Inhoudsopgave Ten geleide 3 SPECIFIEK DEEL 1 Samenvatting 5 2 Aanbevelingen 8 3 Naar een nieuw kwalificatiemodel? 11 ALGEMEEN DEEL 1 Arbeidsmarkt en instroom in opleiding en beroep 14 1.1 Ontwikkeling van het NIVRA-ledenbestand 14 1.2 Ontwikkeling van de instroom in de opleidingen 16 1.3 Conclusie 17 2 Ontwikkelingen in de beroepsuitoefening 18 2.1 De ontwikkelingsrichting 18 2.2 Expertise en primaire opleiding 18 2.3 Conclusie 19 3 De perceptie van studenten 20 3.1 Enthousiast maar kritisch 20 3.2 Conclusie 20 4 Ontwikkelingen in het hoger onderwijs 22 4.1 Overkoepelend beleid 22 4.2 De verdere ontwikkeling van het bachelor-masterstelsel 23 4.3 Conclusie 25 5 De universitaire RA-opleidingen 26 5.1 Het begrip RA-opleiding 26 5.2 Het opleidingsaanbod 26 5.3 Conclusie 29 5.4 Studieduur en de verdeling van werk- en studietijd 30 5.5 De effecten van bama nader bezien 30 5.6 Een bachelor-master RA-opleiding? 32 5.7 Conclusie 34 6 De RA-opleiding in internationaal perspectief 35 6.1 Enkele observaties en globale vergelijking 35 6.2 Het Common Content Project 36 De opleidingen tot registeraccountant 1
7 De praktijkstage 38 8 De hbo-accountancy-opleiding 40 BIJLAGEN 1 Opdracht, werkwijze en samenstelling van de Commissie 43 2 De (nieuwe) kaders voor de opleiding tot registeraccountant 44 3 Prognose deelname aan het hoger onderwijs op (middel)lange termijn 47 4 Hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs in bama. 48 5 Korte schets van enkele buitenlandse opleidingstrajecten voor accountants 50 6 Referenties en geraadpleegde literatuur 53 2 De opleidingen tot registeraccountant
Ten geleide Met dit rapport geeft de door het bestuur van het Koninklijk NIVRA ingestelde Commissie Toekomst Accountancy Opleidingen haar overwegingen en aanbevelingen op mogelijke aanpassingen in de vorm en de inrichting van de RA-opleidingen. De Commissie meent dat er aanleiding is in de opleidingen beter aan te sluiten op de ontwikkelingen in het beroep en op de arbeidsmarkt. De Commissie hoopt met dit rapport een impuls te geven aan het in gang zetten van veranderingen die bijdragen aan het oplossen van gesignaleerde knelpunten. We geven een aantal suggesties en concrete aanbevelingen aan het NIVRA, aan de onderwijsinstellingen en aan de werkgevers van accountancystudenten. Onze aanbevelingen aan het NIVRA betreffen vooral de relatie van toekomstige beroepsgenoten tot de beroepsorganisatie, de titulatuur en de praktijkopleiding. Het is met name aan de onderwijsinstellingen en aan de werkgevers de aanbevelingen met betrekking tot de opleiding nader uit te werken. Het NIVRA kan hierbij een ondersteunende rol vervullen. Gegeven de sterke samenhang tussen beroep en opleiding bepleiten we een gezamenlijke aanpak. Het uiteindelijke doel van onze aanbevelingen is het accountantsberoep te versterken. We bepleiten hiertoe - onder meer door aansluiting op Europese inzet op het gebied van de opleiding - een aanpassing van de opzet van de opleiding en een betere verdeling van werk- en studietijd in de deeltijdopleidingen. Bovendien geven we de mogelijkheid van een aspirant-lidmaatschap van de beroepsorganisatie in overweging, en stellen we voor om aan bepaalde bachelor- en /of master-opleidingen die onderdeel zijn van de RA-studie, een - zo mogelijk - door het NIVRA te erkennen beroepskwalificatie te verbinden. Met het oog op de langere termijn presenteren we een eerste aanzet voor een opleidingsmodel waarin de functie-uitoefening van de registeraccountant ook in de titulatuur tot uitdrukking kan komen. Wij hopen met dit rapport een bijdrage te leveren aan het realiseren van een nauw op de behoeften van de markt, van studenten en van hun (toekomstige) werkgevers, afgestemd hoogwaardig opleidingsaanbod. Namens de Commissie, dr. P.A.M. Diekman RA Voorzitter Amsterdam, september 2007 De opleidingen tot registeraccountant 3
4 De opleidingen tot registeraccountant
SPECIFIEK DEEL (Samenvatting en Aanbevelingen) 1 Samenvatting In de opdracht aan de Commissie is gesteld dat de huidige opleidingen onvoldoende aansluiten op de behoeften van de markt. Deze constatering raakt in de eerste plaats een kwantitatief probleem. Er is een ontoereikend aanbod van gekwalificeerde medewerkers en de instroom van RA s in het beroep stagneert. In samenhang hiermee is er de problematiek van de aansluiting van de opleidingen op ontwikkelingen in de beroepsuitoefening. Hier spelen met name de aspecten differentiatie naar mogelijk te vervullen functies en specialisatie op deelterreinen een belangrijke rol. In dit rapport besteden we aandacht aan beide aspecten, waarbij het accent op de opleidingsproblematiek is gelegd. Het Algemeen Deel van dit rapport omvat een brede verkenning en analyse van de huidige situatie en vormt de fundering voor onze suggesties en aanbevelingen. De aanbevelingen zijn in eerste instantie gericht op de korte termijn. Een meer fundamenteel herontwerp van de opleiding vergt een aanpassing van de wettelijke bepalingen met betrekking tot de voor het verwerven van de RAtitel gestelde eisen. In dit Specifiek Deel vatten we achtereenvolgens het Algemeen Deel kort samen, lichten we onze aanbevelingen toe en gaan we nader in op een alternatief toekomstig kwalificatiemodel. Algemeen Deel Tekort op de arbeidsmarkt We constateren dat bij ongewijzigd beleid de personeelsschaarste in de sector de komende jaren verder zal toenemen. Dit tekort betreft zowel (gevorderde) assistent-accountants als registeraccountants. Op grond van in- en