DEEL 1 : INVENTARISATIE WEDEROPBOUW NIJMEGEN CENTRUM

I N H O U D S O P G A V E P A G I N A inleiding 3 verwoesting 1944-1945 5 vooroorlogse situatie 6 verwoeste stad 8 planvorming 1945-1950 11 organisatie en plannen A, B en C 13 uitvoering 1950-1965 21 vastgesteld wederopbouwplan 23 werk in uitvoering 28 kenmerken anno 2002 37 centrum 38 stationsgebied 50 batavierenweg e.o. 53 bijlagen 57 archiefgegevens objecten 58 tijdtabel 69 wederopbouw anno 2002 in beeld (cd-rom) 70 kunstwerken uit de wederopbouw 71 geraadpleegde bronnen 72 legenda advertentie in uitgave ter gelegenheid van de opening van het nieuwe provinciehuis van Gelderland in 1954 2

INLEIDING 3

I N L E I D I N G aanleiding tot dit rapport Met gepaste trots presenteert Nijmegen zich als de oudste stad van Nederland. Terecht, want veel monumentale gebouwen en archeologische vondsten maken de eeuwenlange stadshistorie zichtbaar. De voortdurende dynamiek maakt de geschiedenis van Nijmegen zo interessant. In haar ontwikkeling zijn verschillende momenten te onderscheiden die een stempel hebben gedrukt op het beeld van de stad. De wederopbouw (1940-1965) is zo n belangrijke periode waarin het stadsbeeld een metamorfose heeft ondergaan. Dit blijkt ook uit de Kadernota Beeldkwaliteit Nijmegen over de brug (19 februari 2003), waarin de wederopbouwstad wordt gepresenteerd als een van de dragers van de Nijmeegse identiteit. Een halve eeuw later staat het vroegnaoorlogse erfgoed onder toenemende druk van stedelijke vernieuwingsopgaven. De waardering ervoor is nog gering maar de interesse groeit. Vanuit het besef dat de wederopbouw een volwaardig en beeldbepalend onderdeel van de stadsgeschiedenis vormt, heeft de gemeente Nijmegen opdracht verleend aan bureau stoa om onderzoek te verrichten naar de ontstaansgeschiedenis en de specifieke kenmerken van de wederopbouwarchitectuur en -stedenbouw. Naast het vergroten van belangstelling en het stimuleren van discussie heeft het onderzoek primair tot doel om te komen tot een integraal beleidskader voor een gewetensvolle besluitvorming inzake sloop, wijziging, hergebruik en behoud. Het plan van aanpak voorziet in een gefaseerde werkwijze met achtereenvolgens een inventarisatie in deel 1, een waardestelling in deel 2 en een vertaalslag naar beleid in deel 3. In samenspraak met een begeleidingscommissie is de aanpak gaandeweg nader uitgewerkt; de wederopbouw is immers een betrekkelijk nieuw werkterrein waarvoor geen pasklare blauwdruk bestaat. Dit eerste deelrapport vormt de weerslag van een cultuurhistorische verkenning naar de achtergronden en kenmerken van de Nijmeegse wederopbouw. Het betreft geen complete geschiedschrijving maar een toegankelijk referentiekader voor het toekennen van betekenissen en waarden aan de wederopbouw en het implementeren van beleid. begrenzing onderzoeksgebied Het drieledige onderzoeksgebied van dit rapport heeft dezelfde begrenzing als het vastgestelde wederopbouwplan uit 1950. Oorlogsschade vormt het uitgangspunt bij de afbakening. Op de vorige pagina zijn de drie deelgebieden van het wederopbouwplan in kaart gebracht: het stationsgebied (blauw), het centrum (rood) en de Batavierenweg e.o. (geel). Vanwege het sterk uiteenlopende karakter ervan worden de drie deelgebieden in de verschillende hoofdstukken afzonderlijk behandeld. leeswijzer Dit rapport presenteert een chronologisch geordende inventarisatie van de Nijmeegse wederopbouw met achtereenvolgens een schets van de voorgeschiedenis, planfase, realisatie en huidige situatie. Hierin is waar mogelijk een splitsing gemaakt in de drie deelgebieden en gekozen voor een uniforme benadering rond de thema s: ruimtelijke structuur, verkaveling, functies en gebouwen / architect(uur). De bondige en puntsgewijze opzet van de teksten vergroot de toegankelijkheid van relevante informatie; een literaire en complete geschiedschrijving wordt immers niet beoogd. In de hoofdstukken Verwoesting, Planvorming en Uitvoering is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van historisch beeldmateriaal (plankaarten, tekeningen en foto s). De originele kaarten in het hoofdstuk Planvorming zijn ingekleurd ter verduidelijking van de toelichting. De analyses omtrent ruimtelijke structuur, functies en verkaveling in het hoofdstuk Uitvoering zijn ingekleurd op de kaart van het vastgestelde wederopbouwplan en geven de beoogde situatie omstreeks 1950 weer. Een verklaring van de gebruikte kleuren is opgenomen in een uitvouwbare legenda achter in het rapport. De drie themakaarten van de paragraaf Werk in uitvoering hebben een actuele huisnummerkaart als ondergrond. In het hoofdstuk Kenmerken anno 2002 is uitsluitend gebruik gemaakt van actueel beeldmateriaal. De foto s dateren uit 2002. De analyses betreffende de ruimtelijke structuur, functies en verkaveling zijn ingekleurd op een actuele ondergrond en geven de huidige situatie weer. De algemene karakterisering van de wederopbouwarchitectuur is gerubriceerd in verschillende beeldaspecten. Van alle wederopbouwpanden en kunstwerken in het onderzoeksgebied zijn in de bijlagen een complete fotocollectie (cd-rom) en een volledig overzicht van archiefgegevens opgenomen. 4

