LIFE project DANAH Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in NATURA 2000 gebieden in Vlaanderen

LIFE project DANAH Geïntegreerd natuurherstel op militaire domeinen in NATURA 2000 gebieden in Vlaanderen TECHNISCH EINDRAPPORT 30/09/2010 Data Project Project location Vlaams gewest, BELGIË Project start date: 01/09/2003 Project end date: 31/12/2009 - Extension date: 30/06/2010 Total Project duration (in months) 64 maanden - Extension months 82 maanden Total budget 15.322.373,00 goedgekeurde begroting 12.359.368,54 uitgegeven EC contribution: 6.555.658,00 maximale bijdrage van begroot bedrag 5.287.337,86 van totale uitgaven (%) of total costs 42,78% (%) of elibible costs 42,78% Data Beneficiary Name Beneficiary Agentschap voor Natuur en Bos, Vlaamse Overheid Contact person Ir. Filiep Cardoen Postal address Koning Albert II Laan 80, 1000 Brussel, België Visit address Koning Albert II Laan 80, 1000 Brussel, België Telephone +32 2 5537683 direct +32 2 5537684 Fax: +32 2 5537685 E-mail Project Website Filiep.cardoen@lne.vlaanderen.be www.danah.be 1

Inhoudsopgave Samenvatting en Executive summary 4 Projectrapport A. INLEIDING... 9 I. ALGEMENE PROJECTINFORMATIE... 9 II. HABITATTYPEN (BIJLAGE 1 VAN DE HABITATRICHTLIJN {EN BERN- CONVENTIE RESOLUTIE N 4 (1996)}) DIE DOOR HET PROJECT WORDEN BEOOGD:...11 III. ALGEMENE INLEIDING...13 B. PROJECTOVERZICHT...16 I. TABEL VAN DE VERDEELBARE PRODUCTEN...16 II. TECHNISCHE ACTIVITEITENVERSLAGEN [VOORTGANGSVERSLAGEN, TUSSENTIJDSE VERSLAGEN, EINDVERSLAG]..17 III. TABEL VAN DE MIJLPALEN VAN HET PROJECT...18 IV. UITVOERINGSKADER LIFE-PROJECT...21 V. VERTRAGINGEN EN WIJZIGINGEN IN DE PLANNING...24 VI. OVERZICHT VAN DE RESULTATEN VAN DE ACTIES...27 VII. FINANCIEEL OVERZICHT...29 C. GEDETAILLEERDE RAPPORTERING VAN DE ACTIVITEITEN...30 1) Voorbereidende acties, uitwerken van beheerplannen en/of actieplannen...30 A1/ Inventarisatie en analyse uitgangssituatie... 30 A2/ Geïntegreerde beheersplannen voor deelgebieden... 31 A3/ Werkplanning en uitvoeringsplannen... 34 A4/ Inventarisatie en analyse van knelpunten inzake recreatief (mede)gebruik... 35 A5/ Handhaving... 35 A6/ GIS-natuur -tool voor gebruik van de LIFE sites opvolging natuurbeheer / militair... 36 A7/ Het opstellen van richtplannen... 37 B/ Aankopen van voormalige militaire domeinen... 37 2) Eenmalig beheer...37 C1/ Maaien van vergraste vochtige heide, met afvoeren en verwijderen van maaisel... 37 C2/ Maaien van vergraste droge heide, met afvoeren en verwijderen van maaisel... 39 C3/ Heideherstel... 40 C4/ Plaggen... 42 C5/ Maaien trilveenvegetaties en afvoeren van maaisel... 43 C6/ Uitgraven van verlande turfkuilen... 44 C6/ Uitgraven van verlande turfkuilen... 44 C10/ Verwijderen exoten ten behoeve van kwaliteitsvol bos... 50 C11/ Hermeandering van de Weerijs... 51 4) Terugkerend biotoopbeheer (begeleidingsbeheer)...52 D1/ Nabegrazing... 52 5) Bewustmaking van het publiek en verspreiding van de resultaten...54 E1/ Communicatie met (mede)gebruikers... 55 E2/ Sensibilisering en vorming van eigen personeel... 58 E3/ Communicatie en sensibilisering ruime publiek... 60 E4/ Internationaal studiemoment... 68 E5/ Layman s report... 71 6) Algemene projectuitvoering...72 F1/ LIFE-team DANAH... 72 F2/ Wetenschappelijke monitoring van het natuurherstel... 72 2

F3/ Steering committee: adviescommissie... 73 F4/ Externe accounting... 73 D. EVALUATIE...74 E. COMMENTS FINANCIEEL RAPPORT...92 F. BIJLAGEN...95 Lijst met tabellen TABEL 1: HABITATTYPEN PER MILITAIR DOMEIN...11 TABEL 2: TOENAME VLAAMSE HABITATOPPERVLAKTE ONDER IDEALE HERGROEI NA HET LIFE-PROJECT DANAH....14 TABEL 3: VERDEELBARE PRODUCTEN...16 TABEL 4: TECHNISCHE ACTIVITEITENVERSLAGEN...17 TABEL 5: MIJLPALEN VAN HET PROJECT...18 TABEL 6: OVERZICHT VAN DE RESULTATEN...27 TABEL 7: OVERZICHT VAN DE TOTALE UITGAVEN PER BUDGETONDERDEEL...29 3