doorstroomprognoses voorzien we op termijn met name een tekort aan gevorderde assistenten en aan in het openbare beroep werkzame accountants. Specialisatie Registeraccountants worden steeds meer experts op uiteenlopende (deel)terreinen. Deze ontwikkeling, leidend tot het ontstaan van superspecialismen, zet zich voort. Het scala van diensten op het gebied van assurance-verschaffing zal zich de komende jaren naar verwachting verder uitbreiden. We gaan er vanuit dat de RA-opleiding niet alle hiervoor vereiste kennis en vaardigheden kan en hoeft aan te reiken. Studenten moeten op grond van een adequate basisopleiding worden voorbereid op de mogelijkheid van verdere specialisatie. De werk / studie-balans Studenten die de deeltijdopleiding volgen willen meer harmonie in de verdeling van werk-, studieen vrije tijd. Ook voor potentiële accountancystudenten is dit een zwaarwegend punt. De attractiviteit en de studeerbaarheid van de opleidingen kan verbeteren door een betere verdeling De opleidingen tot registeraccountant 5
tussen werk- studie- en privé-tijd. Voor de accountantskantoren is uiteraard van belang dat in de drukste perioden voldoende medewerkers beschikbaar zijn. Te veel studenten de studie stoppen voortijdig of doen veel langer over de studie dan op grond van het studieschema mogelijk is. Het behouden van de studenten / assistenten en het verhogen van het numerieke opleidingsrendement vergt maatregelen die dit probleem kunnen helpen oplossen. Het huidige opleidingsaanbod. Met de RA-opleiding bedoelen we hier het volledige bachelor-, master- en postmasterstudietraject van de theoretische opleiding. De RA-opleiding kent inmiddels vele verschijningsvormen. Naast de verscheidenheid in het opleidingsaanbod vanwege fulltime en parttime varianten, zijn er verschillen in de opbouw en de inrichting van de opleidingen. Aan de ene kant van het spectrum zijn er opleidingen die van begin af aan (in de hbo- of wo-bachelor) op accountancy zijn gericht. Aan de andere kant bevinden zich de bachelor- en masteropleidingen van universiteiten die een breder (bedrijfs)economisch kader als basis hebben, waarna ofwel in de master voor accountancy kan worden gekozen ofwel na de master, oftewel voor de postinitiële (postmaster) RA-opleiding. Doel en oriëntatie van de opleiding Als gevolg van de Achtste EU-Richtlijn is de RA-opleiding primair gericht op de functie van de controlerend accountant. Registeraccountants zijn echter in uiteenlopende professionele omgevingen en functies werkzaam en kunnen in beginsel meerdere diensten verlenen. Voor studenten is essentieel dat met het door hen te volgen bachelor- en masterprogramma een brede basis wordt gelegd voor hun toekomstig beroepsmatig functioneren. We merken hierbij op dat zowel bachelor- als masteropleidingen een zelfstandige betekenis moeten hebben voor de arbeidsmarkt. Internationale context Wanneer we de accountantsopleidingen en de kwalificatievereisten in andere (toonaangevende) landen bezien, valt op dat in aantal landen een zwaarder accent op praktijkervaring wordt gelegd en dat (mede hierdoor) minder hoge eisen aan de academische component worden gesteld. Een belangrijk verschil is ook, dat met name in de Angelsaksische landen de basisopleiding is gericht op het worden van (professional / associate) accountant, waarna eventueel specialisatie in de auditfunctie kan volgen. We bepleiten aansluiting op het zogenoemde Common Content Project omdat dit de opleiding en het beroep in de internationale context naar verwachting zal versterken. Een opleiding tot basisaccountant We concluderen dat een relatief brede op accountancy 1 gerichte basisopleiding op universitair masterniveau voorkeur heeft. Een dergelijke opleiding kan, aangevuld met een deel van de praktijkstage, leiden tot de kwalificatie basisaccountant (als werknaam). Nadat ook een hierbij passend beroepsprofiel is uitgewerkt kan worden onderzocht welke eventuele aanpassingen dit in de huidige opleidingen vergt. Na de basisopleiding kan in postinitieel onderwijs verdergaande specialisatie volgen. Gegeven de huidige wettelijke kaders zal specialisatie echter met name gericht blijven op de functie van de controlerend accountant. De RA-titel wordt behaald na het afronden van de eveneens op deze functie gerichte praktijkstage. 1 We gebruiken in dit rapport het begrip accountancy, hiervoor kan ook gelezen worden accounting. Accountancy als hier bedoeld omvat eveneens elementen van auditing en controlling. 6 De opleidingen tot registeraccountant
Studieduur en duaal onderwijs Een verkorting van de (gemiddelde) studieduur kan worden bereikt door enige inperking van de vakspecifieke leerinhoud en een andere opzet van de parttime opleidingen; dat wil zeggen een opzet waarbij in sommige perioden van het jaar het onderwijs op meerdere dagen in de week (al dan niet in de vorm van duaal onderwijs) kan worden gevolgd. Hierbij valt bijvoorbeeld ook te denken aan intensieve summercourses. Verbreding van de instroom We constateren dat het bachelor-masterstelsel de RA-opleidingen voldoende ruimte biedt voor nieuw beleid. Hierbij bijvoorbeeld te denken aan verbetering van de instroommogelijkheden in de RA-opleiding voor hbo- en wo-afgestudeerden met een niet op accountancy gerichte bachelor- of mastervooropleiding. Specifiek Deel Na voorgaande beknopte samenvatting van het Algemeen Deel van dit rapport geven we hierna eerst een aantal suggesties en aanbevelingen die binnen de bestaande kaders en wettelijke bepalingen voor