Centre of Expertise Leren met ict Recht doen aan verschillen

Centre of Expertise Leren met ict Recht doen aan verschillen

Centre of Expertise Leren met ict Recht doen aan verschillen Auteurs Dr. Marijke Kral lector Leren met ict Drs. Marie-José Kuypers programmamanager Centre of Expertise Leren met ict

Inhoudsopgave 1 voorwoord 3 2 Inleiding 4 3 het centre of expertise leren met ict 5 3.1 Ict-geletterdheid 5 3.2 Recht doen aan verschillen en inzet van ict 5 3.3 Onderwijs anders organiseren 6 3.4 Praktijkgericht onderzoek 7 3.5 Nationale Agenda Hoger Pedagogisch Onderwijs 7 4 visie 8 5 missie 9 6 kernwaarden 10 7 strategie 10 9 doelgroepen 15 10 activiteitenplan 15 10.1 Onderzoeksprogramma 15 10.1.1 ixperium-ontwikkelkring 16 10.1.2 Promotieonderzoeken 16 10.1.3 Opdrachtonderzoek, internationaal onderzoek 17 10.2 ixperium Arnhem en ixperium Nijmegen 17 10.3 Lerarenopleidingen voor de 21ste eeuw 17 10.4 Minor Ontwerpen van ict-rijke leerarrangementen 18 10.5 Honoursprogramma 18 10.6 Professionalisering 18 11 programmamanagement 19 intellectueel en fysiek eigendom 20 meer weten? 20 8 programmalijnen en doelstellingen 13 2

1 Voorwoord c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t Voor u ligt de samenvatting van het businessplan van het Centre of Expertise Leren met ict Recht doen aan verschillen. Het is tot stand gekomen in samenwerking met ons werkveld, het Kenniscentrum Kwaliteit van Leren en de lerarenopleidingen voor primair onderwijs (po), voortgezet onderwijs (vo) en middelbaar beroepsonderwijs (mbo) van de HAN. Met trots maken wij u deelgenoot van dit plan, waarmee wij in onze regio leraren en lerarenopleiders willen opleiden die beschikken over de 21 ste eeuwse competenties. Zij dragen actief bij aan het realiseren van ict-rijk onderwijs waarin recht doen aan verschillen uitgangspunt is en waar ict-geletterde leerders en werkers worden opgeleid. We bereiken samen dat de regio Gelderland en omstreken een nieuwe generatie leraren, studenten en lerarenopleiders kent die inhoudelijk samenwerken, op elkaar bouwen en innovatie voortdurend borgen in het leerproces. Als we dit realiseren in de komende jaren dan is het onderwijs toekomstbestendig. Buiten onze regio zijn partners inhoudelijk betrokken bij ons Centre of Expertise vanuit hun vakgebied of interesse. Ook zij bouwen mee aan deze inhoudelijke vernieuwing. Van een uitvinderscollectief tot een applicatieleverancier en van een universiteit tot een internationaal consortium over leren met ict. We hebben hun kennis nodig en geven onze kennis door. Titia Bredée Directeur Faculteit Educatie 3

2 Inleiding De Nederlandse overheid investeert de komende jaren in het zogenaamde topsectorenbeleid, met als doel deze sectoren voor de toekomst blijvend op topniveau te laten functioneren. Aan de economische topsectoren heeft het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap twee maatschappelijke topsectoren toegevoegd: zorg en onderwijs. Universiteiten en hogescholen sluiten aan bij de topsectoren om de kenniswerkers van de toekomst goed voor te bereiden. De Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) kiest voor Centres of Expertise in relatie tot deze topsectoren, die zorgen voor regionale verankering en een wezenlijke bijdrage leveren aan de regionale maatschappelijke uitdagingen. Eén van de Centres of Expertise waar de HAN voor kiest binnen de maatschappelijke topsector onderwijs, is het Centre of Expertise Leren met ict, als enabler van de human capital agenda van de regio. Het Centre of Expertise sluit direct aan bij deze maatschappelijke en onderwijskundige ontwikkelingen. In het volgende hoofdstuk lichten we dit verder toe. Achtereenvolgens wordt nader ingegaan op: de behoefte aan ict-geletterde leerders en werkers, de noodzaak van onderwijs dat recht doet aan verschillen, onderwijsorganisatiemodellen die dit faciliteren, de vraag naar in de praktijk bruikbare kennis op het terrein van leren met ict en de implementatie ervan. Ten slotte gaan we in op relevante ontwikkelingen in het Hoger Pedagogisch Onderwijs (HPO). De aanleiding voor het Centre of Expertise Leren met ict is in de eerste plaats de snel veranderende maatschappij die het nodig maakt om jongeren op te leiden die beschikken over de zogeheten 21 ste eeuwse competenties. Ict-geletterdheid is hiervan de onderlegger. Lerarenopleiders, leraren, maar ook jongeren blijken niet vanzelfsprekend over deze competenties te beschikken. Op de tweede plaats neemt de diversiteit tussen leerlingen in het onderwijs steeds verder toe en is de noodzaak om binnen het onderwijs maatwerk te realiseren in flexibele onderwijstrajecten groot. Inzet van ict is onmisbaar voor het bieden van maatwerk, echter de digitale leermiddelen zijn nog onvoldoende adaptief, leraren voelen zich niet competent en/of zijn onvoldoende ictgeletterd. Ook is de organisatie van het onderwijs onvoldoende ingericht voor onderwijs dat recht doet aan verschillen met behulp van ict. Er is nog relatief weinig bekend over hoe leerlingen leren met ict en hoe ict zo kan worden ingezet dat optimaal recht wordt gedaan aan verschillen tussen leerlingen. 4