Samenvatting en Executive Summary Samenvatting Het doel van het LIFE-project DANAH was geïntegreerd natuurherstel op NATURA 2000 gebieden gelegen binnen militaire domeinen in Vlaanderen. De militaire domeinen van Vlaanderen zijn een onmisbare schakel in de NATURA 2000-netwerken van West-Europa omdat de afgesloten situatie van de gebieden van de militaire overheid en de reguliere uitoefening van de militaire functie het behoud van de natuurwaarden tot gevolg heeft. Militaire domeinen bezitten over heel Europa een uitzonderlijke natuurwaarde die door correct terreinbeheer gevrijwaard kon worden voor de toekomst. Door de aanwezige natuurwaarden van regionaal en Europees belang zijn de militaire domeinen in Vlaanderen dan ook een onmisbare schakel in de ontwikkeling van het ecologisch netwerk van natuurgebieden in West-Europa, en zijn dan ook met reden opgenomen in de NATURA 2000- netwerken (11% van de oppervlakte van de Speciale BeschermingsZones SBZ in Vlaanderen). Het project had als begunstigde het Agentschap voor Natuur en Bos van het Vlaams gewest, en als partner het federale Ministerie van Landsverdediging (Defensie), met de LIFE unit van de Europese commissie als co-financierder. De domeinen onder actief militair gebruik hebben allen een prioritaire militaire functie die op zich zeer divers is: schietvelden voor artillerie en luchtmacht, vliegvelden, munitiedepots, logistieke centra naast landduinen, beekvalleien, heiden, moerassen en bossen. Voor een correct beheer van de militaire domeinen die in 2006 opgenomen werden in het NATURA2000-netwerk als kraamkamers van biodiversiteit heeft Defensie zich geëngageerd voor een duurzaam beheer van de hoge natuurwaarden. In 1999 sloot Defensie hiervoor een samenwerkingsovereenkomst, het zogenaamde Samenwerkingsprotocol voor Natuur- en Bosbeheer op militaire domeinen, af met het Agentschap voor Natuur en Bos (voormalig Afdeling Natuur en Afdeling Bos en Groen van de Vlaamse overheid). Dit engagement werd in 2007 geactualiseerd en aangevuld met concrete bepalingen voor uitvoering en opvolging. Om duurzaam milieubeheer in te bouwen in het beheer werd tevens bij Defensie een interne milieustructuur opgezet. Het LIFE-project DANAH, ontstaan in de schoot van dit protocol, had als centrale doelstelling de instandhouding van zeldzame habitats en soorten door natuurherstel en door planning en uitvoering van geïntegreerd en gecoördineerd beheer. Omwille van de uitgestrektheid van de domeinen is grootschalig en duurzaam natuurbeheer nodig, om herstel en instandhouding van habitats en soorten van Europees belang te verzekeren. Grootschalige natuurherstelwerkzaamheden wegens achterstallig beheer moesten leiden tot een optimale uitgangssituatie voor een duurzaam beheer van deze uitzonderlijke militaire gebieden. Het militaire gebruik van deze domeinen blijft hierbij de prioritaire functie. Diverse planningsacties moesten het terreingebruik en natuurbeheer optimaal op elkaar afstemmen. Daarnaast werden ook oude in onbruik geraakte militaire infrastructuren verwijderd zodat natuurherstel op deze locaties mogelijk gemaakt werd. Al de acties zijn begeleid door een geconcerteerde communicatiestrategie zowel voor het brede publiek als voor het eigen personeel van de protocolpartners, om zo een draagvlak en ondersteuning te verzekeren voor de duurzame bescherming van de aanwezige habitats en soorten. 4

Specifieke instrumenten werden ontwikkeld als werkkader en richtlijnen voor de Lokale Natuur- en Bosbeheercommissies opgezet onder het protocol: richtplannen, beheerplannen met monitoringrichtlijnen, protocolbijlage rond handhaving, ontwerp voor interne richtlijn rond gebruik door derden, GIS-tool met handleiding en communicatieproducten. Grootschalig natuurbeheer verdeeld over 11 acties werd uitgevoerd over 752 percelen variërend in grootte tussen 0,01ha en 57ha, voor een oppervlaktesom van 3996ha van de totale protocoloppervlakte van 9400ha. Dit beheer bestond zowel uit eenmalig als recurrent, zogenaamd inhaalbeheer met complexe acties als heideherstel, plaggen, venherstel, maaien van turfkuilen, exotenverwijdering en herstel van turfkuilen. Ook hydrologische maatregelen als hermeandering van beken en herstel van een natuurlijk grondwaterregime werden uitgevoerd. Er werden 2 domeinen overgedragen naar het Vlaams gewest tijdens de projecttermijn (Molenheide en Vloethemveld), en een inventaris gemaakt van andere domeindelen die in verkoop zijn. Voor de communicatie over de projectdoelstellingen werden infoborden, publicaties in de media van de partners, een website en tentoonstellingen opgebouwd. De doelstellingen en de visie van NATURA2000 werden geïntegreerd in een trainingsprogramma bij de partner Defensie, dat samen met de interne campagne Forces in Nature zorgde voor de sensibilisatie rond natuur en milieu van het militair personeel. Om de voortgang van het project te delen met betrokken experts van over heel Europa werden twee internationale symposia georganiseerd. Het LIFE-project DANAH heeft dankbaar kunnen verder bouwen op de hoge natuurwaarde van militaire domeinen en het protocol voor de samenwerking tussen de partners. LIFEproject DANAH is tot nu het grootste natuurbeheerproject, zowel naar oppervlakte als budget van het project, dat ooit mocht genieten van Europese LIFE-steun. Door de uitvoering van het project werd voor bijna 4000ha natuurherstel uitgevoerd binnen 9400ha protocolgebied verdeeld over 12 militaire domeinen in vier van de vijf provincies in Vlaanderen. Een algemeen begrip van de natuurwaarde van militaire domeinen en van het nut van LIFE-project DANAH werd ervaren bij het grote publiek en bij het personeel van de projectpartners Defensie en ANB. Een meer geïntegreerde samenwerking binnen het protocol en een nieuw dynamisch elan zijn rechtstreekse gevolgen van de uitvoering van LIFE-project DANAH. Daarnaast werd ook een verhoogde expertise rond grootschalig beheer van gedegradeerde NATURA2000 habitats en soorten verzameld en gedeeld met een breed publiek van experten en leken. Dit eindrapport geeft een overzicht van de realisaties en de uitdagingen van het LIFE-project DANAH. In de Inleiding worden de redenen voor de noodzaak van het LIFE-project DANAH, de doelstellingen voor de beoogde habitats en oorzaken voor de achteruitgang toegelicht en de socio-economische context van de projectgebieden beschreven. In het deel Projectoverzicht wordt beschreven wat de werkmethode was samen met de acties en werkplanning van aanbesteding tot oplevering. In het deel Rapportering van activiteiten en resultaten wordt per actie de ondernomen taken en outputs beschreven. Kwantitatief qua oppervlakte, termijn en bestede budgetten en personeelsinzet (meer uitgebreid in het financieel eindrapport) wordt beschreven hoe de resultaten tegemoet komen aan de initiële projectdoelstellingen. 5