de RA-opleiding kunnen worden gerealiseerd. De ruimte voor differentiatie (naar te vervullen functie) en specialisatie (op specifieke terreinen) in de primaire opleiding is beperkt, omdat alle toekomstige RA s ook aan alle opleidingseisen voor de functie van wettelijk controleur moeten voldoen. Deze beperking wordt bovendien ingegeven door de wenselijkheid de studieduur van de primaire opleiding niet te verlengen. Dit neemt echter niet weg dat de gesignaleerde ontwikkelingen in het beroepsveld en de functie-uitoefening van registeraccountants een meer gerichte aansluiting van de eindfase van opleiding (na de basisopleiding) op de toekomstige functievervulling wenselijk maakt. We sluiten dit Specifiek Deel daarom af met een schets van een mogelijk toekomstig kwalificatiemodel, waarin differentiatie naar toekomstige functievervulling in de postinitiële opleiding en in de praktijkstage tot uitdrukking kan komen. De opleidingen tot registeraccountant 7
2 Aanbevelingen Opbouw en inrichting van de RA-opleiding We geven in overweging te komen tot een relatief brede opleiding tot basisaccountant in een universitair bachelor- en masterprogramma van 240 ECTS (= vier jaar fulltime studie). We vragen bij het ontwerp van de basisopleiding (c.q. het herontwerp van de huidige opleiding) ook te betrekken de in het kader van het zogenoemde Common Content Project beoogde leerdoelen en te onderzoeken of in de basisopleiding de eisen van het Common Content programma goeddeels kunnen worden gerealiseerd. Het theoretische gedeelte van de RA-opleiding kan vervolgens worden behaald na een postinitiële opleiding van 30-60 ECTS. Een nader te bepalen deel van de praktijkstage is onderdeel van de opleiding tot basisaccountant. Hierna volgt een schematische weergave van dit model. Tabel 1: Opleiding tot basisaccountant en RA (RA= potentieel wettelijk controleur) (A+B+C+D+E) RA q E Stage 1.5-2 jaar (afhanklijk van C) q Postinitiële RA-opleiding 1-2 jaar, duaal /parttime q (A+B+C) Basisaccountant q C Stage 1-1.5 jaar (nader te bepalen) q B Master Accountancy Toelichting Stage Studenten kunnen de stage gedeeltelijk gelijktijdig met de theoretische opleiding volgen. In geval van een parttime/ duaal programma vanaf de start met de masteropleiding; in geval van een fulltime masterprogramma kan met het eerste stagejaar worden begonnen bij aanvang van de postinitiële opleiding. Afronding van het derde stagejaar nadat de theoretische opleiding is voltooid. r Instroom in postinitiële opleiding kan ook met andere masters, nadat een gericht schakelprogramma is gevolgd. - 1 jaar, wo, fulltime - 1.5-2.5 jaar, wo, duaal of part-time q A Bachelor Accountancy - 3 jaar wo of 4 jaar hbo, full-time - 4-5 jaar duaal of parttime q vwo voor wo q havo/mbo (vwo) voor hbo r Instroom hbo- en andere wo- Bachelors in master hbo- en wo-bachelors zonder directe aan- sluiting op de master volgen voorafgaand aan de master een (gericht) schakelprogramma van (indicatief) 0.5-1.5 jaar, fulltime, parttime of duaal. 8 De opleidingen tot registeraccountant
Met voor de inrichting van het curriculum als uitgangspunten : - De opleiding tot basisaccountant dekt in belangrijke mate het vakkenpakket van de EU-richtlijn en de education standards 1-6 en 8 van IFAC af en is gericht op een brede dienstverlening door (register)accountants. - Specialisatie in postinitiële RA-opleiding is met name gericht op de wettelijke controle (het programma dekt IES-8 en Common Content af). - De basisaccountant kan ook bepaalde (aan het Assurance Framework ontleende) vormen van assurance verschaffen (assurance verschaffing van historische financiële informatie na de postinitiële opleiding en de stage). - Eventueel (facultatief) aanzetten tot specialisatie op andere terreinen in de postinitiële opleiding. - De opleiding tot basisaccountant, aangevuld met de postinitiële RA-opleiding dekt de door de Commissie Eindtermen Accountantsopleidingen vastgestelde eindtermen af en voldoet aan het door het NIVRA vastgestelde beroepsprofiel van de registeraccountant. - Een (meer) geïntegreerde benadering met betrekking tot de kernvakken van de accountantsopleiding. - Master en postmasterfase in hechte samenhang met de praktijkstage. We geven de onderwijsinstellingen in overweging in samenspraak met het NIVRA een dergelijke opzet voor de RA-opleiding nader uit te werken en te effectueren. Studieduur, studeerbaarheid en rendement De te beperkte instroom en de te grote tussentijdse uitstroom van studenten vraagt dringend om maatregelen ter verbetering van de studeerbaarheid van de opleidingen en ter vermindering van het aantal studenten / assistent-accountants dat tussentijds stopt met de opleiding. Met als doel de gemiddelde opleidingsduur te verkorten en het aantal afgestudeerden te vergroten geven we de onderwijsinstellingen en de werkgevers in overweging hier beter op te anticiperen. Dit kan bijvoorbeeld door meer flexibiliteit in de onderwijs- en de werkplanningen aan te brengen en door meer aandacht te geven aan de persoonlijke coaching op het werk en bij de studie. We bepleiten daartoe ook in de deeltijdopleidingen de momenten waarop het onderwijs kan worden gevolgd, beter af te stemmen op de drukste perioden in het werk, bijvoorbeeld door bepaalde perioden in het jaar vrij te maken voor intensief onderwijs en / of door meer het model van drie dagen werken en twee dagen studeren te hanteren. We vragen ook de besturen van de accountantskantoren hier een richtinggevend standpunt over in te