"Human nature never changes and that is why prices swing from the one extreme level to the other. People get too hopeful and optimistic when prices are high. Then when prices reach extreme low, they get too blue, too pessimistic and over-sell." W.D. Gann Een kat in het nauw? De belangrijkste voorspelling van afgelopen weekend was: De belangrijkste voorspelling van afgelopen weekend was: We zien op dit moment nog geen omkeerpatronen in de diverse aandelenindices zodat wellicht de koersen begin deze week nog even op peil blijven (topvorming). In de loop van de week verwachten we geleidelijk meer neerwaartse druk op de koersen. Zodra er omkeerpatronen ontstaan, bijvoorbeeld in de vorm van key reversals, krijgen we bevestiging voor een nieuwe dalende beweging die per saldo kan aanhouden tot minimaal 29 juni. De aangekondigde versoepeling van het wisselkoersbeleid in de Chinese Yuan zorgde maandag in Europa voor enige euforie waardoor de AEX zelfs steeg tot fractioneel boven de 340. Later in Amerika was er weinig over van de euforie en sloot de SPX vrijwel onveranderd. Afgelopen dinsdag het omkeerpatrroon waarop we aan het wachten waren zoals aangekondigd in de B&A edi- zie vervolg volgende pagina Klik hier om dagelijks bijgewerkte grafieken te zien van GannTrader van AEX/DAX/SPX/Goud/Olie/Dollar (via internet). 28 juni 2010 Nummer 26 Fundamenteel Technisch Psychologie (2x per maand) Tradingoverzicht AEX / DAX / SPX Goud/Olie/Dollar Modelportefeuille Gann/Elliott/Cycli Intermarket Bankgegevens: Rabo Bank, Rekening nr. 10.89.91.547, t.n.v. P.J. van Gemeren te Stramproy (Nederland) o.v.v. BA en uw emailadres (eventueel zonder @) Buitenland: IBAN:NL02RABO0108991547 BIC/SWIFT: RABONL2U. Abonnementen: kwartaal 119 Euro, halfjaar 199 Euro, jaar 329 Euro Combinatie met WaveRider: kwartaal 199 Euro, halfjaar 329 Euro, jaar 549 Euro. Jan van Gemeren Copyright & Disclaimer Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt. 1
tie van afgelopen weekend. In de SPX zagen we een krachtig omkeerpatroon in de de vorm van een 'key reversal' (na eerst een hogere high sluiten onder de low van de vorige dag). Hiermee kregen we de bevestiging dat de dalende beweging was ingezet die volgens ons cycli analyses zal aanhouden tot minimaal 29 juni. De beurzen daalden vanaf dinsdag fors gemiddeld daalden de aandelenindices afgelopen week rond de 3%. Hiermee mogen we concluderen dat afgelopen week opnieuw onze korte termijn prognose correct was Zie vervolg bij GannTrader Technische visie op pag. 4 Zoals bekend kan een kat in het nauw rare sprongen maken. Door de problemen waar Amerika mee worstelt is de job approval van Obama fiks geslonken. Momenteel vind nog maar 45% van de Amerikanen dat Obama zijn werk goed doet volgens een peiling van Gallup Dit staat in sterk contrast tot de bijna 70% van de Amerikanen die begin 2009 nog achter Obama stonden. Het wordt dus tijd dat Obama deze neerwaartse trend keert, wil hij nog een tweede termijn als president aan de slag. Terwijl Obama s beoordelingen verder afnemen, vindt de meerderheid van de Amerikanen (zie tabel onderaan deze pagina) dat er (nog) meer stimuleringsmaatregelen nodig zijn. En nu de subsidies en stimuleringspakketten zo langzamerhand beginnen op te raken zal het niet lang meer duren voordat de beoordeling van Obama nog iets verder duurt. We zagen bij de verkopen van nieuwe woningen, die een all time low noteerden na aflopen van subsidies, dat de Amerikaanse economie nog te zwaar afhankelijk is van allerlei kunstmatige ingrepen. Wil Obama zijn kansen vergroten op een nieuwe termijn, dan is de stap snel gemaakt naar datgene wat politici graag doen (vooral voor verkiezingstijd): cadeautjes weggeven. Onrealistisch zou men zeggen, want Amerika kent nu al een fiks begrotingstekort, en zelfs zonder extra nieuwe uitgaven is de verwachting dat dit tekort eerder toeneemt dan afneemt. Je zou verwachten dat de Ameri- 2
kanen liever zouden hebben dat de overheid het rustig aan doet. Gevraagd naar wat de gemiddelde Amerikaan het meest belangrijke probleem vindt, gaf echter maar 7% aan het begrotingstekort het grootste probleem te vinden. Waar Amerikanen zich vooral druk over maken is de economie, de werkloosheid, en de reactie op de BP olieramp. Gevraagd naar of ze het een goed idee vinden als het Congress meer stimuleringspakketten uitgeeft om meer banen te creëren en de economie te stimuleren gaf maar liefst 60% aan dat ze dit een goed idee vonden. Het paradepaardje van Obama, zijn gezondheidszorg veranderingen, kunnen nog steeds niet rekening op veel goedkeuring van de bevolking: 50% vindt het een goed idee als dit alsnog wordt teruggedraaid. Hoewel deze resultaten al niet echt passen bij een kapitalistische en vrije markt samenleving als de Amerikaanse, geeft vooral de achterban van Obama, de Democraten, met 83% aan voor meer stimulering van de economie te zijn. Dit percentage ligt bij de Republikeinen op maar 38%. Verder vindt Obama s achterban het een goed idee meer regulering op het gebied van energie verbruik door ondernemingen te