3 Centre of Expertise Leren met ict c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t 3.1 Ict-geletterdheid De maatschappij verandert in een hoog tempo in een kennismaatschappij c.q. kenniseconomie. Kennis wordt de grondstof van onze samenleving. We hebben in toenemende mate behoefte aan kenniswerkers en mensen werkers en een afnemende behoefte aan routinematige functies, zoals productiewerk. Om jongeren goed voor te bereiden op deze arbeidsmarkt moeten zij zich de zogenaamde 21 st century skills eigen maken (zie onder meer Voogt & Pareja Roblin, 2010). 1 Ict-geletterdheid is voorwaarde voor jongeren om zich te kunnen ontwikkelen tot netwerkers in deze kennismaatschappij. Uit onderzoek blijkt dat jongeren niet als vanzelf over de 21 ste eeuwse competenties beschikken en dat op het terrein van ict-geletterdheid grote verschillen tussen jongeren bestaan (Beemt, van den, 2010). 2 Het onderwijs heeft daarmee een nieuwe opdracht: jongeren ict-geletterd maken. En daartoe heeft het onderwijs leraren nodig die zélf ict-geletterd zijn. De realiteit is echter dat leraren en lerarenopleiders veelal onvoldoende over de digitale competenties beschikken om deze opdracht op zich te nemen. 3 Ook internationaal is er aandacht voor de ict-geletterdheid van leraren en lerarenopleiders. Tijdens de International Summit on ICT in Education (EDUsummIT) van 2011 is de scholing van leraren en opleiders in ict-geletterdheid en leren met ict tot speerpunt benoemd. 4 De Europese Commissie heeft in het Lifelong Learning Programme (LLP) ict in het onderwijs eveneens als één van de prioriteiten benoemd. There is a pressing need to understand and foster the new skills required to make education and training better suited to the needs of the knowledge society, to better equip citizens with key competences and, as such, put in place a 21e century lifelong learning and skills policy.. More needs to be done to realize the full potential of ict for supporting innovative pedagogical developments, generalized access to lifelong learning, and the acquisition of key competences Promotion of ict for learning is an objective of the programme as a whole. It focuses on the potential of ict as a catalyst of social and educational innovation and change. It is not about technology but about how learning can be enhanced through ict (e.g. innovation in pedagogy and approaches to learning). European Commission>programmes and actions> lifelong learning programme (http://eacea.ec.europa.eu/llp/ index_en.php) 3.2 Recht doen aan verschillen en inzet van ict De diversiteit in het onderwijs neemt toe, de instroom wordt heterogener zowel wat betreft culturele achtergronden als wat betreft leerbehoeften en leerpotenties. In het kader van het nieuwe stelsel voor passend onderwijs dat in augustus 2014 wordt ingevoerd, waarbij reguliere scholen voor po en vo verplicht worden een passende onderwijsplek te bieden aan leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben, zal deze diversiteit nog meer toenemen. Tegelijkertijd neemt de druk op talentontwikkeling en rendement toe. 1 Voogt, J. & N. Pareja Roblin (2010). 21st century skills. Discussienota. Enschede: Universiteit Twente 2 Beemt, A. van den (2010). Interactive media practices of young people: Origins, Background, Motives and Patterns. Oisterwijk: Boxnet publishing. 3 Kennisnet (2012). Vier in Balansmonitor 2012. Stand van zaken over ict in het onderwijs. Zoetermeer: Kennisnet. 4 International Call to Action on the Future of ict in Education 2009 & 2011, zie www.edusummit.nl 5

Scholen en leraren voelen de noodzaak het onderwijs meer gedifferentieerd in te richten. Uit een analyse van de beleidsplannen van 66 basisscholen in de regio Arnhem bleek dit het belangrijkste ontwikkelthema van alle scholen. 5 Ook in de grotere regio, inclusief het vo en mbo, blijkt recht doen aan verschillen met behulp van ict een speerpunt in de educatieve innovatie- en onderzoeksagenda. 6 Het onderwijs wil de individuele lerende met zijn eigen specifieke leerbehoeften centraal stellen in plaats van groepen lerenden die op hetzelfde moment, op dezelfde plaats, op vastgestelde niveaus en overwegend in dezelfde volgorde/leerweg en in dezelfde vorm les krijgen. Inzet van ict is hierbij onmisbaar, in termen van bijvoorbeeld adaptieve leermiddelen, alternatieve leer- en werkvormen, gepersonaliseerde leeromgevingen, leerlingvolgsystemen/learning analytics. De vraag is echter hoe dit vorm moet krijgen. De nieuwe technologische mogelijkheden worden in het onderwijs sterk onderbenut. Technologie wordt vaak aangepast aan bestaande routines in plaats van ingezet voor nieuwe leer- en werkvormen, één van de redenen waardoor innovaties met ict mislukken. 7 De beschikbare digitale leermiddelen zijn nog onvoldoende adaptief en leraren en opleiders voelen zich nog niet competent om zelf ict-rijke leerarrangementen in te richten. 8 9 Het arrangeren en ontwerpen van digitale leermiddelen is een nieuwe taak waarvoor professionalisering nodig is. 5 Uerz, D. & M. Kral (2011). De ontwikkeling van een regionale innovatie- en onderzoeksagende op basis van schoolplannen Nijmegen: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen / Zoetermeer: Kennisnet 6 Gennip, H. van, & J. Winkels (2011). Verbonden door onderzoek: Naar strategisch onderzoeksbeleid van de onderzoekseenheid Kwaliteit van Leren. Nijmegen: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Kenniscentrum Kwaliteit van Leren. 7 Christensen, C. M., Horn, M. B. & C. W. Johnson (2011). Disrupting class. How disrupting innovation will change the way the World learns. New York: McGraw-Hill. 8 Kennisnet (2012). Vier in Balansmonitor 2012. Stand van zaken over ict in het onderwijs. Zoetermeer: Kennisnet. 9 Kral, M., Coetsier, N. & D. Uerz (2009). Hoezo tekort: Over het belang van vraagarticulatie. In: Brummelhuis, A. ten & Amerongen, M. van (eds.) (2009) Hier heb ik niets aan. Essays over bruikbaar digitaal leermateriaal (p.122-127). Kennisnet Onderzoeksreeks nr. 18. Zoetermeer: Kennisnet. 3.3 Onderwijs anders organiseren Het meest gangbare, internationale onderwijsmodel dateert uit het tijdperk van de industriële revolutie. Homogene groepen lerenden (naar leeftijd, ontwikkelingsniveau, cognitief niveau etc.) krijgen dezelfde leerstof op hetzelfde moment en in dezelfde vorm aangeboden en worden volgens dezelfde principes getoetst en geëxamineerd. Dit onderwijsmodel voldoet steeds minder, zoals de Britse onderwijshoogleraar Sir Ken Robinson in 2010 zo beeldend tot uitdrukking bracht in zijn beroemde animatie Changing Education Paradigms. 10 Onderwijs dat uitgaat van verschillen tussen leerlingen en talentontwikkeling stimuleert, vraagt om andere organisatievormen waarin niet de op een bepaald moment te beheersen leerstof centraal staat, maar de lerende en diens ontwikkelbehoefte. Dit vraagt niet alleen om andersoortige leermiddelen en een andere organisatie van de lessen door de leraar, maar ook om andere organisatorische en beleidsmatige condities in de school en op bestuurlijk niveau. Micro-mesoconsistentie is hierbij een belangrijk concept: samenhang tussen de onderwijsconcepten en uitwerking daarvan in de klas (micro-niveau) en de organisatie van dat onderwijs (mesoniveau). 11 Waar maatwerk ofwel vraagsturing een uitgangspunt is, zal de organisatie mee moeten kantelen, anders zal de innovatie op micro-niveau mislukken. Voor flexibele inzet van digitale leermiddelen in de les is leermiddelenbeleid nodig, een nieuw domein voor veel scholen. Het ontwerpen van digitaal materiaal, maar ook bijvoorbeeld het bieden van maatwerk in grote groepen vraagt om andere rollen en zelfs functies in het team. 10 http://sirkenrobinson.com/skr/watch of http://www.youtube.com/watch?v=zdzfcdgpl4u 11 VO-raad (2011). De gedigitaliseerde wereld in de school, een succesvolle invoering. Kwestie nummer 3. Utrecht: VO-raad. 6