nemen, opdat de onderwijsinstellingen daarop kunnen aanhaken. Programma-aanbod Het huidige aanbod van hbo- en wo-accountancy-opleidingen is breed en divers, met onderscheid naar (grotendeels) fulltime programma s, duale programma s (in het hbo) en parttime programma s. We adviseren de onderwijsinstellingen hierbij ook een universitaire bachelor- en een masteropleiding in accountancy (accounting) in de vorm van duaal onderwijs aan te bieden omdat een dergelijke variant naar verwachting de attractiviteit van de opleiding voor studenten zal vergroten. Bovendien biedt duaal onderwijs mogelijkheden tot meer integratie van theoretische en praktische vorming. We geven de onderwijsinstellingen ook in overweging een Engelstalige, op de internationale praktijk gerichte, postinitiële RA-opleiding aan het opleidingsaanbod toe te voegen. Niet alleen kan een dergelijk programma voor een (vooralsnog beperkt) deel van de Nederlandse studenten De opleidingen tot registeraccountant 9
een aantrekkelijke optie zijn; zo n programma zal ook de mogelijkheden voor buitenlandse studenten en accountants om de RA-kwalificatie te behalen verbeteren. We constateren ook dat het huidige onderwijsaanbod door de uiteenlopende benamingen van de universitaire accountantsopleidingen voor zowel werkgevers als voor studenten niet helder is en geven de onderwijsinstellingen daarom in overweging een duidelijk herkenbare benaming voor de (bachelor, master- en postmaster) opleidingen te bewerkstelligen. Aansluiting hbo-bachelors op de vervolgopleiding tot RA De aansluiting tussen met name de hbo-accountancy-opleiding en de universitaire vervolgopleidingen kan worden verbeterd. Dit geldt ook voor andere studierichtingen uit het palet van het hoger economisch onderwijs. Hierbij bijvoorbeeld te denken aan meer gerichte, intensieve schakelprogramma s die in samenwerking tussen hbo-instelingen en universiteiten kunnen worden aangeboden. We adviseren de onderwijsinstellingen deze mogelijkheden nader te onderzoeken en uit te werken. In dit verband adviseren we ook de - vanaf het studiejaar 2005 - door alle universiteiten aan hbobachelors gestelde mastereis te evalueren. Verbreden van de instroom Het potentieel van (getalenteerde) studenten neemt, mede als gevolg van demografische ontwikkelingen, niet toe. We vragen daarom de onderwijsinstellingen betere instroom- en opleidingsmogelijkheden te creëren voor bachelors en masters met andere dan de tot nu toe gebruikelijke vooropleidingen voor de opleiding tot registeraccountant. Het ontwerpen en aanbieden van specifiek op deze groepen gerichte programma s zal er aan bijdragen dat meer van deze studenten de overstap richting accountancy maken. De praktijkstage Ter bevordering van een meer geïntegreerde benadering van theoretische- en praktische vorming, adviseren we de onderwijsinstellingen en het NIVRA te onderzoeken of en zo ja hoe de samenhang tussen de theoretische opleiding en de driejarige praktijkstage kan worden versterkt. In relatie tot het voorgestelde model van een opleiding tot basisaccountant adviseren we het NIVRA de eisen voor het eerste stagejaar te (her)formuleren. Civiel effect van de opleidingen en de relatie van studenten /assistenten met het NIVRA We adviseren het NIVRA - mede gegeven de afzonderlijke betekenis die bachelor- en masteropleidingen voor de arbeidsmarkt zouden moeten hebben - te onderzoeken, of op basis van één of meer zo mogelijk door het NIVRA aan te wijzen bachelorgetuigschriften op het gebied van de accountancy, ook hierbij passende beroepskwalificaties kunnen worden toegekend. Voor de masteropleiding geven we - aangevuld met een deel van de praktijkstage - de kwalificatie basisaccountant in overweging. Hiermee kan het civiel effect van desbetreffende opleidingen worden versterkt. We geven - teneinde de betrokkenheid van studenten met de (toekomstige) beroepsorganisatie en het beroepsveld beter zichtbaar te maken en te versterken - ook in overweging een aspirant-lidmaatschap van het NIVRA mogelijk te maken voor afgestudeerden van een aantal door het NIVRA nader te bepalen bachelor- en / of masteropleidingen. 10 De opleidingen tot registeraccountant
3 Naar een nieuw kwalificatiemodel? We cannot look at the future as a continuation of the past. The things that got you where you are, are seldom the things that keep you there. (Charles Handy, business philosopher) 2 De voor de beroepsuitoefening - in brede zin - vereiste kennis en vaardigheden vragen een hoog niveau van vorming en opleiding voor toekomstige registeraccountants. Voor de meeste studenten is ook de hoge marktwaarde van de RA-titel een belangrijke asset. Verhoging van de attractiviteit van de opleiding voor (potentiële) studenten kan worden bereikt door meer evenwicht in werk- studie- en privé-tijd aan te brengen en door uit te gaan van een basisprogramma van 240 ECTS, leidend tot een basisaccountant, die in het beroepsveld breed inzetbaar is en die het vermogen heeft zich verder te specialiseren in meerdere richtingen. Dit laat echter onverlet dat de huidige situatie onvoldoende ruimte biedt voor (meer) differentiatie in de primaire opleiding, op postinitieel niveau. Betwijfeld kan worden of hiermee ook op langere termijn voldoende tegemoet wordt gekomen aan de (verdere) ontwikkelingen in het beroepsveld en verhoging van de instroom in het beroep. In de hedendaagse maatschappij is er sprake van een pluriforme beroepsuitoefening door register-accountants. In de Wta en de hierdoor gewijzigde WRA