hebben (77%) en meer regulering van financiële instellingen te hebben (72%). Ook Obama zal zich met deze uitslagen nog eens beraden of wat hij (en zijn campagneteam ) kunnen doen om zijn rating te verbeteren. Verontrustend naar ons idee is dat zoveel Amerikanen voor nog meer stimuleringsmaatregelen zijn. Vanuit een individueel oogpunt, gericht op de nabije toekomst, is dit weliswaar goed te begrijpen, maar op een gegeven moment moet er betaald gaan worden. Tenzij men van plan is zich uit de schulden te inflateren, en zo op grote voet te blijven leven. Nu de verkoopaantallen van nieuwe woningen zo fiks zijn gedaald zonder steun van de overheid wordt de druk op Obama groter om te komen met andere maatregelen om de huizenmarkt te ondersteunen, zeker nu de meerderheid van de bevolking deze verdere stimulering steunt. 3
GannTrader Technische visie Midden deze week (zone 29 juni tot 2 juli ) komen we op een kruispunt van tijd en prijs waardoor er een trendwijziging kan ontstaan. Vooral onze cycli analyses wijzen op een bodempatroon rond tussen 29 juni 2 juli (zie grafiek) Echter ik wil wel tot enige voorzichtigheid manen. De cycli lijken in de tweede helft van deze week een bodem te vormen echter het huidige koerspatroon is naar mijn inschatting uiterst bearish. Vooral Elliott matig lijken we nog steeds aan de vooravond te staan van een neerwaartse 3 van 3- golf ( zie grafiek )). Zoals al aangegeven zagen we dinsdag een kort termijn omkeerpatroon in de vorm van een key reversal in de SPX echter op weekbasis, en dat is ook zeer bearish, zien we in alle drie de aandelenindices (AEX/SPX/DAX) een key reversal op weekbasis (een hogere high dan de week ervoor gevolgd door een low lager dan de low van de week ervoor). U kunt deze afzonderlijke key reversals zien op pag. 19/21/23). Cycli-matig lijken we dus in de maand juli enige opwaartse krachten te mogen verwachten. Maar kijken we puur naar het koerspatroon dan voorspellen Elliott en klassieke omkeerpatronen eerder verder dalende koersen. In dit soort situaties waarbij tijd- en prijsanalyses tegenstrijdige signalen geven is het altijd het beste 4
om te wachten totdat de markten bevestigingssignalen geeft welke richting de markt kiest. Bij de afzonderlijke analyses vindt u meer detail informatie. Het meeste ideale tijdpad volgens onze analyses verloopt voor de rest van 2010 als volgt: Een matige daling richting 29 juni 2 juli. Deze dalingsgolf houdt waarschijnlijk stand boven de 1040 (SPX). Daalt de SPX echter tot onder de 1040 dan is 920/950 haalbaar(minimum 1000/1020). In de AEX verwachten we de rest van de maand juni een range van 312 336 waarbij we ervan uitgaan dat de index tot eind juni per saldo daalt tot minimaal 320. In juli een duurzaam herstel, echter voorzichtigheid is geboden gezien huidige tegenstrijdige signalen in tijd en prijsanalyses Daling vanaf medio augustus met een significante bodem begin oktober. Daarna rest van het jaar flink hogere koersen. Veel leesplezier toegewenst en succes met uw beleggingen. Jan van Gemeren 5
Defensieve Model-Portefeuille 2010 met Echt geld (25.000 Euro via Alex rekening; start 1 jan. 2010) Doelstelling is om aanzienlijk beter te scoren dan de AEX met een relatief laag risico Beleggingshorizon 3-6 maanden. Resultaat 2008: 14 winstgevende adviezen met een gemiddelde winst van 36% en 4 verliesgevende adviezen met een gemiddeld verlies van 20%. De afgelopen periode namen we geen posities in ivm de hoge volatiliteit. Inmiddels is de volatiteit weer enigszins genormaliseerd zodat we weer zoeken naar nieuwe posities Portefeuille overzicht Stoplosses Mutaties afgelopen week 6
Outperformance GT portefeuille t.o.v. AEX is thans +7% 7
Trading-overzicht Koers 25 juni 325,99 6070,60 1076,76 KT Trend (afgelopen 5 dagen) DOWN DOWN DOWN LT Trend (afgelopen 30 dagen) Zijwaarts Zijwaarts Zijwaarts Weerstand 334 6300 1130 Steun 320 6000 1060 Koersdoelzone 295/300 Min. 3320 5700 1000/1040 Min. 1080 Stop-loss Bijzonderheden: De tabel geeft een overzicht van de belangrijkste conclusies uit onze analyses en mogelijke trading suggesties. Brains & Analysis is een analyserapport. De analyses zijn vooral bedoeld om u een volledig beeld te geven van de technische positie van enkele indices en commodities waarbij gebruik wordt gemaakt van een brede range van geavanceerde analysetechnieken. De prognosehorizon is een tot drie maanden. Betrek bij uw beleggingsbeslissingen altijd uw eigen inzicht en vergeet NOOIT een stoploss te plaatsen. Potentiële draaidagen 29 juni/ 2 juli Major Swing Low 14 juli Swing High of Low 28 juni: In de eerste helft van de week duidelijk lager. In de tweede helft van de week tegenstrijdige signalen tussen tijd en prijs. 21 juni Deze week topvorming. Naarmate de week vordert zal de neerwaartse druk toenemen richting eind juni. 8
