog? Een denkvraag: Achterhaal waarom niet elke delfstof even geschikt is om kleikorrels te produceren. Welke delfstoffen zijn geschikt? Welke niet? Waarom? Voer het kneedbaarheidsproefje uit en zoek een verklaring voor de bekomen resultaten. Verdiep je in de nabestemmingen ontgonnen wordt. van de vroegere groeves in de regio s waar deze delfstof Welke soorten nabestemming tref je aan? 4. Tref je bij de andere delfstoffen (leem, zand, grind, mergel) nog andere nabestemmingen aan? leem: zand: grind: mergel: Ga na waarvoor geëxpandeerde kleikorrels gebruikt worden.

BETON FABRICAAT PAG. 1/2 Begeef je naar de verwerkingspagina s van de delfstoffenzones en zoek uit met welke delfstof(fen) je beton kan vervaardigen. Noteer de naam van deze delfstof(fen) op je werkblad. Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de (verschillende) regio( s) waar men deze delfstof(fen) ontgint. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar deze delfstof(fen) ontgonnen wordt (worden). Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld Dilsen-Stokkem ligt ten zuidoosten van Brugge

BETON FABRICAAT PAG. 2/2 Benoem de verschillende stappen om beton te produceren. stap 1: stap 4: stap 2: stap 5: stap 3: stap 6: De delfstof(fen) waarvan beton gemaakt wordt, wordt (worden) ook nog voor andere doeleinden gebruikt. Welke eindproducten bestaan er nog? Verdiep je in de nabestemmingen ontgonnen wordt (worden). van de vroegere groeves in de regio s waar deze delfstof(fen) Welke soorten nabestemming tref je aan? Grind: Zand Limburg: Tref je bij de andere delfstoffen (leem, klei, zand, mergel) nog andere nabestemmingen aan? leem: klei: zand: mergel:

ASFALT FABRICAAT PAG. 1/2 Begeef je naar de verwerkingspagina s van de delfstoffenzones en zoek uit met welke delfstof(fen) je asfalt kan vervaardigen. Noteer de naam van deze delfstof(fen) op je werkblad. Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de (verschillende) regio( s) waar men deze delfstof(fen) ontgint. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar deze delfstof(fen) ontgonnen wordt (worden). Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Dilsen-Stokkem ligt ten zuidoosten van Brugge.

ASFALT FABRICAAT PAG. 2/2 Benoem de verschillende stappen om asfalt te produceren. stap 1: stap 4: stap 2: stap 5: stap 3: stap 6: De delfstof(fen) waarvan asfalt gemaakt wordt, wordt (worden) ook nog voor andere doeleinden gebruikt. Welke eindproducten bestaan er nog? Verdiep je in de nabestemmingen ontgonnen wordt (worden). van de vroegere groeves in de regio s waar deze delfstof(fen) Welke soorten nabestemming tref je aan? Tref je bij de andere delfstoffen (leem, klei, mergel) nog andere nabestemmingen aan? leem: klei: mergel:

GLAS FABRICAAT PAG. 1/2 Begeef je naar de verwerkingspagina s van de delfstoffenzones en zoek uit met welke delfstof(fen) je glas kan vervaardigen. Noteer de naam van deze delfstof(fen) op je werkblad. Zoek op de algemene kaart van Vlaanderen de (verschillende) regio( s) waar men deze delfstof(fen) ontgint. Duid deze regio s aan op de blinde kaart van Vlaanderen. Meer kaartmateriaal vind je op http://geo-vlaanderen.gisvlaanderen.be. Geef de naam van een gemeente met een groeve waar deze delfstof(fen) ontgonnen wordt (worden). Gebruik daarvoor de legende van de kaartjes op de website. Situeer deze gemeente op basis van de windrichting ten opzichte van Brussel, Antwerpen, Gent Bijvoorbeeld: Mol ligt ten noorden van Hasselt.

GLAS FABRICAAT PAG. 2/2 Benoem de verschillende stappen om glas te produceren. stap 1: stap 6: stap 2: stap 7: stap 3: stap 8: stap 4: stap 9: stap 5: stap 10: Glas kent oneindig veel toepassingen. Som er drie op. Som ook vijf andere producten op die gemaakt worden met de delfstof die voor glas gebruikt wordt. 4. 5. Verdiep je in de nabestemmingen van de vroegere groeves in de regio s waar deze delfstof(fen) ontgonnen wordt (worden). Welke soorten nabestemming tref je aan? Tref je bij de andere delfstoffen (leem, klei, grind, mergel) nog andere nabestemmingen aan? leem: klei: grind: mergel:

4. Proefjes 4.1 Proefje doorlaatbaarheid Dit heb je nodig: 3 potjes of grote glazen 3 koffiefilters Een maatbeker Grof zand Fijn zand Klei Water Elastiekjes (die rond de potjes kunnen) Zo ga je te werk: Bevestig de koffiefilters met de elastiekjes bovenin de potjes. Zorg dat er voldoende ruimte onder de filters in de potjes is. Doe grof zand in één van de filters en gebruik de maatbeker om het volume te meten. Doe eenzelfde hoeveelheid fijn zand in een andere filter. En evenveel klei in de laatste filter. 4. Giet (als het kan gelijktijdig) eenzelfde hoeveelheid water in de drie filters. Beschrijf en verklaar wat je ziet.