wordt door de introductie van de externe accountant (in de EU-richtlijn gedefinieerd als de wettelijk auditor) een verdergaand onderscheid gemaakt in de verschillende functies die registeraccountants kunnen uitoefenen. Ten aanzien van de opleiding neemt de wet echter de EU-richtlijn voor wettelijke controles van jaarrekeningen en geconsolideerde jaarrekeningen 3 als normatief kader. Het onderwijshoofdstuk van deze richtlijn gaat uit van de accountant in de functie van wettelijk auditor. Voor de inrichting van de accountantsopleiding en de op basis hiervan te verwerven (beschermde) titel is deze richtlijn in hoge mate bepalend. De opleiding richt zich als gevolg hiervan primair op de registeraccountant in de functie van controlerend accountant. Elke registeraccountant moet daarom (min of meer) dezelfde opleiding en stage doorlopen. Een basisopleiding, aangevuld met postinitieel onderwijs waarin differentiatie naar te vervullen functie mogelijk is, sluit beter aan op de pluriforme beroepsuitoefening en is voor studenten waarschijnlijk aantrekkelijker dan het huidige opleidingsmodel. Dit kan worden versterkt door ook (een groter deel van de) praktijkstage te richten op de gewenste functie-uitoefening. Meer algemeen bezien is het bovendien ter verhoging van de transparantie van de maatschappelijke betekenis van de RA-titel wenselijk de te vervullen functie(s), zoals bijvoorbeeld openbaar accountant, controlerend accountant, overheidsaccountant, intern accountant of accountant in financieel economisch management ook in de titulatuur tot uitdrukking te laten komen. Dit vergt echter een aanpassing van het wettelijke kader. Hierna volgt een schematische weergave van dit model. 2 The CPA Vison, 2011 and beyond, AICPA, New York, 1999. 3 EU-richtlijn nr. 2006/43/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 17mei 2006. De opleidingen tot registeraccountant 11
Tabel 2: Schets voor een toekomstige RA-opleiding Opleiding Kwalificatie Toelichting Voortgaande specialisatie in postacademisch / postervaringsonderwijs r na RA-kwalificatie; bijvoorbeeld: IT-auditing, forensische accountancy, schadeverzekeringen, banken; duurzaamheidsverslaggeving etc. Registeraccountant Bijvoorbeeld: RA-Wettelijk Controleur, RA-Intern Accountant, RA- Overheids accountant, RA- Financieel Economisch Management etc. r RA-kwalificatie + aanvullende titulatuur afhankelijk van te vervullen functie c.q. specialisme. Additionele stage afhankelijk van te vervullen functie. Minimaal 1 jaar voor r Praktijkstage goeddeels te volgen naast/in combinatie met parttime theoretische opleiding. wettelijk controleur, inrichting en duur nader te bepalen per te vervullen functie. Postinitiële RA-opleidingen Theoretische aanvulling voor de additionele functiekwalificatie in postacademisch onderwijs. (part-time of duaal 1-2 jaar) Gemeenschappelijk stage Minimaal 1 jaar, inrichting nader te bepalen. wo-masteropleiding accountancy - 1 jaar full-time; 2-2.5 jaar parttime/ duaal wo- of hbo-bacheloropleiding accountancy Duur: 3 resp. 4 jaar fulltime, 4.5-5 jaar part-time/duaal. Basisaccountant r Postinitiële opleidingen gericht op te vervullen functies cf. de huidige hoofdgroepen NIVRAleden. r Praktijkstage te volgen na full-time master of in combinatie met parttime/ duale master r bachelor + masterprogramma tot basisaccountant dekt vakkenpakket EU-richtlijn in belangrijke mate af en is gericht op brede dienstverlening door accountants Toelichting: - De RA-titel wordt in deze opzet behaald na afronding van de opleiding tot basisaccountant, een op de toekomstige functievervulling gerichte postinitiële opleiding en een uit twee (deel)fasen bestaande praktijkstage. - In de titulatuur wordt door middel van een toevoeging onderscheid naar functies gemaakt. - Bijvoorbeeld: RA-Wettelijk Controleur / Openbaar accountant, RA-Overheidsaccountant, RA- Internal Auditor en RA-Financieel Economisch Management (functiebenamingen en afkortingen nader uit te werken). Een alternatief kan zijn alleen onderscheid te maken tussen RA en RAwettelijk controleur. - Na of gedeeltelijk gelijktijdig met de theoretische opleiding wordt een (voor alle toekomstige 12 De opleidingen tot registeraccountant
RA s identieke) algemene stage van ten minste één jaar gelopen. Aan deze stage te stellen eisen nader te bepalen. - In een parttime of duale opleiding kan na de bachelor / bij aanvang van de master met dit stagejaar worden begonnen. - De duur van de vervolgstage voor toekomstige wettelijke auditors is minimal twee jaar; de duur van de vervolgstage in andere richtingen nader te bepalen. - Postinitiële specialisatie gedurende het vervolg van de stage, afhankelijk van keuzes van studenten ten aanzien van de beoogde functie-uitoefening. - Instroom in master (hbo- of wo-bachelors) of postinitiële opleiding (wo-masters) voor niet rechtstreeks aansluitende vooropleidingen is mogelijk op grond van gerichte schakelprogramma s. Wij adviseren het NIVRA dit model - in samenspraak met alle hierbij betrokken partijen - nader te overwegen en uit te werken. Eventuele realisering kan worden gericht op de aanstaande evaluatie van de accountantswetgeving. De opleidingen tot registeraccountant 13