Terug naar de oorsprong Soms vergeet iemand zo maar waar een probleem door veroorzaakt is. Zijn wij dat tegenwoordig ook niet aan het doen? De enige oorzaak van de financiële ellende waar we in zijn terecht gekomen is dat er een einde is gekomen aan de stijging van huizenprijzen, wereldwijd! Enkele landen zijn enorm hard getroffen met dalingen in huizenprijzen van soms vele tientallen procenten. Ierland, Spanje maar ook de VS en Engeland zijn voorbeelden van hoe zwaar een economie getroffen kan worden door een implosie van de huizenprijzen. De grootste problemen hebben zich natuurlijk geopenbaard bij banken die, na later bleek, een enorm risico bleken te lopen tijdens een instortende huizenmarkt doordat ze tijdens de huizenhausse maximale hypotheken bleven verstrekken. Vele honderden miljarden verloren banken met tophypotheken verstrekt aan slechte debiteuren. Het slechte nieuws van dit verlies is dat een enorm bedrag nog steeds verstopt zit in de balans maar eens tevoorschijn zal moeten komen. Verenigde Staten Op allerlei manieren heeft de Amerikaanse overheid geprobeerd balken onder het ijs te schuiven zodat de huizenmarkt niet definitief zou verdwijnen onder de ijsschoten. Maar ondanks alle verwoede pogingen om kopers over te halen huizen te kopen hebben de stimuleringsbonussen te weinig uitgericht. Tot wel $14.000 streek de startende huizenkoper op aan allerlei (fiscale) stimuleringsbonussen. In 2009 waren de starters op de Amerikaanse huizenmarkt goed voor ongeveer 25% van alle verstrekte hypotheken echter in april van dit jaar was dat al weer terug gevallen tot 12% en per 1 juli zijn de bonussen stop gezet. Tot 30 april had de Amerikaanse starter de tijd om zijn/haar voorlopige koopcontract te ondertekenen en de zaak af te wikkelen voor 30 juni om nog in aanmerking te komen voor fiscale bonussen. En zie, vorige week werd ons medegedeeld dat in de maand mei, toen de fiscale bonussen verdwenen, de verkoop van nieuwe woningen in de VS (vaak gekocht door starters!) op een histo- 9
Door het aflopen van allerlei subsidies heeft de huizenverkoop een nieuwe tik gekregen, en bevind zich nu op het laagste punt sinds 1962, toen men begon de gegevens bij te houden. risch dieptepunt (300.000) was aanbeland. Weg stimulus, weg kopers! Sinds 1970 zijn in één maand niet zo weinig nieuwe huizen verkocht en dit bericht kwam nadat we ook al berichten hadden ontvangen over zwaar tegenvallende verkopen van bestaande huizen. We zijn weer helemaal terug bij af, namelijk een huizenmarkt die muurvast zit en daardoor de hele economie verstikt. Een goed voorbeeld van hoe de Amerikaanse burgers tobben met hun huizenbezit en de verplichtingen die daar op rusten gaf Bank of America recent. Deze enorme grote bank heeft sinds april nog eens 2.000 mensen aan moeten nemen op afdelingen die zich bemoeien met klanten die hun hypotheekverplichting niet meer na kunnen komen. Op dit moment heeft BoA 18.000 medewerkers fulltime actief met problemen-hypotheken, in januari 2009 waren dat nog slechts 11.000 bankmedewerkers. Na recent bleek hebben banken in het eerste kwartaal van dit jaar 258.000 huizen opgeëist, een stijging van 35% ten opzichte van het eerste kwartaal 2009. Op dit moment verkeert 10% van de klanten (1.4mln!) van BoA in financiële problemen (meer dan 60 dagen achter op afbetalingen). Nederland Als opwarmer hebben we eerst de Amerikaanse huizenmarkt kort besproken, en nu we het over de Nederlandse huizenmarkt gaan hebben duiken we ook direct in allerlei cijfers want die liegen niet (ahum!). De leveranciers van de huizenmarktcijfers zijn de broodprofeten, de makelaars, of het CPB en het Kadaster en wat kunnen deze partijen de idee over de waarheid verdraaien door hun woordenkeus. Een veel gebruikte term is die dat de huizenprijs niet meer zo hard daalt als een jaar terug. Geweldig! Maar in eerlijk Nederlands wordt u dus al kwartalen lang verteld dat na een 10
aanvankelijk wat scherpere daling van de huizenprijs de prijzen nog steeds verder dalen maar in een wat gematigder tempo. De laatste cijfers over mei geven aan dat de huizenprijs 2.2% lager ligt dan 12 maanden terug. Heeft u overigens een duurdere woning dan bent u sinds mei 2009 4% verarmd. Deze prijsdaling gaat overigens gepaard met een beperkt volume, sterker nog vele huizenverkopers (ongeveer 25%) halen hun huis zelfs uit de verkoop en wachten op betere tijden. Het is dus zeer rustig op de kantoren van de notarissen, slechts 49.000 woningen wisselden van eigenaar in de eerste 4 maanden van dit jaar. Dat we eerst de Amerikaanse huizenmarkt kort toelichtte was natuurlijk niet helemaal per ongeluk want ook hier in Nederland ontmoeten we dezelfde problemen als in de VS. De productie en verkoop van nieuwbouwhuizen implodeert namelijk in beide landen. In Nederland hadden we tot 2006/2007 jaren van woningnood omdat de jaarlijks benodigde 80.000-90.000 huizen maar niet gebouwd werden. Toen echter in 2008 de wind uit een nadere hoek begon te waaien bleken we al snel te maken te krijgen met een te groot aanbod van nieuwbouw huizen. In het eerste kwartaal van 2008 werden er ongeveer 12.500 nieuwe woningen opgeleverd in Nederland, een jaar later 13.000 maar in het eerste kwartaal van 2010 slechts 7.000 (getallen afgerond). In onze hoofdstad is de situatie zo mogelijk