In een deel Evaluatie en conclusies wordt een beoordeling gedaan van de projectprocessen, het projectmanagement, de projectinvloed op habitatbehoud en beleid en de succesindicatoren op lange termijn. In een deel Financiële commentaar wordt met behulp van een overzicht van de projectkosten per budgetonderdeel een duidelijk verband aangetoond tussen de technische activiteiten en de effectieve kosten uit het financieel eindrapport. In het deel Bijlagen worden detailrapporten, communicatieproducten, partnerinformatie en relevante kaarten bijgevoegd. Executive Summary The aim of the LIFE project DANAH was integrated natural restoration in the NATURA 2000 areas on the military areas in Flanders. The military domains of Flanders are a vital link in the Natura 2000 network of Western Europe because the situation of the closed areas of the military government and the regular exercise of the military functions have been maintaining the natural values. Military sites across Europe have an exceptional nature which can be protected for the future by appropriate management. By the presence of natural values of regional and European importance on the military areas in Flanders they consitute a vital link in the development of the ecological network of natural protected areas in Western Europe, and are also therefore included in the NATURA 2000 network (11% of special protection areas SPA in Flanders). The beneficiary of the project was the Agency for Nature and Forest of the Flemish government, and the partner the Federal Ministry of Defence (Defence), with the LIFE Unit of the European Commission as co-funder. The domains in active military use all have a priority military function and are in itself very diverse: zones for artillery fire and air fields, airfields, ammunition depots, logistics centers near inland dunes, river valleys, moors, marshes and forests. For the proper management of military areas that were included in the Natura 2000 network in 2006 as nursery areas for biodiversity, Defence has committed to a sustainable management of these natural values of high importance. In 1999 Defence signed a cooperation agreement for this management objective, the "Cooperation Protocol for Nature and Forest in military domains, with the Agency for Nature and Forests (former Division of Nature and Division of Forest & Green Spaces of the Flemish government). This commitment was updated in 2007 and supplemented with specific provisions for implementation and monitoring. To integrate environmental sustainability into the management of Defence an internal environmental structure was also established. The LIFE project DANAH, developed on the basis of this Protocol, had as its central objective the preservation of rare habitats and species by nature restoration and by planning and implementation of integrated and coordinated management. Because of the vastness of the domains extensive nature management is necessary to ensure restoration and conservation of habitats and species of European interest. Large-scale nature restoration measures due arrears of management should lead to an optimal baseline for a sustainable management of 6

this extraordinary military areas. The military use of these areas remains the priority function. Various planning actions were needed to match and coordinate land use planning and conservation management in an optimal way. Besides, old obsolete military infrastructure in these locations were removed to enable restoration of the natural habitats. All the actions are accompanied by a concerted communication strategy both for the general public and for employees of the Protocol partners to provide awareness and support to ensuring the sustainable protection of existing habitats and species. Specific tools were developed as a working framework and guidelines for the Local Nature and Forestry Commissions established under the Protocol: master of directive plans, management plans with monitoring guidelines, protocol annex about enforcement, internal guidelines concerning the use by third-party, GIS tool with manual and communication products. Large-scale nature restoration and arrears management was carried out in 11 actions on 752 lots ranging in size between 0.01 ha and 57ha, for a total surface of 3996ha of the 9400ha area under the protocol. These management actions included both single and recurrent measures, so-called catch-up management with complex actions such as heath restoration, sod cutting, fen restoration, mowing of peat pits, removal of exotic vegetation and restoration of peat pits. Also hydrological measures as re-meandering of streams and restoration of natural groundwater regime were executed. Two domains were transferred to the Flemish region during the project period (Molenheide and Vloethemveld), and an inventory has been compiled of the parts in other domain that are for sale. For communicating the project objectives information boards, publications in the media of the partners, a website and exhibitions were developed. The objectives and vision of Natura 2000 were integrated into a training programme at the Defence, together with the internal campaign, "Forces in Nature" resulted in raising awareness on the nature and environment of military personnel. To share the progress of the project with relevant experts from all over Europe, two international symposia were organised. The LIFE projectdanah could gratefully build on the high nature of military areas and the protocol on cooperation between the partners. DANAH Life project is till now the largest nature conservation project, both in size and budget of the project, that could enjoy European LIFE support. By implementing the project nearly 4000 ha of nature restoration was performed within 9400ha of the Protocol area spread over 12 military sites in four of the five provinces in Flanders. A general understanding of the nature value of military areas and the benefits of LIFE project DANAH was experienced by the general public and on the staff of the project partners Defence and ANB. A more integrated cooperation under the Protocol and a new dynamic momentum are direct consequences of the implementation of LIFE project DANAH. Besides, also an increased expertise in large-scale management of degraded Natura 2000 habitats and species was collected and shared with a wide audience of experts and laymen. This final report provides an overview of the achievements and challenges of the LIFE project DANAH. The Introduction explains the reasons for the necessity of the LIFE project DANAH and the objectives for the target habitats and the reasons for their decline, and describes the socioeconomic context of the project areas. 7

The section LIFE Project Framework describes the working method with the actions and work planning of procurement to delivery. In the part of Reporting activities and results, tasks and outputs are described for each action undertaken. How the results meet the initial project objectives is given quantitatively in terms of area and budgets (more extensively in the final financial report). In the section on Evaluation and conclusions an assessment is made of the project processes, project management, the project's impact on habitat and conservation policies and successful long-term indicators. In the section Financial comments a relation is given between the technical activities and the effective cost of the final financial report based on the overview of the project costs for each budget item. The part Annexes includes detailed reports, communication products, partner information and relevant maps. 8

