1 Een beeld zegt meer dan duizend woorden Katja Lubina Wist u dat deze quote afkomstig is van Napoleon? Een plaatje zegt meer dan duizend woorden! was zijn reactie op de visualisatie van de Russische veldtocht in 1861. Ook voor een adviseur zijn grafieken en schema s belangrijke instrumenten in zijn dagelijkse worsteling in het vinden van nu eens innovatieve en dan weer degelijke oplossingen voor de meest uiteenlopende vragen. Tijd voor een reflectie op de kracht van plaatjes. Hoe valt de dominantie van het visuele zintuig te verklaren? Geur, tast- en hoorvermogen zijn bij sommige mensen weliswaar beter ontwikkeld dan bij anderen maar in het algemeen is zicht ons dominante zintuig en daarmee het belangrijkste ingangskanaal voor informatie. Ontwikkelingspsychologen en biologen leiden de dominantie van het visuele zintuig terug op de menselijke gestalte en het feit dat de mens rechtop is gaan lopen. Door de overgang van viervoeter naar tweevoeter heeft de mens een ander perspectief ten opzichte van de dieren ingenomen. Door rechtop te gaan lopen zijn de zintuigen verwijderd geraakt van de grond. De horizon werd het dominante perspectief. Hierdoor verloor geur aan relevantie en werd zicht het belangrijkste zintuig. Zicht emancipeerde zich van een aan de voedselwinning ondergeschikt zintuig tot dominant en zingevend zintuig. Zicht werd inzicht. 1/ Hoe maakt een adviseur in zijn werk gebruik van het zicht als dominant kanaal voor informatie? Er zijn twee manieren aan te wijzen: het gebruik van metaforen en het gebruik van plaatjes. 1/ Zie voor meer uitgebreide informatie het inspirerende artikel van Leon R. Kass: Thinking about the body. Hastings Center Report, February 1985, p. 20-30. 24 AEF - Jaarboek 2012
Metaforen en plaatjes Het gebruik van beeldspraak beïnvloedt onze waarneming en denkstructuren. 2/ Afhankelijk van de manier waarop een probleem wordt beschreven, worden andere oplossingen gekozen. Zo kan misdaad worden beschreven als een virus dat de stad teistert of als een wild beest dat de stad teistert. Wordt de oplossing in het eerste geval gezocht in het bestrijden van de oorzaken van dat virus: armoedebestrijding, onderwijs et cetera, in het tweede geval wordt misdaad bestreden door het beest aan te pakken: misdadigers oppakken en opsluiten. Met een goed gekozen metafoor kan de adviseur zijn aanpak kracht bijzetten en draagvlak voor de gekozen oplossing creëren. Tabellen, grafieken, diagrammen, organogrammen: uiteindelijk zijn het allemaal visuele representaties van informatie, vaak ingebed in geschreven tekst. Plaatjes maken indruk, plaatjes imponeren. Waarin ligt nu de toegevoegde waarde van een plaatje? Ten eerste kan met een plaatje de nadruk op de essentie van een tekst worden gelegd. Ten tweede is een plaatje de sleutel tot onze rechter hersenhelft waardoor - in combinatie met de door tekst geactiveerde linker hersenhelft - een andere dimensie van begrijpend vermogen kan worden aangesproken. Terwijl in de linker hersenhelft de logica domineert en de focus wordt gelegd op deeltjes en details, werkt de rechter hersenhelft intuïtief en verbindend. De combinatie van de twee hersenhelften leidt tot optimaal inzicht. Dit is niet alleen relevant voor de finale presentatie naar de opdrachtgever maar ook voor het denkproces van de adviseur(s) tijdens het adviestraject. Dus het bedenken en uitwerken van het plaatje maar ook het gebruik van metaforen is tegelijk middel en doel voor het succesvol invullen van een adviesvraag. Uiteraard staat en valt het inzicht gevend vermogen van een plaatje met diens kwaliteit. Een goed plaatje verhoogt de impact dat een rapport heeft en kan bijdragen aan de bondigheid van rapportages. Uitschrijven is zilver, tekenen is goud. Een slecht plaatje aan de andere kant, is niet alleen nadelig voor het begrip, maar het verdoezelt vaak ook de ontbrekende helderheid. Slechte adviseurs rommelen nogal eens met onduidelijke plaatjes. Zo n adviseur heeft er trouwens profijt van dat er tot nu toe geen standaardisatie van plaatjes heeft plaatsgevonden. 2/ De kracht van beelden is onlangs weer bewezen in een studie naar de invloed van metaforen bij onze waarneming en denkstructuren: Paul H. Thibodeau, Lera Boroditsky (2011): Metaphors We Think With: The Role of Metaphor in Reasoning. PLoS ONE 6(2): e16782.doi:10.1371/journal.pone.0016782. 1 Een beeld zegt meer dan duizend woorden Katja Lubina 25