ALGEMEEN DEEL (Omgevingsanalyse, het huidige opleidingsaanbod en de internationale context.) 1 Arbeidsmarkt en instroom in opleiding en beroep Het personeelstekort in de accountancy neemt bij ongewijzigd beleid naar verwachting toe. Het tekort aan registeraccountants betreft vooral de accountants die in het openbare beroep werkzaam zijn. Bovendien is er als gevolg van een beperkte instroom in de opleidingen en (met name) een te grote tussentijdse uitstroom, een tekort aan (gevorderde) assistent-accountants. Terwijl de vraag naar diensten van accountants de afgelopen jaren is toegenomen en - uitgaande van de huidige economische ontwikkeling en prognoses omtrent de groei van de nationale economie 4 - in de nabije toekomst niet zal afnemen, daalt naar verwachting de komende jaren het totale aantal in het beroepsveld werkzame registeraccountants. De op het beroep gerichte media attenderen er regelmatig op dat het tekort aan (assistent-)accountants op de arbeidsmarkt nu al nijpend is. Hoewel prognoses voor de (middel)lange termijn vaak worden gekenmerkt door nogal ruime onzekerheidsmarges, kan wel met een ruime mate van zekerheid worden gesteld dat het personeelstekort in de accountancy bij ongewijzigd beleid verder zal toenemen. De accountancy staat hierin overigens niet alleen; fiscalisten en juristen kennen een zelfde problematiek 5. Ook in internationaal perspectief, bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, in het Verenigd Koninkrijk en in snel groeiende economieën zoals bijvoorbeeld die van China en India, is er sprake een groeiend tekort aan gekwalificeerde accountants en andere financiële professionals 6. 1.1 Ontwikkeling van het NIVRA-ledenbestand De afgelopen twee decennia is het ledenbestand van het NIVRA sterk van samenstelling gewijzigd. Bovendien is de groei van het totale aantal RA s in het tweede decennium sterk afgenomen. 4 Persbericht CPB 14 juni 2006 : voor 2006 resp. 2007 een groeiprognose van 2.75 tot 3 %; CPB publicatie 129 Economische verkenning 2008-2011 (Den Haag, september 2006) gaat uit van een jaarlijkse gemiddelde groei van 1.75 %. 5 Onderzoeksrapport De uitstroom van jonge fiscalisten uit het hoger onderwijs, SEO publicatie 900, Amsterdam, 2006. Zie ook: Arbeidsmarkt en loopbaanbeleleid onder druk: parels vissen in een lege vijver, Het Advocatenblad, juli 2006. Zie ook: De stand van de rechtenstudie 2005, KSU-uitgeverij, 2005. 6 Zie bijvoorbeeld : Staff Shortage is the only black cloud in sunny US outlook, International Accounting Bulletin, 28 January 2006. 14 De opleidingen tot registeraccountant
Tabel 3: Ontwikkeling aantal registeraccountants verdeeld naar ledengroepering /functievervulling Per 1 september 1989 1999 2006 Aantal (%) Aantal (%) Aantal (%) Openbaar accountant 2625 (50) 4528 (44) 4234 (37) Overheidsaccountant 705 (14) 1240 (12) 1267 (11) Intern accountant 391 (07) 550 (05) 675 (06) Fin.Ec.Management 1454 (28) 3978 (38) 5107 (47) Totaal 5214 10353 11283 (Bron : NIVRA- jaarverslagen 1988/89, 1998/99 en NIVRA-CPA telling per 1september 2006; niet meegenomen in de telling zijn de gepensioneerde leden/ leden zonder specifieke functie en leden waarvan de werkkring onbekend is. De percentages in de tabel zijn naar boven afgerond) Het totale aantal RA s is tussen 1989 en 1999 bijna verdubbeld. In de daarop volgende jaren tot heden neemt het groeitempo echter sterk af. In 1999 en met name in 2000 was er sprake van een relatief zeer hoog aantal afgestudeerden als gevolg van het van kracht worden van de verplichte praktijkstage en het praktijkexamen per 1 september 1999. Met als gevolg een extreme daling van de instroom in de jaren 2001 t/m 2003. Vanaf 2003 neemt de instroom weer geleidelijk toe. Bezien we echter de afgelopen drie jaren in relatie tot de gemiddelde instroom in de jaren 1995 tot en met 1998 dan blijkt dat het gemiddelde de afgelopen vier jaar sterk is gedaald. Met name opvallend is de daling van het aantal openbaar accountants na 1999 en de toename van RA s die werkzaam zijn bij bedrijven en instellingen. Als we de leeftijdsopbouw bezien dan blijkt dat van de in totaal ruim 13.000 RA s er inmiddels bijna 4000 in de leeftijdsgroep van 55+ zitten en maar ruim 1200 in de groep tot 35 jaar 7. Tabel 4: Instroom van RA s in de periode 1995-2006 8 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 814 653 634 700 1832 13 79 177 351 368 463 De ontwikkeling van het aantal stagiairs dat de praktijkstage volgt in relatie tot de uitstroom van afgestudeerden indiceert dat het jaarlijkse aantal nieuwe inschrijvingen in het register de komende jaren naar verwachting niet significant zal toenemen (bij ongewijzigd beleid naar verwachting jaarlijks tussen 450 en 475 afgestudeerden) 9. We zien ook dat veel jonge RA s al na korte tijd het openbare beroep (willen) verlaten om hun loopbaan te vervolgen in - in hun ogen - meer aantrekkelijke functies in bijvoorbeeld het bedrijfsleven of bij de overheid. Volgens het Beloningsonderzoek 2005 zou zo n tweederde deel van de accountants het openbare beroep binnen vijf jaar willen verlaten en heeft zo n tweederde van de accountants in opleiding vertrekplannen 10. De cijfers het het Beloningsonderzoek 2006 tonen, wellicht ook vanwege een lager responspercentage, een wat positiever beeld, maar nog steeds zou op termijn 52% van de registeraccountants het openbare beroep willen verlaten, vooral vanwege de onvrede over de onbalans tussen het werk- en het privé-leven. De lange werkdagen zijn de belangrijkste reden voor de uitstroom bij de middelgrote en grote kantoren 11. 7 de Accountant, juli/augustus 2006. 8 Jaarverslagen NIVRA en Examenbureau RA. 9 Jaarverslagen Examenbureau / Stagebestuur 2004-05 en 2005-06. 10 Beloningsonderzoek 2005, Alterim Audit Suport en de Acccountant, oktober 2005. 11 Beloningsonderzoek 2006, Alterim Audit Support en de Accountant, oktober 2006. De opleidingen tot registeraccountant 15