c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t In veel onderwijsorganisaties is het anders organiseren een hot topic, ingegeven door onderwijsinhoudelijke ambities (recht doen aan verschillen en onderwijseffectiviteit), maar ook vanuit de noodzaak efficiënter te werken (minder middelen, druk op verhogen arbeidsproductiviteit). Er wordt daarbij ook een groot beroep gedaan op de mogelijkheden/opbrengsten van ict in de secundaire processen: leerlingvolgsystemen, administratie, organisatie en verantwoording van onderwijs. 3.4 Praktijkgericht onderzoek (Inter)nationaal komt steeds meer kennis over de meerwaarde van ict voor leren beschikbaar en in 2008 is het eerste internationale handboek voor ict in het onderwijs verschenen (Voogt & Knezek, 2008) 12. Deze kennis landt moeizaam in de praktijk, zowel vanwege de aard van de publicaties als vanwege de inhoud. Zo blijven de praktische implicaties van de onderzoeksgegevens veelal onderbelicht. Daarnaast is er weinig generiek geldende kennis: de meerwaarde en opbrengsten van ict voor het leren zijn in hoge mate afhankelijk van andere factoren in de context van de klas en de school (onderwijsconcept, didactiek, handelen leraar et cetera). De ict-toepassing staat niet op zichzelf. De praktijk heeft behoefte aan concrete handreikingen: wat werkt, voor welke doelstellingen en welke leerlingen en onder welke condities. Dergelijke kennis moet in en met de praktijk worden ontwikkeld. Op de EDUsummIT 13 werd door de aanwezigen het belang van praktijkgericht onderzoek en het verzamelen van practice-based evidence benadrukt. 3.5 Nationale Agenda Hoger Pedagogisch Onderwijs Het Centre of Expertise Leren met ict sluit naadloos aan bij de Agenda voor de sector hoger pedagogisch onderwijs 2012-2017 14. In deze agenda wordt gesproken over een eigen systeem van benchmarking, waarin specifiek gekeken wordt naar de volgende thema s: opbrengstgericht werken, passend onderwijs, ict in het onderwijs en onderzoek. Deze thema s staan ook in het Centre of Expertise Leren met ict centraal en worden onderling verbonden: recht doen aan verschillen met ict en ict-geletterdheid als onderwijsdoel zijn de inhoudelijke kernpunten, waaraan op een onderzoeksmatige en opbrengstgerichte manier wordt gewerkt door de lerarenopleidingen in en met de onderwijspraktijk en met onderzoekers. 12 Voogt, J. & Knezek, G. (Eds.) (2008). International Handbook of Information Technology in Primary and Secondary Education. New York: Springer. 13 International Call to Action on the Future of ict in Education 2009 & 2011, zie www.edusummit.nl. 14 SAC HPO (2012). Agenda voor de sector hoger pedagogisch onderwijs 2012 2017. Advies aan bestuur HBO-raad, derde concept, maart 2012. 7

4 Visie De visie van het Centre of Expertise Leren met ict is als volgt geformuleerd: Het leren van morgen is een leven lang gepersonaliseerd leren in een door technologie ondersteunde sociale leerwerkomgeving. Het Centre of Expertise Leren met ict draagt bij aan de ontwikkeling van de innovatieve onderwijsregio in Gelderland en omstreken 15. In deze innovatieve onderwijsregio zien wij scholen die multidisciplinaire teams met een onderzoekende houding klaar hebben staan om elke leerling op maat te bedienen, daarbij als vanzelfsprekend gebruikmakend van de nieuwste ictmogelijkheden. Verschillen tussen leerlingen worden gewaardeerd en zijn uitgangspunt van het onderwijs. Leerlingen worden opgeleid tot creatieve, ondernemende, ict-geletterde leerders, werkers en netwerkers. Lerarenopleidingen, onderzoekers en scholen werken nauw samen aan het beste onderwijs voor iedere leerling en de grenzen tussen de onderwijsinstellingen zijn langzaam aan het vervagen. Door de kennisinfrastructuur en samenwerking is de regio in staat zich voortdurend te vernieuwen en toegerust voor toekomstige uitdagingen. 15 Met regio wordt bedoeld het voedingsgebied van de lerarenopleidingen van de HAN: de provincie Gelderland, het oosten van Noord-Brabant en het noorden van Limburg. 8