Projectrapport A. Inleiding LIFE-project DANAH I. Algemene projectinformatie Duur: van 1 september 2004 tot 30 juni 2010 Totaal geraamd budget: 15.322.373 EUR Ligging van de projectgebieden: België, Vlaams Gewest: Provincie Antwerpen: gemeenten Brasschaat, Wuustwezel, Brecht, Kapellen, Kalmthout, Grobbendonk, Kasterlee, Tielen, Malle, Turnhout, Weelde en Ravels Provincie Limburg: gemeenten Houthalen-Helchteren, Meeuwen-Gruitrode, Leopoldsburg, Beverlo, Beringen, Hechtel-Eksel en Zonhoven Provincie Oost-Vlaanderen: gemeente Ursel en Knesselaere Provincie West-Vlaanderen: gemeenten Houthulst, Staden, Langemark-Poelkapelle en Zedelgem Situering van de Projectgebieden: De natuurherstelmaatregelen van het LIFE-project DANAH concentreren zich binnen de Natura 2000-gebieden op militaire domeinen: 1. Munitiedepot te Houthulst 2. Vliegveld te Ursel 3. Klein en Groot Schietveld te Brasschaat 4. Oefenterrein te Grobbendonk 5. Vliegveld te Malle 6. Tielen Kamp I en II te Kasterlee 7. Tielenheide te Turnhout 8. Vliegveld te Weelde 9. Schietveld te Houthalen-Helchteren 10. Kamp Beverlo te Leopoldsburg en de voormalige militaire domeinen die tijdens de projectperiode aangewezen werden als Vlaamse natuurreservaten: 11. Vloethemveld te Zedelgem 12. Molenheide te Zonhoven (Bijlage 1) 9

Overzichtskaart: 10

II. Habitattypen 1 (Bijlage 1 van de Habitatrichtlijn {en Bern- conventie resolutie n 4 (1996)}) die door het project worden beoogd: De normaal gedrukte habitattypen zijn diegene die aangemeld zijn voor het betrokken habitatrichtlijngebied. De vet en cursief gedrukte habitattypen blijken eveneens voor te komen in de betrokken habitatrichtlijngebieden na overleg met het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB). Tabel 1: Habitattypen per militair domein Prioriteit Code Naam DOELHABITATTYPEN van de HABITATRICHTLIJN BIJLAGE I 1. Voormalig militair domein Vloethemveld te Zedelgem (provincie West-Vlaanderen) 2. Militair domein Munitiedepot te Houthulst (provincie West-Vlaanderen) 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europese en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 6230 Soortenrijk heischrale graslanden op arme bodems 9190 Oude zuurminnende bossen met Quercus robur op zandvlakten 3. Militair domein Vliegveld Ursel te Ursel (provincie Oost-Vlaanderen) 4030 Droge heide (alle subtypes) 4. Militair domein Groot en Klein Schietveld te Brasschaat (provincie Antwerpen) 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europese en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 7110 Actief (hoog)veen 7150 Slenken in veengronden (Rhynchosporion) * 91EO Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus exelsior 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandbodems 5. Militair domein Oefenterrein Grobbendonk te Grobbendonk (provincie Antwerpen) 4030 Droge heide (alle subtypes) * 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 6430 Voedselrijke ruigten 6. Militair domein Oefenvliegveld te Malle (provincie Antwerpen) 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 1 Prioriteit : Aangekruist indien de soort prioritair is volgens Bijlage I van de Habitatrichtlijn Code : NATURA 2000 codes (voor soorten, enkel genoemd in de Bern Conventie resoluties is de corresponderende code gebruikt) Naam : Naam van het habitattype volgens de Habitatrichtlijn (of Bern Conventie resolutie) 11

3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europees en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 7. Militair domein Tielen Kamp I en II te Kasterlee (provincie Antwerpen) 8. Militair domein Tielenheide te Turnhout (provincie Antwerpen) 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes 3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europees en Peri-Alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 10. Militair domein Schietveld van de luchtcomponent te Houthalen-Helchteren (provincie Limburg) 4030 Droge heide (alle subtypes) 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 7140 Overgangs- en trilveen 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandbodems 11. Militair domein Kamp Beverlo te Leopoldsburg (provincie Limburg) 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorela en Isoëtes 6430 Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypes) * 6230 Soortenrijk heischrale graslanden op arme bodems 7140 Overgangs- en trilveen 7150 Slenken in veengronden (Rynchosporion) 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus Robur op zandvlakten 91EO Alluviale bossen met Alnus glutinosa en Fraxinus exelsior 12. Voormalig militair domein Molenheide te Zonhoven (provincie Limburg) 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 4030 Droge heide (alle subtypes) * 6230 Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus Robur op zandvlakten 12