nog veel schrijnender nu de banken niet meer zo royaal met tophypotheken rondstrooien. Daar waar in 2008 nog 4.500 nieuwe woningen werden opgeleverd in Amsterdam is de stad nu heel blij als dat aantal in 2010 de 1.500 zal halen. In de eerste 5 maanden van dit jaar werd met de bouw van 450 huizen gestart in Amsterdam, een aantal dat thuis hoort in tijden van een diepe depressie. Uit de vette jaren zijn overigens nog steeds 1.500 huizen te koop in Amsterdam die nog niet eerder bewoond zijn geweest. Kortom ellende troef. Huizenprijs Als we iedereen (CBS en Kadaster) mogen geloven valt het allemaal reuze mee met de prijsdalingen van huizen. In mei 2008 was het gemiddelde huis 2.9% duurder dan in mei 2007 echter in 2009 was er een daling van 2.5% op jaarbasis en ook in mei 2010 dalen we dus met ruim 2%. Maar wie heeft nou een gemiddeld huis? Zij die dus dat gemiddelde huis aanschaften in mei 2007 zijn in mei 2010 bijna 2% verarmd en dan laten we de 6% overdrachtsbelasting (die natuurlijk netjes in de hypo- 11
theeksom werd opgenomen) buiten beschouwing. Kortom het eigen huis leverde de afgelopen jaren niets aan winst op en kostte dus eigenlijk alleen maar geld en dat terwijl tophypotheken regelmatig 120-125% van de aankoopwaarde betroffen. Die hoge hypotheken werden mogelijk door steeds vaker aflossingsvrije hypotheken te verstreken en daarnaast hypotheekbedragen toe te staan die tot 6 maal het inkomen betroffen. Nu de banken midscheeps zijn getroffen door hun eigen risicobereidheid die tot 2007 voortduurde zijn de spelregels van het hypothekenspel aangepast. Aflossingsvrije tophypotheken zijn bij verschillende banken al niet meer mogelijk en de tophypotheek zal binnenkort nog maximaal 112 % van de aankoopwaarde mogen zijn en dan moet het stukje extra boven de 100% versneld worden afgelost. Nu de huizenmarkt overal muurvast zit en de huizenprijzen niet kunnen (maar wel zullen) dalen omdat er nauwelijks tot geen handel is komen allerlei instanties met ideeën om de zaak weer vlot te trekken. De OESO meldde in haar laatste rapport over de Nederlandse huizenmarkt dat de regering zou moeten overwegen om de overdrachtsbelasting (6%) af te schaffen of in ieder geval fors te verlagen. De Engelse overheid ging Uw bestelling! ons hierin al voor, echter omdat het weggeven van belastingen ons alleen maar verder afbrengt van de grote bezuinigingsdoelen werd de overdrachtsbelasting alleen maar afgeschaft voor goedkope woningen. Dezelfde OESO meldde overigens 2 jaar terug dat Nederland na Ierland de duurste huizenmarkt ter wereld was maar de OESO nam iets van deze stelligheid terug in 2009. Maar dat laat onverlet dat de Nederlandse huizenmarkt zeer duur is en dus kwetsbaar is voor prijscorrecties. In deze tijd van onzekerheid heeft de politiek gemeend om ook nog wat olie op het vuur te moeten gooien door de discussie aan te gaan over de afschaffing van de renteaftrek. De fiscale verrekening van de betaalde hypotheekrente maakt dat onze netto lasten fors lager liggen dan onze bruto lasten en daarin zijn wij uniek in de wereld, en daar moeten we snel van af vinden enkele politieke partijen. Alle onzekerheid maakt dat de huizenmarkttrein in Nederland krakend en schurend tot stilstand is gekomen. Banken & ECB We stelden al eerder in dit artikel dat de huidige houding van banken negatief is voor de Nederlandse huizenmarkt. We hebben banken zien 12
doorslaan in risicobereidheid en zien die zelfde banken nu doorslaan naar een overdreven risicoaversie. Geld is wel beschikbaar voor banken maar de bereidheid om dat uit te lenen is niet of nauwelijks aanwezig en dat lijkt voorlopig niet te verbeteren. Sterker nog er is meer onrust in aantocht. Dat banken de laatste 12 maanden relatief ruim in hun jasje zaten kwam door een unieke actie die de ECB op 24 juni 2009 uithaalde. De ECB zag een enorme verkramping onder Europese banken waardoor zelfs de bereidheid om elkaar geld te lenen opnieuw verdween. De ECB greep in door een LTRO (Long Term Refinancing Operations) ter waarde van 442mrd (!) beschikbaar te stellen tot 1 juli 2010. Honderden Europese banken betaalden 1% en kregen ruim 12 maanden de beschikking over een bedrag waarvan zij zelf de grootte mochten aangeven Toch is de houding, voordat het Europese vangnet van 750mrd werd opgetuigd en de ECB startte met kwantitatief verruimen door rommelstaatsobligaties op te kopen, veranderd sinds juni 2009. De ECB heeft eerder aangegeven veel van dat destijds beschikbaar gestelde geld niet meer opnieuw beschikbaar te stellen. Kortom vele miljarden zullen aan Europese en dus ook Nederlandse banken onttrokken worden en dat zal de kredietverstrekking niet ten goede komen schatten wij zo in. Vele malen eerder stelden wij al dat de banken verre van gezond zijn en dat we van banken niets te verwachten hebben. Sterker nog er gaan weer hardnekkige geruchten dat enkele grote Europese banken (Frankrijk & Spanje) op omvallen staan (als de ECB niet ingrijpt!) en de samensmelting De MPF FCI Index (Monetary Policy forum Financial Conditions Index) is een index die is ontwikkeld door de Deutsche Bank, Goldman Sachs, en de Universiteiten van New York, Columbia en Princeton. Deze brede index meet de beschikbaarheid (lees: de toegang tot) geld. Hoge waarden, zoals in de jaren 2000-2005 geven aan dat geld makkelijk beschikbaar is. Momenteel noteert de index, na een eerder herstel richting de nullijn, weer duidelijk onder 0. Dit geeft een verslechtering van de financiële condities aan, en geeft aan dat geld & liquiditeit slecht beschikbaar zijn. Vooral de problemen op de hypotheek en securitisatie markt zijn hier debet aan. 13