4.2 Proefje kneedbaarheid Dit heb je nodig: een hoopje zand een klomp klei Zo ga je te werk: Neem het zand en probeer het hoopje te kneden. Neem nu de klei en probeer ook dit te kneden. Beschrijf wat er gebeurt. Observeer nu ook even de korrels uit de verschillende hoopjes. Duid de juiste stelling aan: o Zandkorrels zijn beter zichtbaar en dus groter dan kleikorrels. o Zandkorrels zijn kleiner dan kleikorrels en niet zo goed zichtbaar. Probeer nu een verband te leggen tussen kneedbaarheid en korrelgrootte: o Hoe groter de korrels, hoe makkelijker kneedbaar het materiaal is. o Hoe kleiner de korrels hoe makkelijker kneedbaar het materiaal is.

4.3 Schudproef Niet alle korrels zijn even zwaar. Dat weet je. Maar welke korrels zijn nu eigenlijk de zwaarste? En hoe kan je dat weten? Doe de schudproef! Dit heb je nodig: potje lepel (fles) water* klei, zand, leem en grind Zo ga je te werk: Doe een lepeltje klei en een lepeltje zand in het potje. Vul het potje met water tot iets over halfweg. Sluit het potje goed af met het deksel. 4. Schud flink met het potje. 5. Zet het potje neer. Raak het niet meer aan. De verschillende delfstoffen in het potje zullen naar beneden zakken, dat duurt even. Beschrijf wat je ziet. o De zand- en kleikorrels hebben zich vermengd en verspreid over het volledige potje. o De zand- en kleikorrels hebben zich vermengd en zijn naar de bodem gezakt. o De zand- en kleikorrels vormen een zandlaagje en een kleilaagje. Het zandlaagje ligt boven op het kleilaagje. o De zand- en kleikorrels vormen een zandlaagje en een kleilaagje. Het zandlaagje ligt onder het kleilaagje. Verklaar waarom! o Zandkorrels zijn groter en daardoor zwaarder dan kleikorrels. Door hun gewicht zakken ze naar de bodem. o Kleikorrels zijn groter en daardoor zwaarder dan zandkorrels. Door hun gewicht zakken ze naar de bodem. o Kleikorrels en zandkorrels zijn even groot. Daardoor zijn ze even zwaar en vermengen ze zich in het water. Eventueel kan je nu ook een lepeltje leem en grind toevoegen en je onderzoek voortzetten!

5. Bijlage Lijst Van Vakgebonden En Vakoverschrijdende Eindtermenn VAKGEBONDEN A-STROOM B-STROOM AARDRIJKSKUNDE Landschap en kaart 1, 2, 3, 4, 5* Het natuurlijke milieu 1 Bodem en ondergrond 9, 10, 11 4. De mens en het landschap 4.1 het landelijke landschap 21, 22, 23* 4.2 het industrielandschap 24, 25 4.3 het verkeer in het landschap 31, 32, 33* 4.4 het toeristische en recreatieve landschap 34, 35, 36* 5. De eigen leefruimte 37, 38 MAATSCHAPPELIJKE VORMING OF GESCHIEDENIS en AARDRIJKSKUNDE (eerste graad b-stroom: ontwikkelingsdoelen) Dimensie ruimte 18. aan de hand van concrete inrichtingselementen een landelijk, stedelijk, toeristisch en industrieel landschap van elkaar onderscheiden. 4. Thema De school en haar omgeving 2 herkennen door gericht waarnemen of na onderzoek een aantal landschappen in de eigen omgeving. 5. Thema de woning 28. het wonen in functie van het klimaat, het bouwmateriaal, het landschap, de samenlevingsvorm, de levensstijl en de beroepsactiviteit verklaren. 6. Thema de stad in verleden en heden 30. herkennen en verklaren in een stad sporen uit het verleden.

VAKOVERSCHRIJDEND VOOR A-STROOM EN B-STROOM GEMEENSCHAPPELIJKE STAM 1, 2, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 18, 19, 20, 21, 24, 25, 26 CONTEXT 4 2, 5 CONTEXT 6 5, 6 CONTEXT 7 7 ICT 1, 2, 3, 4 LEREN LEREN 1, 2, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 13