III. Algemene inleiding De 12 projectdomeinen zijn in oorsprong allen eigendom van de Belgische staat militaire overheid - met een prioritaire militaire functie waarvan enkele tijdens de projectduur overgedragen zijn aan het Agentschap Natuur en Bos. De 12 betrokken militaire domeinen liggen verspreid over Vlaanderen in verschillende ecoregio s, met elk een zeer gebiedseigen complex van soorten planten en dieren. Alle domeinen hebben een complexe wisselwerking met de omgeving en staan in constante communicatie met de omliggende gemeentes en bewoners. Op lokaal vlak respect voor de aanwezige habitats en begrip voor de projectacties ontwikkelen, hoorden ook tot de centrale doelstellingen van het LIFE-project DANAH. Het protocol met het ANB dat het beheer van de natuurwaarden op de militaire gebieden als kernactiviteit heeft is de basis voor een duurzaam behoud van de aanwezige fauna en flora toegevoegd in Bijlage 2. Het protocol wordt in praktijk omgezet door de lokale Natuur- en Bosbeheercommissies (NBC) en het Technisch Uitvoeringscomité (TUC) op gewestelijk niveau met experts terzake. Na de ondertekening van het protocol in 1999 werd in 2003 ingezien dat een projectmatige inhaaloperatie met meer middelen, tijd en personeel nodig was om de achteruitgang van Europese habitats en soorten concreet aan te pakken. Voor dit achterstalling beheer was grootschalig natuurherstel nodig wat een enorme bijkomende kost zou betekenen. Om een dergelijke verhoogde inspanning op korte termijn te kunnen realiseren werd beslist om via een LIFE-project Europese co-financiering aan te vragen. Dergelijk Europees project verhoogt ook bewustmaking over het belang van deze militaire domeinen voor biodiversiteit van Europees belang en de erkenning voor de waarde hiervan voor het natuurbehoud in Vlaanderen. Op de militaire domeinen in Vlaanderen wordt op lange termijn voor procesbeheer gekozen, zoals weerspiegeld in alle beheerplannen. Zoveel mogelijk wordt ingezet op ecologische processen om het natuurbeheer te ondersteunen: windverstuiving, een natuurlijk grondwaterregime en bodemopbouw, verschraling, een open landschapstructuur, gecontroleerde overstroming, buffering tegen inspoeling van externe nutriënten. De habitats die hersteld werden of zgn. inhaalbeheer kregen tijdens het LIFE-project DANAH situeren zich in de heide, heischrale graslanden, beekvalleien, oligotrofe vennen en landduinen, waarbij door het terug open maken ook de militaire functie gebaat is. Door grootschalig natuurherstel werd beoogd om de kwaliteit en kwantiteit van deze waardevolle habitats te verhogen. In onderstaande tabel wordt de toename aan habitatoppervlakte getoond na het LIFE-project DANAH. Het project heeft zich niet specifiek geconcentreerd op soorten, maar een positief effect is zeker te verwachten bij soorten als Klapekster (Lanius excubitor), Nachtzwaluw (Caprimulgus europaeus), Boomleeuwerik (Lullula arborea), Boompieper (Anthus trivialis), Duinpieper (Anthus campestris), Tapuit (Oenanthe oenanthe), Kraanvogel (Grus grus), Grauwe kiekendief (Circus pygargus), Gentiaanblauwtje (Maculinea alcon), Aardbeivlinder (Pyrgus malvae), Beenbreek (Narthecium ossifragum). Voor meer gedetailleerde informatie hierover wordt verwezen naar de gebiedsspecifieke beheerplannen toegevoegd in Bijlage 3. Naast natuurherstel werd in het project ook beoogd om bewustmaking te verhogen over biodiversiteit en het belang van natuurbehoud, integratie van militaire en natuurfunctie van de domeinen, en de educatieve en wetenschappelijke waarden van deze domeinen bij te 13

brengen zowel bij Defensie, ANB en de omwonenden in nabijgelegen gemeenten. Uitgebreide communicatie intern en extern heeft de relatie met omwonenden en gebruikersgroepen en het begrip voor gericht multifunctioneel gebruik van de gebieden verbeterd. Er werd nagestreefd om via deze sensibiliserende activiteiten ook de idee van zorgplicht uit het Natuurdecreet enerzijds uit te dragen naar een ruim publiek, en anderzijds ook bij het personeel van beide betrokken overheden. Recreatieve mogelijkheden werden in sommige domeinen structureel uitgewerkt met onder meer begeleide bezoeken en informatiesessies. Het project zelf heeft ook bijgedragen tot werkgelegenheid zowel in het kader van terreinwerken door derden als bij Defensie en ANB zelf met bijkomende functies voor milieu- en natuurbeheer. Defensie is zich steeds sterker bewust geworden van de natuur-, geologische, cultuurhistorische en architecturale waarden die op haar terreinen aanwezig zijn en die in het kader van dit project verder geïnventariseerd werden. Ondanks het feit dat militair gebruik prioritaire functie is, wordt ervoor gezorgd om al deze waarden op de terreinen niet alleen te beschermen en te ontwikkelen, maar indien verantwoord ook beleefbaar te maken door haar terreinen open te stellen voor recreatief medegebruik. Tabel 2: Toename Vlaamse habitatoppervlakte onder ideale hergroei na het LIFE-project DANAH. Habitattype Beschrijving Toename oppervlakte (%) 6230 Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems (Nardetalia) 46 7150 Slenken in veengronden (Rhynchosporion) 28 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen 28 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix 20 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasoorten 14 4030 Droge heide (alle subtypes) 11 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakte met amfibische vegetatie: Lobelia, Littorella en Isoëtes 9 14

3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europese en peri-alpiene gebied met Littorella-of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia) 7 7140 Overgangs- en trilveen 0,4 91E0 Overblijvende of relictbossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior (Alnion) 0,02 15

B. Projectoverzicht I. Tabel van de verdeelbare producten Overzicht van de verdeelbare producten aangeleverd op de aangegeven datum. Tabel 3: Verdeelbare producten Verdeelbaar product Actie Uiterste Leveringsdatum Geïntegreerd beheersplan voor iedere projectsite, met het Kamp/kwartier NatuurOntwikkelingsPlan als uitgangssituatie A2/ Geïntegreerde beheersplannen voor de deelgebieden 30 November 2009 Oorspronkelijke werkplanning voor het totale project Vernieuwde werkplanning Knelpuntenanalyse in verband met recreatief (mede)gebruik Opgenomen in betreffende beheerplannen Richtplannen voor iedere projectsite Opgenomen in betreffende beheerplannen A3/ Werkplanning en uitvoeringsplannen A4/ Inventarisatie en analyse knelpunten A7/ Geïntegreerde bos- en natuurrichtplannen 31 maart 2004 31 Augustus 2007 30 November 2009 31 december 2009 Vormingsprogramma s op maat gericht naar militairen en/of ambtenaren dat erop gericht is dat de cursisten na afloop inzichten verworven hebben in de noodzaak van bos- en natuurbeheer op militair domein en bereid zijn het principe Zorgplicht uit het Natuurdecreet toe te passen in de eigen werkomgeving. Referatenmap van de studiedagen omtrent bos- en natuurbeheer en grootschalig natuurherstel in heidegebieden Brochure met beknopte weergave van de positieve bevindingen, die tijdens en na de uitvoering van de voornaamste KNOP-maatregelen werden gedaan. E2/ Sensibilisering en vorming eigen personeel 31 mei 2010 E4/ Studiedagen 30 september 2005 en 31 mei 2009 E5/ Layman s report 15 mei 2010 16

II. Technische activiteitenverslagen [Voortgangsverslagen, Tussentijdse verslagen, Eindverslag] Alle opgelijste verslagen werden aangeleverd op aangegeven datum. Tabel 4: Technische activiteitenverslagen Voortgangsverslag 15/01/2005 Tussentijdsverslag 15/01/2006 Voortgangsverslag 15/01/2007 Tussentijdsverslag 15/01/2008 Voortgangsverslag 15/01/2009 Tussentijdsverslag 15/06/2009 Layman s report 30/06/2010 Eindverslag 30/09/2010 17