van vele Spaanse spaarbanken is ook niet ontstaan uit luxe. Vorige week maakte de FED voor het eerst melding van externe ontwikkelingen die de economische toekomst van de VS hinderen. Met die externe ontwikkelingen zullen hoogstwaarschijnlijk de deplorabele financiële toestand van enkele Europese landen maar ook Europese banken bedoeld worden. Deutsche Bank heeft overigens voor het kunnen meten van de financiële condities in de VS een ingewikkeld model ontwikkeld en maakt zo af en toe deze indicator bekend en ook dat ziet er momenteel niet goed uit en ook hier wordt de Europese ellende in betrokken. Glijbaan Wij glijden, de Yanks beginnen opnieuw te glijden en de Japanners zijn ergens aan het einde van de glijbaan de modder ingevlogen. Maar glijbanen horen niet bij het kapitalisme, het kapitalisme is als een hoge berg beklimmen waarbij je hooguit af en toe stopt om te herstellen maar vervolgens weer verder gaat om de berg te bedwingen. Kapitalisme is ook zoiets als het socialisme waarbij het systeem kan blijven bestaan als het geld van de ander nog niet op is en dan komen we direct bij de oorzaak van het probleem waar we nu met zijn alle voor staan. Ons geld was immers al lang op en toen zijn we gaan lenen en daarmee zijn we huizen gaan kopen die lange tijd steeds meer waard werden en dat gaf ons de indruk (al was het maar op papier) dat we weer geld bezatten. Nadat we ook dat laatste stukje papieren winst opnamen door een verhoging van de hypotheek aan te gaan bereikte het kapitalisme zijn hoogtepunt. Het hoogtepunt, of kiezen we voor dieptepunt, bracht Nederland een hypotheekschuld die ruim 600mrd groot is en daarmee ons BNP overtreft. Conclusie Met een wereldtitel hypotheekschuld op zak en onrust bij onze banken terwijl de politiek al discussieert over de renteaftrek zijn wij somber over onze huizenmarkt. Natuurlijk hadden we in dit artikel de door ons verwachte geldontwaarding kunnen aanvoeren als middel om de huizenmarkt weer in de beugels te krijgen maar dat hebben we niet gedaan. Uitgaande van allerlei meetbare waarheden en daarnaast de halve en hele leugens van de broodprofeten komen wij tot een duidelijke conclusie. De Nederlandse huizenmarkt balanceert op een heel dun koord waarbij de huizenverkopers geen enkele troeven meer in hun hand hebben nu er tegenover 20 verkopers slechts 1 koper staat (Zie de barometer woningmarkt ). Het is de windstilte die maakt dat de huizenmarkt even stil ligt maar elke geforceerde verkoop van een huis brengt het fragiele evenwicht direct in gevaar. De Nederlandse huizenmarkt is in de zomer van 2010 an accident waiting to happen. 14
Economisch overzicht Het Amerikaanse consumentenvertrouwen heeft, zoals gemeten door de universiteit van Michigan, de opgaande trend doorgezet in juni en bevind zich nu op 76 punten. Het Nederlandse producentenvertrouwen is iets afgenomen in juni, en bevindt zich nu net onder nul (-0.7pnt). Op inflatiegebied is het vooralsnog rustig. Volgende week kom Eurostat met haar flash estimate van de Europese inflatie. In de tweede raming van de economische groei van het CBS is de groei in het eerste kwartaal 0.5 procentpunt hoger uitgekomen, op 0.6% op jaarbasis. In Amerika is het groeicijfer voor het eerste kwartaal afgelopen week voor de tweede keer, naar nu 2.7% op jaarbasis. 15
Economisch overzicht Volgens de recentste cijfers van het CBS is het aantal banen in het eerste kwartaal met 2% afgenomen. Ook Amerika kende veel ontslagen: in mei werden 135.789 mensen de deur gewezen volgens het Bureau of Labor Statistics. Ondanks dat deze grafiek rust suggereert aan het rentefront, kent de Griekse staatsobligaties (10 jarig) momenteel een rentetarief van maar liefst 10.42%, Spanje 4.46% en Portugal 5.74%. Naar aanleiding van uitspraken van de FED dat het economisch herstel matig zal zijn, zijn de Amerikaanse staatsobligaties rentetarieven verder gedaald. 16
Als abonnee op Brains & Analysis heeft u exclusief toegang tot het Brains & Analysis forum. Wij adviseren u om regelmatig een kijkje te nemen omdat hier meerdere malen per week korte updates en analyses worden geplaatst. U heeft ook de mogelijkheid om beleggingsvragen te stellen aan Jan van Gemeren / Ype Schaap en Jos Magendans. Of in contact te treden met mede abonnees van Brains & Analysis. Korte uitleg om in te loggen Login via www.ganntrader.org/cms. In het hoofdmenu klik op GannTrader forum, u krijgt dan het onderstaande scherm te zien OF ga rechtstreeks naar het forum http://www.ganntrader.org/forum/index.php Klik links boven op Inloggen Vul uw gebruikersnaam in (= volledig emailadres) en uw wachtwoord (dus identiek aan de login van het klantensysteem). Afhankelijk van uw PC configuratie en software zullen uw login gegevens al of niet worden onthouden en worden gebruikt bij uw volgende login. Klik op inloggen en klik na inloggen (het overzichts scherm dat dan verschijnt) op forum Brains & Analysis 17