5 Missie c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t Leraren en lerarenteams vervullen een spilfunctie in deze missie; zij bepalen immers in hoge mate de kwaliteit, inhoud en vorm van het onderwijs. De belangrijkste aangrijpingspunten van het Centre of Expertise Leren met ict zijn leraren en leraren-in-opleiding, alsmede de wijze waarop de leraren via (digitale) middelen en organisatie (structuur en cultuur) kunnen worden gefaciliteerd om bovengenoemde missie te realiseren. Het Centre of Expertise Leren met ict is een regionale netwerkorganisatie van po-, vo- en mbo-scholen, lerarenopleidingen en onderzoekers die in gezamenlijke verantwoordelijkheid nauw samenwerken aan het realiseren van een regionaal onderwijsaanbod: dat recht doet aan verschillen in talenten en ontwikkelingsbehoeften van leerlingen door de inzet van ict dat ict-geletterde leerders en werkers opleidt voor de 21 ste eeuwse kennismaatschappij Daartoe leiden we leraren en opleiders op; ontwikkelen, onderzoeken en implementeren we nieuwe leerarrangementen met en over ict en nieuwe organisatiemodellen die recht doen aan verschillen als uitgangspunt hebben. Het Centre of Expertise Leren met ict wil de missie bereiken door lerarenopleiders, toekomstige en zittende leraren po, vo en mbo te ontwikkelen tot ict-geletterde, leerling- en opbrengstgericht werkende professionals die ict in willen en kunnen zetten ten behoeve van effectieve en efficiënte leerprocessen voor zowel de individuele leerlingen als het collectief in de groep en die hun onderwijs voortdurend willen verbeteren onder andere met behulp van nieuwe technologische mogelijkheden. Het Centre of Expertise richt zich voorts op het faciliteren van leraren en teams via het realiseren van schoolorganisatiemodellen waarin het recht doen aan verschillen tussen leerlingen met behulp van ict centraal staat. Daarmee richt het Centre of Expertise zich nadrukkelijk ook op coördinatoren en leidinggevenden. Het Centre of Expertise beoogt het innovatieve vermogen van de onderwijsregio duurzaam te versterken door de samenwerking en bundeling van expertise en middelen én door het innovatieve vermogen van alle betrokken onderwijsorganisaties zelf te vergroten, zodat zij zelf beter in staat zijn hun onderwijs en de organisatie ervan opbrengstgericht en onderzoeksmatig te vernieuwen. De regionale kennisinfrastructuur die wordt gerealiseerd heeft een nationale en internationale uitstraling en de ontwikkelde kennis en producten worden actief en in een open access benadering verspreid. 9

6 7 Kernwaarden Strategie De kernwaarden van het Centre of Expertise zijn: We waarderen verschillen: verschillen tussen leerlingen zijn ons uitgangspunt We waarderen ook verschillen tussen leraren en scholen We innoveren onderzoeksmatig (creatief en opbrengstgericht) en in cocreatie We werken in een multidisciplinair partnerschap tussen onderwijs, onderzoek, opleiding en experts We stellen de uitgangspositie en ontwikkelvragen van onderwijsteams centraal De strategie van het Centre of Expertise is gebaseerd op inzichten uit onderzoek naar de implementatie van ict in het onderwijs en bevat de volgende elementen: We werken in de driehoek werkveld opleiding onderzoek Vanuit een gedeelde innovatie- en onderzoeksagenda en een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor goed onderwijs in de regio werken in alle programmalijnen van het Centre of Expertise opleiding, scholen en onderzoekers nauw samen, in alle activiteiten gericht op opleiding, werkveld en valorisatie. Niet de techniek staat centraal, maar onderwijsontwikkeling De technologiegedreven aanpak waarmee de implementatie van ict in het onderwijs nationaal en internationaal is opgepakt in de beginperiode heeft onvoldoende geleid tot de beoogde duurzame innovatie 16. De nieuwe tools en middelen worden niet daadwerkelijk geïntegreerd in de onderwijsvisie, maar blijven in de praktijk vaak een doel op zich. Momenteel constateren we bijvoorbeeld bij de invoering van ipad-klassen op veel scholen dat niet voldoende is nagedacht over de bijdrage die deze middelen kunnen leveren aan effectief onderwijs in de context van de betreffende onderwijssituatie en wat daarvoor nodig is aan digitale leermiddelen, werkwijzen en professionalisering. De afgelopen jaren zijn, onder meer in het Cumulusproject 17, ervaringen opgedaan met een conceptgedreven invoering van ict: de ontwikkelwensen vanuit het bestaande onderwijsconcept worden geëxpliciteerd en daarbij wordt gezocht naar mogelijkheden van ondersteuning door ict. Deze aanpak blijkt 16 Kral. M. (2009). 15 jaar onderwijs en ict in vogelvlucht. In: Het kind, de leerkracht en het onderwijs; terugblikken en vooruitzien (G. Geerdink, red.), Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, 2009 17 Het Cumulusproject is een onderzoeksproject van de VU Amsterdam in samenwerking met het lectoraat Leren met ict van de HAN, in opdracht van APS en Kennisnet, waarin drie jaar lang zes basisscholen zijn gevolgd bij conceptgeleide invoering van ict in het primaire proces. Zie onder meer: Kennisnet (2009). Eerst onderwijsvisie, dan techniek, Kennisnet Onderzoeksreeks nr. 20 10