1.2 Ontwikkeling van de instroom in de opleidingen Als we naar de instroom in de opleidingen kijken, zien we dat deze de afgelopen jaren - na een periode van terugval en stagnatie in de afgelopen jaren - weer enigszins toeneemt. Het aantal starters bij de hbo-accountancy-opleidingen is als volgt: Tabel 5: Instroom studenten hbo-accountancy Jaar 2004 2005 2006 Voltijd 863 973 1211 Deeltijd 76 63 76 Duaal 153 149 195 Totaal 1092 1185 1482 Het totale aantal hbo-ac studenten ligt sinds 1999 op rond de 3300 en neemt als gevolg van de instroom van 2006 weer enigszins toe. Jaarlijks behalen gemiddeld 350 tot 400 studenten het diploma. Grofweg de helft van de afgestudeerden kiest vervolgens voor de vervolgopleiding richting RA, de andere helft kiest voor de AA-opleiding. Een relatief beperkt aantal studenten kiest ervoor niet in één van deze richtingen door te studeren 12. De instroom in de universitaire opleidingen, die vanaf 2002 tot 2005 zo tussen 870 en 940 studenten schommelde, toont dit jaar weer een stijging: Tabel 6: Instroom wo-accountancy 13 Jaar 2005 2006 Nyenrode 368 540 Overige Universiteiten 554 633 Totaal 922 1173 Mede vanwege de hoge tussentijdse uitstroom uit de opleidingen zijn deze instroomvolumes echter te laag om aan de (niet nader gedefinieerde) vervangingsvraag te voldoen. Prognoses van de ontwikkeling van de deelname van studenten aan het hoger onderwijs op (middel)lange termijn indiceren een afname van het potentieel van hoger opgeleiden, ook in het economisch domein. Bijlage 3 bij dit rapport geeft hierover enige achtergrondinformatie. Zowel binnen het hbo als in het wo is er sprake van een strijd om de student, die naar verwachting de komende jaren nog zal toenemen. In het inmiddels, mede als gevolg hiervan, zeer gevarieerde opleidingsaanbod is de RA-opleiding niet erg populair, bijvoorbeeld in vergelijking met andere, door studenten als minder zwaar veronderstelde studierichtingen in het economisch domein. Ook in het wo kiezen de meeste studenten voor andere varianten, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de de laatste jaren sterk toegenomen belangstelling voor de studie bedrijfskunde. 12 Jaarverslag 2004-2005 van het HBO-AC-Scholenoverleg. 13 de Accountant, juni 2005 voor de jaren 2002-2004; opgave universiteiten, oktober 2005 en oktober 2006. 16 De opleidingen tot registeraccountant
Hoewel het aantal studenten dat voor een accountantsopleiding kiest weer geleidelijk toeneemt 14, kan worden gesteld dat het aanbod de komende jaren en op langere termijn naar verwachting niet aan de vraag zal voldoen. Bovendien behalen te veel studenten, ook na selectie in de basisopleiding van het hbo of het wo, het einddiploma niet. Een groot aantal studenten stopt in de loop van de tijd met de studie, zelfs nog gedurende de (post)masterfase 15. Oorzaken hiervoor zijn met name: verandering van werkkring, de lange duur van de opleiding (inclusief de praktijkstage) en de werkdruk in combinatie met de studiebelasting. Een toenemend aantal studenten wil wel de theoretische opleiding afronden maar wil, vanwege de beoogde of al verworven functie, niet ook de praktijkstage doorlopen. 1.3 Conclusie Resumerend kan worden gesteld dat de trend voor de middellange termijn duidt op een verder afnemend beschikbaar potentieel van RA s. Dit zowel als gevolg van vergrijzing van het ledenbestand als een te beperkte instroom in het beroep. Bovendien stappen veel openbaar accountants in de loop van hun carrière over naar de drie andere ledengroeperingen, vooral naar de groep accountants in business. Het huidige personeelstekort in de sector betreft echter ook de (ondersteunende) groep van beginnend en gevorderd assistent-accountants. Vooral het vasthouden van de medewerkers blijkt een groot probleem te zijn 16. De belangrijkste trend op de (toekomstige) arbeidsmarkt is, volgens een recent breed onderzoek van Manpower, flexibilisering 17. Gesteld wordt dat flexibilisering niet langer alleen iets van werkgevers is. Veel jonge hoogopgeleide werknemers hebben niet meer als hoogste doel carrière maken, maar willen vooral plezier in het werk, scholingsmogelijkheden en in deeltijd (aan projecten) werken. De baan moet aansluiten bij de manier van leven. Een beter inspelen op deze trend zal bijdragen aan de werving en het langer vasthouden van getalenteerde medewerkers. Essentieel is daarom dat zowel de opleidingen als de werkgevers meer effort steken in het beter begeleiden van studenten die problemen hebben met de studievoortgang, zodat meer potentiële beroepsgenoten ook de eindstreep halen. Daarnaast kan het studentenpotentieel worden vergroot door betere opleidingsmogelijkheden voor (in het voortraject ) anders opgeleiden te creëren. Hierbij met name te denken aan afgestudeerden van andere hbo- en wo-opleidingen dan de tot nu toe gebruikelijke toeleveranciers van de RA-opleiding. Bovendien kan in dit verband worden gedacht aan tussentijds te behalen kwalificaties voor studenten die niet het volledige RAtraject willen of kunnen afronden. De Commissie heeft zich in het bijzonder op het opleidingsvraagstuk gericht en niet op het hrmbeleid van de kantoren of de marketing van het beroep en het beroepsimago. Wel willen we hierbij nadrukkelijk de kanttekening plaatsen dat het tekort aan (toekomstige) registeraccountants en assistent-accountants alleen zinvol kan worden aangepakt door een gezamenlijke inspanning van de onderwijsinstellingen en de werkgevers, met als inzet werk-, studie- en vrije tijd beter op elkaar af te stemmen. 14 Zie : de Accountant, november 2006. 15 Zie hiervoor (bijvoorbeeld) het rapport Visitatie 2000, deel 1, Bevindingen, Examenbureau RA, Amsterdam 2001. 16 Zie: Behoefte aan accountants groeit met de dag, Accountancy Nieuws, juni 2006. 17 Zie: De nieuwe werknemer, Een Manpower Witboek, onderzoek naar trends op de arbeidsmarkt in 2006, publicatie november 2006. De opleidingen tot registeraccountant 17