III. Tabel van de mijlpalen van het project Tabel 5: Mijlpalen van het project Mijlpaal Eerste opvolging van de voortgang van het project door Project Group Opstarten van planning van activiteiten rond de sensibilisering en vorming van het eigen personeel Indienstneming algemeen coördinator project Indienstneming contractuele personeelsleden van het LIFE-team Eerste vergadering Steering Committee Realisatie 1 ste fase manueel maaien en afvoeren van 2 ha verruigde en/of verboste trilveenvegetatie Finalisering van bestekken voor de aankoop van duurzame goederen noodzakelijk voor de uitvoering van het project Finalisering werkplanning voor de duur van het project Beëindigen en evaluatie van de resultaten van de eerste gestuurde winterbrand op de heide Opening LIFE website met een eerste informatie over het project Startmeeting over resultaten van het LIFEproject op het vlak van grootschalig natuurherstel in de heideterreinen Realisatie 1 ste fase maaien 15 ha droge heide Aanvang opstellen van GIS-natuur tool voor iedere site Eigendomsoverdracht terreinen van Drongengoed te Ursel Finalisering inventarisatie van de projectgebieden Realisatie 1 ste fase maaien 15 ha droge heide Naam of nr. van Deadline Nieuwe referentie actie deadline AC F3/ Steering Group 1 april 2004 1 april 2004 E2/ Sensibilisering 1 januari 2004 F1/ LIFE-team 1 september 2003 F1/ LIFE-team 1 januari 2004 F3/ Steering 1 oktober Committee 2003 C5/ Maaien trilveen 1 oktober 2004 F1/ LIFE-team 31 december 2003 A3/ Werkplanning 31 december 2004 C8/ Branden 31 maart 2004 1 juli 2004 1 september 2004 Finalisatie 1 september 2004 11 oktober 2004 Oktober 2004 December 2004 31 december 2004 20 april 2005 E3/ Sensibilisering publiek 31 maart 2005 15 augustus 2005 E4/ Studiedagen 15 20 22 september september 2005 2005 C2/ Maaien droge 1 april 2005 November heide 2005 A6/ GIS-natuur tool 1 januari 28 november 2004 2005 B2/ Verwerving 31 december Geen dossier Drongengoed 2003 A2/ Beheerplannen 31 december Maart 2009 2004 C2/ Maaien droge 1 april 2005 November heide 2005 Start begrazing met schapen of runderen D1/ Begrazing 1 juli 2005 20 december 2005 Realisatie 1 ste fase uitgraven van 1 ha C6/Uitgraven 1 april 2006 Maart 2006 verlande turfkuilen turfkuilen 18

Start hooilandbeheer als vervolgbeheer na voorafgaande maatregelen maaien van 45 ha natte (C1) en 15 ha droge heide (C2) en kappen van 300 ha dennen op heide en landduinen (C3) Evaluatie effecten maatregel begrazing met schapen of runderen als vervolgbeheer Evaluatie eerste fase van het maaien van 45 ha vochtige heide Realisatie 1 ste fase van het plaggen van ruim 75 ha sterk vergraste vochtige en droge heide en afgraven van vergraste landduinen en voedselrijke toplaag van akkers Oplevering van de uitgevoerde werken aan de hermeandering van de Weerijs Realisatie 1 ste fase herstel van natte en droge heide en landduinen door het kappen van 500 ha dennen en struweelopslag Realisatie van het plaatsen van infrastructuur voor het opstarten van extensieve begrazing met schapen of runderen in verschillende projectsites Realisatie van de themanummers in de reeks tijdschriften van beide overheden Eigendomsoverdracht munitiedepot Molenheide Aanvang onderzoeksproject wetenschappelijke monitoring natuurherstel Realisatie aanschuinen 400 m oever Laambeek (Schietveld Helchteren) Finalisering van het plaatsen van infoborden over het project bij de militaire domeinen Realisatie en evaluatie van 1 ste fase verwijderen van ruim 400 ha exoten op de verschillende projectsites Opmaak van brochure voor het ruime publiek over de resultaten van het project Druk van brochure Finalisering beheersplannen voor iedere site D2/ Hooilandbeheer 1 april 2005 April 2006 D1/Begrazing 1 juli 2006 15 september 2006 C1/ Maaien 31 december December vochtige heide 2004 2006 C4/ Plaggen 1 april 2005 Maart 2007 C11/ 31 maart Maart 2008 Hermeandering 2005 C3/ Heideherstel 1 april 2005 Maart 2008 C9/ Opstarten extensieve begrazing E3/ Sensibilisering publiek 1 juli 2005 Najaar 2009 uitvoering Molenheide 15 september 2006 31 december 2003 B1/ Verwerving Molenheide F2/ Monitoring 1 januari 2007 C7/ Afgraven natte kommen, vennen en aanschuinen oevers E3/Sensibilisering C10/Verwijderen van exoten E5/ Layman s report A2/ Beheersplannen 1 april 2007 September 2007 Oktober 2007 1 april 2007 Niet uitgevoerd wegens ecologisch te waardevol. Andere percelen werden geplagd 1 september 2006 31 December 2008 1 juli 2006 31 Oktober 2008 1 juli 2008 15 December 2009 30 April 2010 31 december 2008 November 2009 19