c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t te leiden tot een betere en duurzame integratie van ict en draagt direct bij aan professionalisering en visieontwikkeling van de betrokken teams. We ontwikkelen in en met praktijk Bovenstaande leidt ertoe dat we kiezen voor een aanpak waarin we in en met de onderwijspraktijk, met leraren c.q. teams, aan de slag gaan en vanuit de onderwijsontwikkelvragen stapsgewijs innoveren door ict-leerarrangementen te ontwerpen en in te zetten passend bij specifieke pedagogisch-didactische doelstellingen. De context is een essentieel kenmerk in het ontwerp. We leiden de leraar als ontwerper op Het gebruik van digitale leer- en hulpmiddelen doet een beroep op de ontwerpkwaliteiten van leraren. Dit verdient meer aandacht in de lerarenopleidingen en in nascholing. Voor dit aspect in de strategie en het programma is de verbinding gelegd met het lectoraat Ontwerpen van Innovatieve Leerarrangementen van het Kenniscentrum Kwaliteit van Leren. We werken onderzoeksmatig en opbrengstgericht Het ontwerpen en implementeren van ict-leerarrangementen pakken we onderzoeksmatig aan, zodat steeds getoetst wordt of de leerarrangementen tot de verwachte opbrengsten leiden, bij welke leerlingen en onder welke condities, en in een cyclisch proces kunnen worden bijgesteld en doorontwikkeld. Dit leidt tot systematisch opbrengstgericht werken en draagt bij aan de onderzoekende houding van de leraar. 11

c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t We werken in multidisciplinaire teams Het onderzoeksmatig ontwerpen van kwalitatief goede ictleerarrangementen vraagt om een multidisciplinaire aanpak; in elk geval onderwijskundige en vakdidactische expertise, onderzoeksexpertise en ict- en mediaexpertise zijn nodig. Niet al deze expertise is zonder meer aanwezig in een school- of opleidingsteam. We brengen deze expertise bijeen door leraren, vakspecialisten vanuit de lerarenopleiding, onderzoekers van het kenniscentrum en ict-experts vanuit werkveld en opleidingen samen te brengen in ontwikkelgroepen. Tevens worden studenten en opleiders van de ict- en mediaopleidingen van de HAN (ICA) ingezet en wordt de verbinding gelegd met het lectoraat Networked Applications van het Kenniscentrum Technologie en Samenleving. Een buitenkring van specialisten van andere organisaties wordt ingericht om specifieke expertise binnen te halen. We zetten de leraar-in-opleiding in een spilfunctie Uit onderzoek blijkt dat ook jonge, aankomende leraren zich niet voldoende toegerust vinden om ict op een goede manier in hun onderwijs te integreren 18. Leraren-in-opleiding moeten worden uitgedaagd te experimenteren met ict en hebben daarvoor een uitdagende en onderzoekende leeromgeving nodig, in de opleiding en op de stageplek. Toekomstige leraren hebben wel voorsprong op zittende leraren 18 en kunnen een bijdrage leveren aan onderwijs- en teamontwikkeling door de rol van changeagent te vervullen 19. We werken aan consistentie tussen micro- en mesoniveau In de klas (microniveau) wordt vaak ingezet op bijvoorbeeld differentiatie en onderwijs op maat, terwijl de bredere organisatie (mesoniveau; school- en bestuursniveau) daarop 18 Marx, T., Gennip, H. van, & M. Kral (2007). Onderwijs en ict: studenten lerarenopleiding. Zoetermeer: Kennisnet. 19 Kral, M., Woude, J. van der, Coetsier, N. & B. van Lanen (2007). De leraar in opleiding als ict-expert. Een praktijkonderzoek. Zoetermeer: Kennisnet. niet is ingericht. We nemen daarom in alle ontwikkelprojecten de context van de organisatie mee. We zetten gericht in op het ontwikkelen van schoolorganisatiemodellen die recht doen aan verschillen op microniveau faciliteren. Het lectoraat Innovatie van Leren in Organisaties en het lectoraat Goed Bestuur en Innovatiedynamiek in Maatschappelijke Organisaties ondersteunen ons. We richten een changelab in waarin over de grenzen van organisaties heen wordt samengewerkt aan het gezamenlijke doel Uit onderzoek blijkt dat onderwijsvernieuwingen een complex en multidimensioneel karakter hebben. Het gaat bijvoorbeeld niet alleen om competentieontwikkeling bij leraren, maar vraagt ook om een fundamentele verandering van rol en professioneel handelen 20. In veel literatuur wordt inmiddels het belang van sociaal en collectief leren en het leren aan de hand van concrete praktijkvraagstukken benadrukt. 21 Om te voorkomen dat innovaties worden aangepast aan bestaande routines zouden professionals uit hun systeem en routines moeten worden gehaald 22 en bijvoorbeeld grensoverstijgend met professionals uit andere systemen aan een gezamenlijk doel moeten werken in een zogeheten changelab 23. De leerwerkomgeving die het Centre of Expertise inricht (ixperium) waarin leraren, opleiders en onderzoekers samen worden gebracht in een ontwikkelkring, heeft de vorm van een changelab. 20 Hargreaves, A. & M. Fullan (2012). Professional Capital. Transforming teaching in every school. London: Taylor & Francis. 21 Bergen, Th. & Veen, K. Van (2004). Het leren van leraren in een context van onderwijsvernieuwingen: waarom is het zo moeilijk. VELON Tijdschrift voor lerarenopleiders 12(2), 29-39. 22 Christensen, C. M., Horn, M. B. & C. W. Johnson (2011). Disrupting class. How disrupting innovation will change the way the World learns. New York: McGraw-Hill. 23 Kerosuo, H. Kajamaa, A. & Engeström, Y. (2010). Expansive development through the Change Laboratory-method: Example from Finnish Health care. In: Social Dimension of Innovation, pp. 106-114 (Muller, K., Roth, S. & Z. Milan (Eds)), Center for Economic Studies, College of Economics and Management, Prague: Linde nakladatelstvi, s.r.o. 12