2 Ontwikkelingen in de beroepsuitoefening Sleutelbegrippen zijn diversificatie, internationalisatie, toenemende complexiteit en specialisatie. Aan registeraccountants worden op meerdere terreinen steeds hogere eisen gesteld; de vraag naar specialistische (vak) kennis en -vaardigheden neemt toe. Niet al deze kennis en vaardigheden kunnen al in de primaire opleiding worden aangereikt. De primaire opleiding moet een brede basis bieden voor de beginnende beroepsbeoefenaar. Specialisatie kan in postacademisch onderwijs plaatsvinden. 2.1 De ontwikkelingsrichting Wanneer we naar de werkzaamheden van registeraccountants kijken zien we dat deze een breed terrein bestrijken en gekenmerkt worden door snelle en continue veranderingen op meerdere aan de beroepsuitoefening gerelateerde gebieden. Volgens de recente (tweede) sectorstudie van de ING staat de branche dan ook voor ingrijpende veranderingen 18. De belangrijkste thema s daarbij zijn, naast de hiervoor al besproken personeelsschaarste, in het bijzonder de juridifisering van het beroep, de ontwikkelingen op het gebied van ICT, veranderende klantbehoeften en - zowel nationaal als internationaal - schaalvergroting en fusies 19. We noemen in dit kader ook de voortschrijdende specialisatie c.q. het onstaan van superspecialismen binnen de accountancy. De toenemende complexiteit van de vraagstukken waarmee (toekomstige) accountants, zowel in de publieke- als in de private sector, worden geconfronteerd vergroot - in samenhang met de toenemende regelgeving op de gebieden van (financiële) verslaggeving en assurance-verschaffing - de vraag naar meer accountants en (super)specialisten op deelterreinen. Als gevolg van deze ontwikkelingen ontstaat volgens de ING-studie ook een scherper onderscheid tussen de controlerend accountant en de accountant in de rol van adviseur. In het openbare beroep wordt het onderscheid tussen deskundigen voor controleopdrachten bij grote internationaal (regionaal of wereldwijd) opererende organisaties en de middelgrote en kleinere organisaties in het mkb ook meer manifest. Bovendien zien we een toenemende verscheidenheid in assurance-werkzaamheden. De ontwikkelingsrichting toont een verdergaande differentiatie in door accountants te leveren diensten en te vervullen functies. Hierbij zowel te denken aan de soorten opdrachten en hiermee samenhangende advisering in te onderscheiden marktsegmenten, als aan de specifieke werkterreinen van openbaar accountants, overheidsaccountants en interne accountants. 2.2 Expertise en primaire opleiding Van registeraccountants wordt tegenwoordig verwacht dat zij ook (kunnen) voldoen aan de informatiebehoeften van andere gebruikers van financiële- en niet-financiële informatie dan hun opdrachtgevers. De rol van de accountant tussen ondernemers en stakeholders neemt in betekenis toe. Het bedrijfsleven, overheidsinstellingen, financiële instellingen en andere typen van organisaties vragen om specialistische know-how op het gebied van de accountancy. Dit betreft steeds meer informatieverschaffing in brede zin. Registeraccountants moeten, niet alleen vanwege 18 Sectorstudie Accountantskantoren, ING Economisch Bureau, april 2006. 19 Zie bijvoorbeeld: European Big Four firms announce moves to combine, International Accounting Bulletin, oktober 2006 18 De opleidingen tot registeraccountant
de toegenomen vereiste kennis met betrekking tot de kwaliteit(en) van informatie, experts met bovengemiddelde capaciteiten zijn. Naast algemene en vakspecifieke kennis moeten zij beschikken over vaardigheden die hen in staat stellen ook op te kunnen treden als bijvoorbeeld zakelijk adviseur, financieel analist, onderhandelaar of manager. De vraag die de hiervoor beknopt beschreven ontwikkelingsrichting oproept, is of en zo ja in welke mate in de opleiding tot registeraccountant ruimte voor specialisatie kan dan wel moet worden gecreëerd. Hierbij dient tegelijkertijd ook worden opgemerkt dat de huidige opleiding al als lang en zwaar wordt ervaren, dat verlenging van de studieduur ongewenst is en dat keuzes met betrekking tot de functie-uitoefening veelal pas na het behalen van de RA-kwalificatie worden gemaakt. 2.3 Conclusie Naar de onze mening moet de primaire opleiding gericht zijn op de beginnende beroepsbeoefenaar, die over de capaciteiten en competenties beschikt om zich verder te ontwikkelen op specifieke deelterreinen. Beginnende beroepsbeoefenaren zijn academisch gevormde professionals die zich verder kunnen ontwikkelen tot specialisten, zowel op nationaal als op internationaal terrein. Bovendien moeten zij bereid zijn tot life-long-learning. Dit neemt niet weg dat aanzetten tot specialisatie in de primaire opleiding kunnen worden opgenomen. Een verdergaande verlenging en verzwaring van de studie als gevolg hiervan is echter ongewenst. Verdergaande specialisatie kan in postacademisch onderwijs, in combinatie met training on the job plaatsvinden. De opleidingen tot registeraccountant 19