Digitale copies en verspreiding van beheerplannen Afwerking maaien 123,3 ha vochtige heide Afwerken maaien 80 ha droge heide Finalisering knelpuntenanalyse betreffende (mede)gebruik van de militaire terreinen Aanvang opstellen geïntegreerd natuur- en bosrichtplan voor iedere projectsite Afwerken herstel van natte en droge heide en landduinen door het kappen van 1170 ha dennen- en struweelopslag Afwerken maatregel plaggen van 160,3 ha sterk vergraste vochtige en droge heide en afgraven van vergraste landduinen en voedselrijke toplaag van akkers Afwerken maatregel manueel maaien en afvoeren van 25 ha verruigde en/of verboste trilveenvegetatie Afwerken uitgraven van 5 ha verlande turfkuilen Afwerking maatregel afgraven natte kommen en vennen Beëindiging en evaluatie van de resultaten van de gestuurde winterbranden op de heide Afwerking maatregel verwijdering van ruim 1500 ha exoten op de verschillende projectsites Evaluatie hooilandbeheer als vervolgbeheer na voorafgaande maatregelen maaien van natte (C1) en droge heide (C2) en kappen op heide en landduinen (C3) Evaluatie van manueel maaien van kwetsbare vegetaties (natte heide, zeggevegetaties, molinea, nat schraalland en houtige opslag) in Beverlo en Schietveld Helchteren Symposium over resultaten van het LIFEproject op het vlak van grootschalig natuurherstel in heideterreinen C1/ Maaien vochtige heide C2/maaien droge heide A4/ Knelpuntenanalyse A7/ Geïntegreerde natuur- en bosrichtplannen C3/ Herstel van 31 december natte en droge 2008 heide en landduinen door kappen van dennen- en struweelopslag C4/ Plaggen 31 december 2008 C5/ Maaien trilveen 31 december 2008 30 mei 2010 31 december 2008 December 2009 31 december December 2008 2009 30 juni 2004 September 2009 1 juli 2004 Maart 2005 C6/ Uitgraven 31 december turfkuilen 2008 C7/ Afgraven natte 31 december kommen, vennen 2008 en aanschuinven oevers C8/ Branden 31 december 2008 C10/ Verwijderen van exoten D2/ Hooi- en graslandbeheer en maaien heideterreinen D3/ Manueel maaien in zeer kwetsbare natte terreinen en manueel verwijderen van houtige opslag 31 december 2008 31 december 2008 31 december 2008 E4/ Studiedagen 31 september 2008 December 2009 December 2009 December 2009 December 2009 December 2009 December 2009 December 2009 December 2009 Maart 2010 Mei 2009 20

IV. Uitvoeringskader LIFE-project Het aanvraagdossier voor het project werd voorbereid in 2002-2003. Het projectvoorstel werd goedgekeurd in mei 2003, en kreeg nummer LIFE03 NAT/B/000024 (05/05/2003). De toegekende startdatum van het project: 01/09/2003. 1. Projectstructuur Het LIFE-team dat op het project werd aangeworven bestond uit een projectcoördinatiecel en 2 arbeiders die voltijds werden ingezet voor manueel werk op de domeinen. De andere functies in het kader van het project, namelijk natuurarbeiders, technici, wachters en administratieve medewerkers, werden ingevuld door personeelsleden van beide partners. De tijdsinzet van deze medewerkers werd opgenomen in de personeelsoverzichten. De Projectcoördinatiecel bestond uit 5 voltijdse eenheden die voor de projectduur door het Agentschap Natuur en Bos werden aangeworven: projectcoördinator, coördinator communicatie, deskundige beheer, deskundige boekhoudkunde, medewerker (educatie/bestekken). Deze coördinatiecel vormde ook de kern van het Steering Comité waarin naast deze 5 projectpersonen ook afgevaardigden van beide partners zetelden. Figuur 4: Organogram LIFE-TEAM NATUURBEHEER Projectcoördinator Niveau A+ COMMUNICATIE Communicatieverantwoorde lijke Niveau A Deskundige Budgetbeheer Niveau B Deskundige Natuurbeheer Niveau B Educatief medewerker / verslaggeving / databeheer / bestekken Niveau B Technici / Natuurwachters (2) Niveau C Natuurarbeider (9) Niveau C Administratief medewerker / Niveau D 21

Projectpartners: Bij initiële aanvraag trad de Afdeling Natuur van voormalige AMINAL Administratie Milieu, Natuur, Water en Land van het Vlaams gewest, op als projectcoördinator en dus begunstigde van het project. De projectpartners waren in dit projectdossier de voormalige Afdeling Bos en Groen van deze zelfde Administratie AMINAL, en het Ministerie van Defensie, Dienst Leefmilieu. Bij de herstructurering van de Vlaamse administratie werden afdeling Natuur en Afdeling Bos & Groen samengevoegd tot één entiteit namelijk het Agentschap voor Natuur en Bos. De projectwerking diende dan ook gewijzigd te worden gezien begunstigde en één van de partners nu tot eenzelfde entiteit en werkstructuur hoorden. Additional Clause Wijziging in structuur werd aangegeven via 1 ste Additional Clause: Samenvoeging van afdeling Natuur en Afdeling Bos & Groen in het Agentschap voor Natuur en Bos, Koning Albert II laan 20 bus 8, 1000 Brussel begin 2006. De begunstigde werd dan Agentschap voor Natuur en Bos, Koning Albert II laan 20 bus 8, 1000 Brussel. De partner: Defensie, Divisie Leefmilieu, Kwartier Koningin Astrid, Bruynstraat, 1120 Brussel. Wijzigingen in projectdossier In de 1 ste Additional Clause werd tevens voorstel voorgelegd voor aanpassingen aan voorziene oppervlakten voor sommige acties, aanpassing van budgetbedragen en een aanpassing van projectduur. De centrale doelstellingen van het project bleven echter behouden. Wel werden de acties A1 en F2 herschikt binnen de actie A2 (beheerplannen) omdat dit een holistische benadering van de beheerplannen mogelijk maakte. Ook werd aan de actie A5 (Handhaving) een deels andere invulling gegeven omwille van beleidsredenen binnen Defensie. Binnen de acties C en D werden sommige voorziene oppervlaktes verkleind of vergroot, ofwel van plaats of periode veranderd om ecologische en praktische redenen. Alle maatregelen voor natuurherstel of natuurbeheer bleven wel steeds binnen de aangegeven projectgebieden. De raming van deze oppervlakten gebeurden namelijk op basis van toenmalig (2002-2003) beschikbaar kaartenmateriaal en technische mogelijkheden. De toen geraamde oppervlakten van de zogenaamde zoekzones waren dan ook in sommige gevallen overschat, en in sommige zones van de domeinen bleken de geplande terreinacties niet meer gepast. Deze voorgestelde aanpassingen werden goedgekeurd. Gezien bepaalde acties gemakkelijker en goedkoper intern konden uitgevoerd worden, de kostprijs voor bepaalde duurzame goederen uitrusting veel lager lag dan geraamd, door marktspeling externe uitbestedingen veel sterker schommelden dan kon voorzien worden, werden wijzigingen in de budgetten voorgesteld voor sommige acties. Samengenomen was dit een vermindering van het totaal projectbudget van ca 3.404.000. De Europese Commissie wenste echter geen voorbarige wijzigingen in te voeren en stelde voor om de budgetlijnen te laten zoals in oorspronkelijk projectdossier ermee rekening houdende dat er dan in totaal minder zal uitgegeven worden, als er maar voor gezorgd wordt dat het projectbudget niet overschreden wordt. 22