8 Programmalijnen en doelstellingen Drie basisschoolbesturen in Arnhem (Delta, de Basis en Fluvius), pabo Arnhem en het lectoraat Leren met ict vormen samen het Community Learning Center Arnhem (CLC Arnhem) en hebben in 2011 het ixperium in Arnhem ingericht. Het ixperium heeft al veel bezoekers gehad en we zien dat het die inspirerende plek is die we beoogden: leraren komen er met hun leerlingen, pabostudenten en opleiders ontmoeten er elkaar en onderzoekers en ict-experts hebben er hun werkplek. De eerste multidisciplinaire ontwikkelteams van leraren, opleiders, pabostudenten, ICAstudenten, ict-experts en onderzoekers zijn er met ondersteuning van een Raak-subsidie aan de slag gegaan om samen ictleerarrangementen te ontwerpen en onderzoeken. Ook vinden er professionaliseringsactiviteiten plaats. De eerste ervaringen zijn positief en er is veel belangstelling van andere schoolbesturen om aan te haken. Het Centre of Expertise Leren met ict bouwt voort op dit fundament en breidt het verder uit. Het Centre of Expertise Leren met ict onderscheidt drie programmalijnen, die elkaar onderling beïnvloeden en die elk een aantal specifieke doelstellingen kennen: 1. Leren met ict als middel: onderwijs dat recht doet aan verschillen tussen leerlingen door de inzet van ict en leraren en opleiders die dit kunnen vormgeven. We (her)ontwerpen de leerlijn ict en een leerlijn ict-geletterdheid in de major van de lerarenopleidingen en ontwikkelen een verdiepend en specialiserend programma via een minor en honoursprogramma Valorisatie is bij alle activiteiten een belangrijk thema Kennisontwikkeling en het ontwikkelen van bruikbare producten is niet voldoende, het gaat om de implementatie en verspreiding van deze kennis en producten via het eigen netwerk van het Centre of Expertise, via integratie in curricula, via een professionaliseringsaanbod, dienstverlening- en advies, gerichte communicatie en een (multimediale) publicatiereeks. Doelstellingen: Een leerlijn voor de major van de lerarenopleidingen: recht doen aan verschillen met behulp van ict, waarin de leraar als ontwerper een belangrijke rol speelt Een nascholingsprogramma recht doen aan verschillen met behulp van ict voor lerarenopleiders en het werkveld Beproefde ict-leerarrangementen voor po, vo en mbo Kennisontwikkeling en praktische handreikingen over het rendement van ict voor leren Een minor ontwerpen van ict-leerarrangementen met behulp van ict Een honoursprogramma Praktijktheorie over hoe ict recht doen aan verschillen kan ondersteunen en welke professionalisering hiervoor nodig is bij leraren en lerarenopleiders 13

c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t 2. Leren met ict als doel: onderwijs dat leerlingen opleidt tot ict-geletterde leerders en werkers in het licht van de kennismaatschappij. 3. Bijbehorende organisatievraagstukken: onderwijsorganisaties die het recht doen aan verschillen tussen leerlingen met behulp van ict mogelijk maken (anders organiseren). Doelstellingen: Doelstellingen: Een leerlijn voor de major van de lerarenopleidingen met open educational resources (leermaterialen) over ict-geletterdheid Een nascholingsprogramma voor lerarenopleiders en werkveld over ict-geletterdheid Beproefde ict-leerarrangementen voor het po, vo en mbo over ict-geletterdheid Praktijktheorie over ict-geletterdheid als onderwijsdoel en de wijze waarop dit bereikt kan worden bij leerlingen, studenten, leraren en lerarenopleiders Organisatiemodellen en -scenario s voor een schoolorganisatie die recht doet aan verschillen met behulp van ict Verandertrajecten met scholen in het kader van anders organiseren Kennisontwikkeling over efficiënte en effectieve organisatiemodellen voor onderwijs die recht doen aan verschillen met behulp van technologie, in de vorm van onder meer een promotietraject Overkoepelende doelstellingen We voegen aan deze programmalijnen doelstellingen toe die de regionale kennisinfrastructuur betreffen: Twee ontdek- en onderzoeksruimtes voor leren met ict (ixperium) op de HAN campus in Arnhem én in Nijmegen Kennisontwikkeling op het gebied van innovatieve netwerken (changelab, community of practice) voor leraren, toekomstige leraren en lerarenopleiders, onder meer in de vorm van een promotietraject Een regionale kennisinfrastructuur waarin valorisatie van de ontwikkelde kennis en producten structureel is belegd 14

9 10 Doelgroepen Activiteitenplan De doelgroepen waar wij ons in het Centre of Expertise op zullen richten, zijn: Leraren in het po, vo en mbo in het voedingsgebied van de Faculteit Educatie van de HAN Studenten van de lerarenopleidingen po en vo/mbo van de HAN Lerarenopleiders van de lerarenopleidingen van de HAN Directieleden, middenmanagers en bestuurders van po, vo en mbo in het voedingsgebied van de Faculteit Educatie van de HAN Directie en middenmanagers van de lerarenopleidingen van de HAN De activiteiten van het Centre of Expertise Leren met ict zijn geclusterd rond de volgende onderwerpen: Onderzoeksprogramma, met daarbinnen de ixperiumontwikkelkring, promotieonderzoeken en opdrachtonderzoeken ixperium in Arnhem én in Nijmegen Lerarenopleidingen voor de 21 ste eeuw Minor Ontwerpen van ict-rijke leerarrangementen Honoursprogramma Professionalisering Hieronder volgt een korte toelichting op elk van deze onderwerpen. 10.1 Onderzoeksprogramma De centrale onderzoeksvraag van het Centre of Expertise Leren met ict is: Hoe kunnen we onderwijs op micro- en mesoniveau zodanig vormgeven dat leraren(teams) duurzaam recht kunnen doen aan verschillen tussen leerlingen met behulp van ict en ict-geletterde jongeren opleiden? En wat is daarvoor nodig in termen van middelen, professionalisering en organisatieontwikkeling? Het lectoraat Leren met ict heeft een centrale en leidende rol in het onderzoeksprogramma. De programmalijnen van het onderzoek komen overeen met de programmalijnen van het Centre of Expertise: 1. a. Hoe kan ict zodanig worden ingezet dat recht wordt gedaan aan verschillen tussen leerlingen (microniveau)? b. Welke competenties hebben leraren en opleiders nodig om dit te kunnen vormgeven? c. Hoe kunnen ze die competenties ontwikkelen? 15