AEX Dag De aangekondigde daling is inmiddels al flink gevorderd, op weekbasis verloor de AEX precies 3%. In de tweede helft van deze week naderen we een kruispunt van tijd en prijs en vanaf dan dienen we dus alert te zijn op een trendwijziging van dalend naar stijgend. In de eerste helft van deze week verwachten we nog een koersdoel van minimaal 320 hoewel een paniekprikker richting 310 zeker niet is uit te sluiten. In de tijdsperiode 29 juni 2 juli kan een draaipunt ontstaan omdat de neerwaartse cyclische krachten dan zijn uitgeput. Echter, zoals ook al in de inleiding aangegeven is het plaatje puur prijstechnisch bekeken uiterst kritiek. Elliottmatig kunnen we in een neerwaartse drie golf zitten en die zijn altijd het meest heftig. Samenvattend in de eerste helft van de week duidelijk dalende koersen. In de tweede helft van de week zijn er tegenstrijdige signalen tussen prijs en tijd en is het dus afwachten op bevestigingssignalen welke kant de markt uit wil. 18
AEX index EWP, Cycli en Gann graden 19
DAX index Dag De DAX wist er afgelopen maandag zelfs een fractioneel hogere high uit te persen maar daarna leverde de index fors in en sloot op weekbasis 2,40% lager. Ondanks de fractioneel hogere high heeft de opleving vanaf begin mei duidelijk het patroon van een herstelbeweging in de vorm van een abc (evenals AEX/SPX). Voordeel van de Duitse beurs is dat deze door de Euro crisis als een vluchthaven fungeert waardoor de DAX relatief sterk is. Deze week verwachten we duidelijk lagere koersen (minimaal koersdoel 5900) maar ook hier sluiten we een korte fikse uitschuiver richting 5700 zeker niet uit. Let ook op de DtOSc die aangeeft dat het dalingsmomentum sterk is. Tijdsmatig nemen in de tweede helft van deze week de dalingskansen af maar ook hier wil ik erop wijzen dat patroon-technisch de situatie uiterst labiel is. 20
DAX index EWP, Cycli en Gann graden 21
Standard & Poor 500 Dag Terwijl de AEX/DAX begin vorige week nog even opveerden als gevolg van de versoepeling in de Chinese Yuan daalde de SPX iedere dag (vrijdag vrijwel onveranderd). Op weekbasis leverde de SPX dan ook fors in met 3,60%. Het vorige week aangegeven minimum koersdoel van 1080 is inmiddels bereikt maar zeker begin deze week dient rekening te worden gehouden met opnieuw lagere koersen als gevolg van de dalende krachten in de cycli. Er ligt redelijk wat steun in de zone 1040-1060 zodat, als de cycli low in de door ons berekende tijdzone tussen 29 juni 2 juli uitkomt, deze koerszone kan standhouden. Echter Elliottmatig moeten we op korte termijn rekening houden met een scherpe sell-off. Beste strategie voor deze week is dus om vanaf 29 juni uw shortposities (gedeeltelijk) af te bouwen en wachten op bevestigingssignalen alvorens nieuwe posities in te nemen cq uit te breiden. 22
SPX index EWP, Cycli en Gann graden 23
AEX/SPX scenario 2010 uit Jaarrapport 2010 Wekelijks bijgewerkt met actuele koersen 24
SPX meest waarschijnlijk scenario periode mei augustus 2010 Wekelijks bijgewerkt met actuele koersen 25
SPX Lange Termijn Bearish scenario Wekelijks bijgewerkt met actuele koersen 26
Relatieve performance SPX / Olie / Goud / Dollar vanaf 1 januari 2010 Relatieve performance SPX / Olie / Goud / Dollar vanaf begin maart 2009 27
Standard & Poor 500 Dag Trend 1 maand Zijwaarts Trend 6 maanden DOWN Koersdoel zone Steun Weerstand 920/1020 1065 1130 28
Goud Dag Trend 1 maand UP Trend 6 maanden UP Koersdoel zone Steun Weerstand Topvorming 1220 1250/1270 29
Olie Dag Trend 1 maand UP Trend 6 maanden Zijwaarts Koersdoel zone Steun Weerstand 60 67 78/80 30
Dollar Dag Trend 1 maand DOWN Trend 6 maanden UP Koersdoel zone Steun Weerstand 83 82 87,50 31
Goud ontwikkelt zich relatief t.o.v. Zilver voor de: Korte termijn Opwaarts Lange Termijn Opwaarts Goud ontwikkelt zich relatief t.o.v. de SPX voor de: Korte termijn Opwaarts Lange Termijn Opwaarts Olie ontwikkelt zich relatief t.o.v. de SPX voor de: Korte termijn Zijwaarts Lange Termijn 32 Zijwaarts