VERWOESTING 1944-1945 5

V O O R O O R L O G S E S I T U A T I E centrum organisch en historisch gegroeide structuur op de schaal van de voetganger hoofdstructuur: assenkruis met Grote Markt op het snijpunt substructuur van straten en gassen waarin de oude omwallingen nog herkenbaar zijn besloten stadsbeeld met gebogen straten en intieme pleinen gesloten bouwblokken met een aaneenschakeling van individuele panden bonte en wanordelijke mengeling van functies: wonen, winkels, ambacht, industrie, verkeer, ontspanning verplaatsing van het economisch en ruimtelijk zwaartepunt van de Waalkade/benedenstad naar de Grote Markt/binnenstad sedert de opening van de Waalbrug in 1936 en het opheffen van de veerdienst, waardoor het vanaf 1880 ingezette verval van de benedenstad in een stroomversnelling raakte afnemende economische dynamiek in de benedenstad regionaal verzorgingscentrum met onderwijs, zorg, winkels en markten boeiende skyline met een veelvoud aan kerktorens het centrum van Nijmegen voor het bombardement in 1944 De kleinschalige en dichtgeslibde structuur van de vooroorlogse binnenstad stond onder druk van de eisen die het verkeer, de handel en de hygiëne aan een modern gebruik stelden (vastlopend verkeer in smalle straten, overbevolkte gassen met krotwoningen). De vooroorlogse binnenstad was niet langer berekend op de gevolgen van de explosieve groei van de stad sedert de ontmanteling in 1874, de komst van nieuwe vervoersmiddelen als de tram rond 1900 en de auto vanaf ca. 1918 en de concentratie van centrumfuncties. Met ingrepen in de marge werden noodzakelijk moderniseringen doorgevoerd: herinrichting van de openbare ruimte, voorzichtig begin van cityvorming en sanering van krottenbuurten. In het Uitbreidingsplan voor Nijmegen van ir. A.Siebers (1930-1936) bleef de binnenstad buiten beschouwing. Dit plan omvatte naar bevolkingsgroepen gedifferentieerde woonwijken in een structuur van radiaal- en ringwegen en de nieuwe haven- en industrieterreinen. Wel maakte Siebers voor de oorlog nog een plan tot verbetering van de benedenstad. Dit niet vastgestelde plan bleek onuitvoerbaar vanwege te hoge kosten en ambitie (doorbraken, centrumring, sloop Ganzenheuvel). In het verlengde van dit plan ontwierp het bureau van Granpré Molière, Verhagen en Kok in 1938 het zogenaamde Groene Balkon -plan, dat in 1952 als werkverschafingsproject gedeeltelijk werd uitgevoerd. Na de Tweede Wereldoorlog werden zowel Siebers als Verhagen belast met het wederopbouwplan voor de binnenstad. 6

stationsgebied ruime en groene singelstructuur bebouwingspatroon van vrijstaande villa s en hotels aan het Keizer Karelplein, Van Schaeck Mathonsingel, Nassausingel en Stationsplein rijen aaneengeschakelde herenhuizen en de gasfabriek in de omgeving van de Spoorstraat het stationsgebied voor het bombardement in 1944 batavierenweg e.o. ruime en groene singelstructuur met Keizer Lodewijkplein en Hunnerpark bebouwingspatroon van aaneengeschakelde herenhuizen solitaire bebouwing Belvoir onbebouwde stuwwal aan de zijde van de Ooypolder de Batavierenweg e.o. voor het bombardement in 1944 7

V E R W O E S T E S T A D De materiële schade in Nijmegen als gevolg van de Duitse inval in mei 1940 bleef beperkt tot de bruggen over de Waal en het Maas-Waalkanaal alsmede de viaducten over de spoorlijnen in de Graafseweg en de St. Annastraat. Uiteindelijk kwam Nijmegen toch nog zwaar gehavend uit de Tweede Wereldoorlog. Het vergissingsbombardement van de geallieerden op 22 februari 1944, de brandstichtingen door de Duitsers in september 1944 en de beschietingen in de frontlinie tot het voorjaar van 1945 legden grote delen van de stad in puin. De verwoestingen waren geconcentreerd rond het stationsplein (9 ha.), in de omgeving van de Batavierenweg (7,5 ha.) en in het hart van de binnenstad (25 ha.). Het oorlogsgeweld trof honderden woningen en winkels, tientallen horecapanden en enkele kerken en bankgebouwen. Het commerciële hart van de stad en geliefde woonlocaties aan de singels waren met de grond gelijk gemaakt. Daarentegen bleef het saneringsgebied van de benedenstad grotendeels gespaard. Nijmegen was in materieel opzicht een van de zwaarst getroffen steden in Nederland, met: 2200 doden en 3150 gewonden 60 straten verwoest 2260 huizen vernield 1300 huizen zwaar beschadigd 400 winkels verwoest, alsmede 7 kerken, 16 hotels, 35 café s, 4 bioscopen, 2 banken en het station het centrum van Nijmegen na de oorlogsverwoestingen in mei 1946 8

de verwoestingskaart van het centrum uit 1948 de verwoestingskaart van de stationsomgeving uit 1948 de verwoestingskaart van de omgeving van de Batavierenweg uit 1948 9

In 1945 en 1946 bestond de wederopbouw van Nijmegen voornamelijk uit puinruimen, herstellen van de ergste schade en bouwen van noodvoorzieningen aan o.a. Bisschop Hamerstraat, Keizer Karelplein, Mariënburg en Kelfkensbosch. In de voormalige markthal aan de Eiermarkt werd tijdelijk een bioscoop ingericht. het Keizer Karelplein kort na de oorlog noodwinkels op het Mariënburg 1 0

PLANVORMING 1945-1950 1 1