2. Wat zijn goede onderwijsorganisatiemodellen die het recht doen aan verschillen tussen leerlingen met behulp van ict mogelijk maken (anders organiseren, structuur) en welke veranderkundige processen zijn daarvoor nodig (vooral lerende organisatie en cultuur)? 3. Ict-geletterdheid als onderlegger voor de 21 ste eeuwse competenties: over welke competenties gaat het op de verschillende onderwijsniveaus, hoe kunnen ze worden aangebracht (didactiek) en wat betekent dat voor het professionaliseren van leraren en lerarenopleiders? Het onderzoeksprogramma bestaat uit: praktijkgericht onderzoek in de ixperium-ontwikkelkring promotieonderzoeken waarin verdieping op specifieke thema s wordt gerealiseerd en dat theorievormend van aard is praktijkgericht onderzoek in opdracht van derden 10.1.1 ixperium-ontwikkelkring Onderwijsvraagstukken uit de praktijk vormen het vertrekpunt binnen de ixperium-ontwikkelkring. Leraren, studenten en lerarenopleiders werken samen met onderzoekers, ict- en andere experts om ict-leerarrangementen te ontwerpen, uit te proberen en te onderzoeken. De opbrengsten ervan worden inzichtelijk en toegankelijk gemaakt zodat deze gedeeld kunnen worden met de andere leden uit de ontwikkelkring en met de netwerken daarbuiten. De projectgroep wordt versterkt met relevante experts op het vakgebied of de specifieke doelgroep(en). De ixperiumontwikkelkring levert beproefde ict-leerarrangementen op. De ict-leerarrangementen worden voor een breder publiek toegankelijk gemaakt via Wikiwijs. In de ixperium-ontwikkelkring gaan we op zoek naar bruikbare effectieve en efficiënte organisatiemodellen voor een ict-rijke onderwijsomgeving die recht doet aan verschillen tussen leerlingen op verschillende manieren: naar vorm en inhoud, naar plaats en tijd, naar leerbehoefte, leerstijl en ontwikkelingsfase en naar ictcompetenties en -voorkeuren. 10.1.2 Promotieonderzoeken Een eerste promotieonderzoek draait om de werkzaamheid en opbrengsten van de ixperium-ontwikkelkring voor leraren, lerarenin-opleiding en lerarenopleiders. De volgende vragen worden onderzocht: Welke opbrengsten heeft het werken in een changelab voor het innovatief vermogen en de ict-competenties van de professionals (leraren, leraren-in-opleiding en opleiders)? Welke effecten worden bereikt voor de onderwijsontwikkeling en het gebruik van technologie op de betrokken scholen en lerarenopleiding? In hoeverre wordt de samenwerkingsrelatie tussen de betrokken onderwijspartijen versterkt en is er sprake van een duurzame community of practice? Een tweede promotieonderzoek gaat in 2014 van start en zal zich richten op het organisatievraagstuk: welke organisatiemodellen zijn effectief en efficiënt voor onderwijs dat recht doet aan verschillen met behulp van technologie? Aan het Centre of Expertise zijn nog twee andere promotieonderzoeken verbonden: een onderzoek in samenwerking met LOOK OU en de Universiteit Utrecht, dat zich richt op het in kaart brengen en verbeteren van de kwaliteit van e-peerfeedback 16

c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t (peerfeedback in een online leeromgeving) en de mogelijkheden om de vakinhoudelijke competenties van studenten te beoordelen op basis van e-peerfeedback. Daarnaast is een promotietraject met ILS-HAN (lerarenopleidingen vo/mbo) in voorbereiding naar veranderend leesgedrag van jongeren in de digitale samenleving en de effecten daarvan voor de didactiek van tweede taalverwerving in het vo en voor de lerarenopleidingen. 10.1.3 Opdrachtonderzoek, internationaal onderzoek Het Centre of Expertise voert tevens opdrachtonderzoek uit voor derden, al dan niet in internationaal verband. Dit onderzoek kan betrekking hebben op leren met ict als middel, leren met ict als doel of onderwijs anders organiseren. 10.2 ixperium Arnhem en ixperium Nijmegen Het ixperium is een ontdek- en onderzoeksruimte waar bezoekers verrast en verbaasd worden over de mogelijkheden van leren met ict en de nieuwste ict-toepassingen kunnen uitproberen. Studenten, leraren uit het werkveld, directies, bestuurders, onderzoekers, lerarenopleiders en leerlingen zijn de frequente bezoekers van het ixperium. Hier worden, in de ixperiumontwikkelkring, ict-leerarrangementen ontwikkeld die op hun werkzaamheid worden onderzocht. Vier middagen in de week zijn gereserveerd voor het bezoek van leraren met hun leerlingen, ter inspiratie en scholing. Regelmatig worden ixpiratiemiddagen georganiseerd rondom specifieke thema s waarvoor het werkveld, pabodocenten en onderzoekers worden uitgenodigd. Het ixperium heeft een professionaliseringsprogramma en het ict-onderwijs van de pabo vindt plaats in het ixperium. In Arnhem is het ixperium al opgezet, in nauwe samenwerking met het po-werkveld. Verbreding naar vo en mbo staat op de rol. In Nijmegen is de opzet van het ixperium met het werkveld, zowel vo als mbo, in voorbereiding. 10.3 Lerarenopleidingen voor de 21 ste eeuw Leren met ict wordt structureel ingebed in de curricula van de lerarenopleidingen. We ontwerpen c.q. herijken een leerlijn ict die gericht is op drie aspecten: 1. de ontwikkeling van de benodigde didactische ict-competenties 2. veranderbekwaamheid en onderzoeksmatige houding van toekomstige leraren 3. de ontwikkeling en verdieping van de ict-geletterdheid als basis voor 21 ste eeuwse competenties. De leerlijn bouwt voort op de landelijke kennisbasis ict voor lerarenopleidingen 24 en verdiept deze. In de leerlijn wordt een plek ingeruimd voor het experimenteren met nieuwe technologieën en onderzoeksmatig ontwerpen van ict-leerarrangementen in en met de praktijk. Het werkveld wordt nauw betrokken bij de ontwikkeling van de leerlijn. We delen de ervaringen en opbrengsten met de lerarenopleidingen aan andere hogescholen via bestaande netwerken en congressen als het Velon. 24 Begin 2013 wordt de herziene versie van de landelijke kennisbasis vastgesteld door ADEF. 17