Soorten schema s Door de ontbrekende standaardisatie en de complexiteit van de adviesopdrachten zien schema s er vaak ingewikkeld uit. Toch bestaan er in essentie maar twee soorten schema s: schema s van processen en schema s van systemen of verhoudingen. De visualisatie van Napoleons veldtocht is een voorbeeld van een processchema: Schema Napoleon s veldtocht Diagram van Charles Joseph Minard dat de sterkte toont van het leger tijdens de veldtocht naar en van Moskou De brede lichtbruine lijn geeft de route naar Moskou aan. De breedte van de lijn is evenredig met het afnemend aantal soldaten. De lijn wordt steeds smaller. Op de terugtocht, weergegeven met de zwarte lijn, lieten nog meer soldaten het leven, met name bij het oversteken van rivieren via gammele bruggen onder hevig Russisch artillerievuur en onder aanhoudende aanvallen van de kozakken. Een voorbeeld van een schema dat een verhouding weergeeft is het hiernaast staande plaatje uit een van de projecten van AEF. In 2011 heeft AEF als programmabureau vorm gegeven aan het stimuleringsprogramma Welzijn Nieuwe Stijl. Het programma is erop gericht om de werkelijke potentie van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) te benutten door gemeenten en welzijnsorganisaties te stimuleren. En om verbindingen te maken met andere trajecten en programma s die uitgaan van hetzelfde gedachtegoed, zoals het programma In voor zorg!. Met behulp van plaatjes heeft AEF de geografische overlap tussen de verschillende programma s letterlijk in kaart gebracht: 26 AEF - Jaarboek 2012
Kaart Overlap van verschillende decentralisatieprogramma s in de sectoren zorg en welzijn in Nederland In het overzicht zijn de 100 gemeenten die deelnemen aan een individueel ondersteuningstraject Welzijn Nieuwe Stijl geel gemarkeerd. De gemeenten waar een van de 150 zorginstellingen is gevestigd met een traject In voor Zorg! zijn rood gemarkeerd. De overlap laat in één oogopslag zien in welke gemeenten aan beide trajecten wordt gewerkt en waar het zinvol is om te kijken naar het leggen van verbindingen tussen de programma s. 1 Een beeld zegt meer dan duizend woorden Katja Lubina 27
En.. Een op dit moment interessante vraag is wat de invloed zal zijn van technologische ontwikkeling op visualisatie. E-readers veroveren de vergaderzalen (zo is onlangs zelfs de Eerste Kamer overgegaan van papieren stukken naar een I-pad) en bieden nieuwe kansen voor visuele representaties. Toch is de vraag wat toekomstige technologische ontwikkelingen voor het gebruik van grafieken en het adviseursvak gaan betekenen moeilijk, zo niet onmogelijk te beantwoorden. Tijdens de AEF bureautweedaagse in november 2010 met als onderwerp technologie en verandering maakte keynote-speaker Jeffrey Sampler tijdens zijn lezing op ludieke manier duidelijk dat de ontwikkeling van de technologische markten niet te voorspellen is. Zo was in 2009 noch Canon noch Nikon marktleider digitale fotografie maar Nokia, een bedrijf dat enkele jaren geleden niet eens actief was op de markt van fotografie. Allemaal het gevolg van andere toepassingen van foto s op met name Facebook en andere social media. En intussen is de positie van Nokia al weer achterhaald omdat de I-phones van deze wereld multimediaal zijn. Toch kan op basis van onlangs geïntroduceerde technologische toepassingen een prognose worden gemaakt over de rol van grafieken. Met het alsmaar toenemende gebruik van e-readers ontstaat er een groter forum voor geanimeerde grafieken. Een fantastisch voorbeeld van de toegevoegde waarde van geanimeerde grafieken is te zien in de lezing van Hans Rosling op www.ted.com. 3/ Zijn charts met betrekking tot aspecten als gezondheid, levensverwachting et cetera in ontwikkelingslanden laten op indrukwekkende manier zien hoe fundamenteel de wijzigingen in de laatste jaren zijn geweest. Voor de ogen van de kijker bewegen de grafieken over het scherm en laten zien dat veel van onze Westerse percepties op verouderde informatie zijn gebaseerd. Adviseurs ontkomen er niet aan voorop te lopen bij het visualiseren van hun oplossingen. Het formaat van het jaarboek staat voorlopig niet toe deze verkenning af te ronden met een geanimeerde grafiek. Wellicht dat het volgende jaarboek als e-boek verschijnt. 3/ http://www.ted.com/talks/lang/eng/hans_rosling_ shows_the_best_stats_you_ve_ever_seen.html 28 AEF - Jaarboek 2012