Het tegengaan van tunnelvisie Veel beleggingsbeslissingen (het kopen, verkopen, of aan de zijlijn blijven staan) zijn een afweging van verschillende alternatieven. Voordat we tot een conclusie komen (bijvoorbeeld aan de zijlijn blijven staan) moeten we eerst inschattingen maken van verschillende alternatieven (bv. wat de kans is dat we hierdoor een rally missen). Door tunnelvisie houden we onvoldoende (of geheel niet) rekening met deze alternatieven, waardoor we minder goede beslissingen maken. Deze te nauwe focus die opspeelt bij tunnelvisie komt door het redeneren vanuit een aantal veronderstellingen en doordat er alleen wordt gedacht aan wat wij mogelijk achten. Zodoende kunnen bepaalde gebeurtenissen dus de markt verassen omdat de te nauwe focus ertoe leidt dat er in een bepaalde cirkel wordt gedacht. Onderwerpen die dus buiten de radar liggen komen niet aan bod, en de bestaande problemen worden nog eens herhaald om ze nader te analyseren. Tunnelvisie werkt ook kuddegedrag in de hand, doordat de neuzen van beleggers en media dezelfde kant op staan. Zo was het de afgelopen moeilijk om niet met de problemen van BP te worden geconfronteerd. Veel nieuwsuitzendingen en updates gingen over deze olieramp. Met als gevolg dat veel aandacht (al dan niet onterecht) uitging naar aandelen in de oliesector, welke vervolgens flink werden afgestraft. Tunnelvisie wordt ook beïnvloed door hoe we een probleem beschrijven (uitgebreid met brede implicaties of beperkt met de nadruk op één of enkele situaties), wat iemand al van een probleem weet (meer kennis maakt het makkelijker onderlinge verbanden te 33
leggen) en hoe iemand zich voelt (zo zullen emoties onze bril kleuren waardoor we de problemen zien, en ook aspecten als stress maken het moeilijker te focussen op de langere termijn). Tenslotte moeten we ons ook realiseren dat ons mentaal model een incomplete weergave is van de externe werkelijkheid, wat tunnelvisie ook in de hand werkt. Zo zijn er met beleggen misschien wel honderden variabelen die de koersen kunnen beïnvloeden. Omdat het ondoenlijk is al deze variabelen mee te nemen in beleggingsbeslissingen maken we gebruik van vereenvoudigingen, zoals koersgrafieken en een handvol belangrijke fundamentele indicatoren. Hierbij komt dat mensen erg selectief zijn in hun selectie van blootstelling aan (en onthouden) van informatie. Zo kijken we doorgaans elke dag naar hetzelfde journal, lezen we dezelfde kranten, en bezoeken we dezelfde websites. Daarbij komt dat we graag horen en zien wat we willen horen en zien. Zo negeren we bearishe signalen als de koersen lekker stijgen, en vinden we het moeilijk om lichtpuntjes te identificeren als de koersen fiks zijn gedaald. Hoog tijd dus om eens te kijken hoe we onze blik zo breed mogelijk kunnen houden! Hou expliciet rekening met de alternatieven Logisch zou je zeggen, maar in de praktijk blijken we vaak, zodra we een beslissing hebben genomen, tevreden achterover te leunen. Het gevaar schuilt erin dat je dan nog steeds in de veronderstellingen blijft hangen waarop je de beslissing hebt gebaseerd; je kijkt niet echt buiten de kaders. Het rekening houden met alternatieven wordt nog eens versterkt door bepaalde cognitieve denkfouten die we nogal eens neigen te maken. Zo blijkt iets dat we ons goed kunnen herinneren er toe te leiden dat we de kans hierop stelselmatig te hoog inschatten. Gebeurtenissen die we nog niet hebben meegemaakt of die heel zelden voorkomen neigen we te onderschatten. Een mooi voorbeeld is de BP olieramp in de Golf van Mexico. Voor het ongeluk konden weinig mensen zich voorstellen dat er een dergelijke grote olieramp zou kunnen plaatsvinden. Dit ondanks dat BP tussen juni 2007 en februari van dit jaar maar liefst 862 overtredingen van industrie voorschriften maakte: 97% van alle gemaakte overtredingen werden gemaakt door BP. Een belegger doet er dus goed aan om zoveel mogelijk alternatieven op 34
zijn scenario te bedenken. Realiseer je ook dat we de kans op het plaatsvinden van deze zogeheten zwarte zwanen neigen te laag in te schatten. Zoek actief naar manieren om je mening verkeerd te bewijzen Van nature hebben we de neiging om vooral te kijken naar informatie die onze mening bevestigd. Dit helpt tunnelvisie in de hand, want door te blijven kijken naar wat onze mening bevestigd blijven we het probleem vanuit een bepaalde optiek benaderen. Stel daarom actief vragen waarmee je gaten in je eigen veronderstelling probeert te schieten. Luister actief naar andere meningen en zoek data van betrouwbare bronnen die een ander beeld schetsen dan waar je zelf vanuit gaat. Lees ook eens op internet wat andere beleggers van een bepaald fonds of index vinden. Grote kans dat je door andere mensen wordt gewezen op risico s die je misschien zelf nog niet zo had gezien. Hou je vorige beslissingen bij We hebben de neiging om, zodra een gebeurtenis heeft plaatsgevonden, te geloven dat we op voorhand meer over de uitkomst wisten dan daadwerkelijk het geval was. Zodoende blijft onze tunnelvisie in stand. Een belegger die een negatief vooruitzicht heeft voor de aandelenkoersen zal een rally wegredeneren met dat het enkel een bear market rally is, en dat hij dit wel zag aankomen. Door nu je beslissingen bij te houden kun je terugkijken of je toen inderdaad de juiste beslissing nam. De belegger in ons voorbeeld zal waarschijnlijk tot de conclusie komen dat hij te lang is uitgegaan van een bear market, en dat de realiteit hem onderhand heeft ingehaald. Zolang de belegger de huidige gebeurtenissen verklaard met wijsheid achteraf bevestigd hij zijn tunnelvisie, en blijft hij te lang uitgaan van een bepaalde veronderstelling die niet meer correct lijkt te zijn. Concluderend Het gevaar van tunnelvisie voor beleggers is dat ze te lang van een bepaalde veronderstelling uit blijven gaan, ook (en ondanks) de markt aangeeft dat hun mening foutief is. Door je bewust te zijn van de denkfouten die we kunnen maken, en actief te kijken naar alternatieven, kun je voorkomen dat je een tunnelvisie verkrijgt. 35