c e n t r e o f e x p e r t i s e l e r e n m e t i c t 10.4 Minor Ontwerpen van ict-rijke leerarrangementen In samenwerking met de Informatica Communicatie Academie van de HAN (ICA) en met het werkveld ontwikkelen we de minor Ontwerpen van ict-rijke leerarrangementen. Deze minor is een verdiepingsprogramma op Leren met ict en heeft aandacht voor leerrrangementen die rekening houden met verschillen in ictgeletterdheid en -voorkeuren van jongeren. In de minor wordt samengewerkt met WAAG Society. 10.5 Honoursprogramma Voor excellente studenten biedt het Centre of Expertise Leren met ict een honoursprogramma aan. Dit programma is een verbreding op de major. Studenten werken in dit programma aan multidisciplinaire, complexe vraagstukken in het kader van leren met ict. Wat betreft vorm en inhoud spreekt het programma alle 21 ste eeuwse competenties direct aan. In het honoursprogramma wordt samengewerkt met ICA en met WAAG Society. 10.6 Professionalisering Professionele ontwikkeling van leraren op het terrein van leren met ict is cruciaal om de integratie van technologie in het onderwijs te kunnen bewerkstelligen en zo jongeren met 21 ste eeuwse vaardigheden te kunnen opleiden. Leraren, van po tot hbo, zullen in staat moeten zijn om verschillende didactische methoden in te zetten om recht te doen aan de verschillen tussen leerlingen, met oog voor individuele talenten en voorkeuren. Zij zullen vaardigheden moeten ontwikkelen in het gebruik van ict-tools en applicaties om het leren van individuele leerlingen te ondersteunen. Een essentieel aandachtspunt daarin is de houding en beliefs ten aanzien van ict, dit is immers één van de belangrijkste belemmeringen voor de integratie van ict in het onderwijs. Het is in dit opzicht relevant om professionaliseringstrajecten te realiseren waarin leraren en lerarenopleiders een mindset ontwikkelen dat onderwijs niet effectief kan zijn zonder ict (Ertmer & Ottenbreit- Leftwich, 2010) 25 en dat e-skills behoren tot ieders basisbagage. We ontwikkelen daarom een professionaliseringsprogramma over ict-geletterdheid en over recht doen aan verschillen met behulp van ict voor lerarenopleiders en het werkveld (zittende leraren). Professionalisering van onderwijsmanagers en bestuurders maakt ook deel uit van het programma. Dit programma ontwikkelen we samen met het werkveld, de lerarenopleidingen en het Kenniscentrum Kwaliteit van Leren en is afgestemd op de gezamenlijke innovatieagenda. In het ixperium Arnhem is een eerste gezamenlijk professionaliseringsaanbod ontwikkeld, vastgelegd in de ixperium wijzer. Zowel opleiders van de pabo als ict-onderwijsbegeleiders van het werkveld en onderzoekers voeren het programma uit in het ixperium en waar nuttig op locatie. Kennis en producten uit de ixperiumontwikkelkring worden ingebracht in het programma. De belangstelling en deelname uit het werkveld is groot. Het professionaliseringsprogramma zal steeds verder worden geëvalueerd en verfijnd en worden uitgebreid naar vo en mbo. We werken hierin nauw samen met de academies van de pabo en ILS- HAN. In het Centre of Expertise geven we de professionalisering zodanig vorm dat we tot certificering over kunnen gaan met als doel dit in te zetten in het lerarenregister. 25 Ertmer, P. A., & Ottenbreit-Leftwich, A. T. (2010). Teacher technology change: How knowledge, confidence, beliefs, and culture intersect. Journal of Research on Technology in Education, 42(3), 225-284. 18

11Programmamanagement De directeur van de Faculteit Educatie, drs. Titia Bredée, is eindverantwoordelijk voor het Centre of Expertise Leren met ict. Het Centre of Expertise is ondergebracht bij het Kenniscentrum Kwaliteit van Leren van de Faculteit Educatie en wordt geleid door de lector Leren met ict, dr. Marijke Kral, in samenwerking met de programmamanager, drs. Marie-José Kuypers. Het Centre of Expertise kent een stuurgroep, bestaande uit: Naast de raad van advies starten we een studentenraad Leren met ict. De studentenraad heeft dezelfde taken als de raad van advies. In de studentenraad nemen studenten plaats van HAN Faculteit Educatie. Directeur Faculteit Educatie (voorzitter) Programmamanager Leren met ict (secretaris) Lector Leren met ict Directie HAN Pabo Directie ILS-HAN Vertegenwoordiger po-veld Vertegenwoordiger vo-veld Vertegenwoordiger mbo-veld Daarnaast stellen we een raad van advies samen, die op afstand de ontwikkelingen binnen het Centre of Expertise volgt en inhoudelijk adviseert aan de projectleiding. Hiermee wordt inbreng van relevante wetenschappelijke kennis en koppeling aan actuele, internationale ontwikkelingen geborgd. Deze raad bestaat uit: Prof. dr. Monique Volman, hoogleraar Onderwijskunde Universiteit van Amsterdam Prof. dr. Rob Martens, programmaleider Onderzoek, LOOK OU Dr. Ruben Vanderlinde, vakgroep Onderwijskunde, Universiteit van Gent Drs. Simone Walvisch, bestuurder PO-Raad Drs. Annemarie Sipkes, directeur directie Kennis, ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Nader te bepalen vertegenwoordiger VO-raad Nader te bepalen vertegenwoordiger MBO Raad 19