Missie Brains & Analysis B&A is een analyserapport. Wij geven de abonnees een kijkje in het toekomstige koersverloop a.d.h.v. onze analyses die het hele spectrum omvatten van beleggingdisciplines (fundamenteel, technisch, sentiment, psychologie). De abonnee kan met deze bagage ZELF zijn beleggingsacties invullen (logisch denk ik want iedere belegger is anders en heeft zijn eigen risicoprofiel). Daarom gaan ook zoveel beleggers de fout in met het blind volgen van adviezen van anderen. Wat voor een andere belegger goed werkt hoeft voor u helemaal niet te werken. Succesvol beleggen kan je LEREN van 'oude rotten in het vak' en niet met het blind volgen van een 'goeroe'. Zie ook onze missie (plaatje en tekst) op http://www.ganntrader.org/nl/ De beperkte adviezen die wij geven zijn van een geheel ander kaliber. Ze zijn bedoelt om minder ervaren beleggers een houvast te geven om zelfstandig te leren beleggen en heel belangrijk ook vaak voor meer ervaren beleggers om meer gedisciplineerd te handelen via money management regels. Discipline en verantwoordelijkheid nemen voor je eigen beslissingen zijn de fundamenten van succesvol beleggen. Combineer dit met goed je beleggingshuiswerk doen en succes is verzekerd Disclaimer GannTrader streeft naar een zorgvuldige controle van de informatie die zij publiceert, zodat de informatie actueel, nauwkeurig, feitelijk juist en dus betrouwbaar is. Ondanks deze voortdurende aandacht voor de kwaliteit van haar berichtgeving kan GannTrader niet garanderen dat de informatie steeds correct of volledig is en aanvaardt GannTrader geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele onjuistheden. Beleggen brengt risico met zich mee. De afnemer van de informatie is verantwoordelijk voor de keuze en het gebruik van de informatie. De door GannTrader vermelde informatie bevat geen aanbieding van effecten in welke jurisdictie dan ook, noch een aanbeveling van GannTrader met betrekking tot de aan- of verkoop van effecten. Aan de verstrekte informatie kunnen geen rechten worden ontleend. Alle door GannTrader afgebeelde gegevens, waaronder begrepen teksten, foto's, illustraties, grafisch materiaal, (handels)namen, logo's, waren- en dienstmerken, zijn in eigendom of licentie bij GannTrader en worden beschermd door auteursrecht, merkenrecht en/of enig ander intellectueel eigendomsrecht. De (intellectuele) eigendomsrechten gaan op geen enkele wijze over op (rechts)personen die toegang hebben tot onze informatie. De inhoud van onze publicaties mag slechts worden gebruikt voor niet-commerciële privé -doeleinden Het is de gebruiker van de informatie niet toegestaan deze te vermenigvuldigen, door te sturen, te distribueren, te verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van GannTrader. 36
GannTrader biedt een brede range van analyserapporten aan beleggers. Brains & Analysis De rapporten zijn alle toonaangevend in hun analysemethodiek. GannTrader Brains & Analysis is een uitgebreid professioneel wekelijks analyserapport (plus midweekse rapport)waarbij het accent ligt op zowel Technische Analyse (Waar en Wanneer kopen/verkopen) als Fundamentele Analyse (Vlijmscherpe achtergrondartikelen) en verder ook nog Psychologische aspecten (Ken jezelf als belegger) WaveRider is een uitgebreid wekelijks analyserapport (15-20 pagina's). Aan de hand van analysemethodieken ontwikkeld door Gann en Jim Sloman gecombineerd met enkele unieke astrologische analyses die onze analist Tjerk zelf heeft ontwikkeld, krijgt u iedere week een diepgaande opbouwende analyse voorgeschoteld. Het accent ligt op tijdanalyses. Waar zullen de markten een draaipunt maken (van stijgend naar dalend of omgekeerd)? De Zon, de Maan en Uw Beleggingen' is een 2-wekelijks analyserapport dat bijzonder waardevol is voor zogenaamde Swingtraders. Onze analist Elmer Hogervorst heeft zich gespecialiseerd in een beleggingstechniek van Robert Taylor die gebaseerd is op de zwaartekracht. Net zoals hierdoor eb en vloed ontstaat heeft zwaartekracht ook invloed op de emoties van mensen. Zoals bekend hebben emoties (hebzucht, angst etc.) invloed op het gedrag van beleggers en dus ook op financiële markten. GannTrader Optiecursus De cursus Berekend Beleggen is een unieke combinatie van leren beleggen met geavanceerde optieconstructies en over de schouder meekijken van Jan van Gemeren, een ervaren optiebelegger en voormalig vermogensbeheerder. Het is een 'rustige' strategie die maandelijks wordt opgebouwd en regelmatig wordt bijgesteld. Iedereen kan het maar het is belangrijk bepaalde inzichten te hebben, goed money-management te beheersen en regelmatig de positie aan te passen. U kunt ieder moment starten met de cursus Meer info op www.ganntrader.org 37