Er werd een verlenging van de projectduur aangevraagd met 1 jaar, en toegekend. Goedkeuring van 1 ste Additional Clause: ENV. E4/EH/rm/Ares (2008) 20915 (13/08/2008) In de 2 de Additional Clause werd een verlenging van projecttermijn met 6 maanden aangevraagd om toe te laten dat sommige terreinwerken volledig konden afgewerkt worden. Deze verlenging werd eveneens goedgekeurd: ENV. E3/AS/AH/rm Ares (2009) 381641 (15/12/2009). Wijziging projecttermijn: in totaal was de projectduur 82 maanden van 01/09/2003 tot 30/06/2010 ipv tot 31/12/2008. 2. Werkmethodes voor uitvoering van project Na aanstelling van het LIFE-team werd een Project Steering Comité opgericht samengesteld uit de 5 leden van het team, vertegenwoordigers van het beleid en van de financiële dienst van ANB en van Defensie. Op het Steering Comité werd de uitgewerkte planning van uitvoering van de projectacties (zie hoofdstuk B), de voorbereiding van planningsdocumenten en van geplande vergaderingen op lokaal (Lokale Natuur- en Bosbeheer Commissies) en gewestelijk (Gewestelijk Technisch Uitvoeringscomité) niveau, de rapportering over stand van zaken en de knelpunten besproken. Daarnaast werd ook een budgetwerkgroep opgericht voor de opvolging van vastleggingen en ordonnanceringen. Gebiedsspecifieke plannen, ontwerpbestekken en ontwerprapporten werden voorafgaand aan de finale goedkeuring steeds eerst teruggekoppeld met de Lokale Natuur- en Bosbeheer Commissies. Finale gebiedsspecifieke plannen en rapporten werden telkens bekrachtigd op het Gewestelijk Technisch Uitvoeringscomité van de Protocol. Voor de uitbestedingen werden de gangbare procedures voor overheidsopdrachten gevolgd. Hiervoor diende eerst een afstemming te gebeuren tussen de procedures bij Defensie (onder federale overheidsprocedures) en bij ANB (onder Vlaamse overheidsprocedures). Nazicht van de opgemaakte bestekken en de evaluatie van de offerten gebeurden door een team samengesteld uit vertegenwoordigers van beide partners. Opvolging en goedkeuring van de terreinwerken werd uitgevoerd door de lokale wachter van ANB en de deskundige Beheer van het LIFE-team. Financiële opvolging en beheer van de financiële databank werd uitgevoerd door de expert Boekhouding van het LIFE-team met ondersteuning van de provinciale dienst ANB Limburg en financiële medewerkers van de Centrale Diensten van beide partners. 23

V. Vertragingen en wijzigingen in de planning 1) Vertragingen Uitvoeringen Aanbestedingen: Wegens de complexe procedures voor uitbestedingen van werken en tijdsrovende financiële goedkeuringsprocessen vereisten de vastleggingstermijnen geregeld een veel langere periode dan gepland. Om problemen door het overschrijden van de gestandariseerde gestanddoeningstermijn van 120 kalenderdagen te vermijden, werden deze in verscheidene bestekken tenslotte verlengd tot één jaar. Het uitblijven van een tijdige vastlegging creëerde vooral voor de maaiwerken problemen. Voor de meeste maaiwerken dient er 2 maal per jaar gemaaid te worden met afvoer van het maaisel. Indien er niet tijdig gemaaid wordt of slechts 1 maaibeurt uitgevoerd wordt, dan worden de voedingsstoffen onvoldoende afgevoerd. Hierdoor wordt echter het doel van bodemverarming en toename van de soortenrijkdom van planten later bereikt. Verder is het maaiseizoen een druk seizoen voor aannemers, wat een secure planning vereist. Door vertraging in de procedures dienden maaiwerken later dan oorspronkelijk gepland te gebeuren in Houthulst (Vrijbos), Groot Schietveld, Klein Schietveld (Brasschaat), Grobbendonk, Weelde, Kamp Beverlo (Leopoldsburg). Ook het kappen van bomen en opslag diende uitgesteld te worden in het Kamp Beverlo, Klein en Groot Schietveld, Molenheide (Zonhoven), Tielenkamp (Tielen) en Ursel maar werd binnen projecttermijn afgewerkt. Tenslotte leden ook de plag- en venherstelwerken en het herstel van de turfkuilen hieronder omdat deze vaak pas na kapwerken dienden uitgevoerd te worden zoals in Grobbendonk, Klein Schietveld en Kamp Beverlo. Door het faillissement van een aannemer liep de actie C3 vertraging op in het Groot Schietveld. De werken werden na een onderbreking voor nieuwe onderhandelingen afgewerkt door de tweede laagste inschrijver. Uitvoeringen op terrein werden soms uitgesteld wegens herziening van de werken, weersomstandigheden, seizoensgebonden richtlijnen: de weersomstandigheden doorkruisten soms de afgesproken planning voor terreinwerken; o Hevig en aanhoudend regenweder zorgde voor vertragingen op gronden, die na een regenbui te nat werden om op te werken of waar de afvoerwegen hun draagkracht verloren. Vooral voor de afvoer van maaisel en plagsel was dit van belang in Ursel, Vloethemveld, Groot en Klein Schietveld, Kamp Beverlo en Schietveld Helchteren. Vooral het maaien van trilveen en natte heide was hier gevoelig voor alsook het manueel maaien en het vervolgmaaibeheer. o Chopperwerken liepen vertraging op in het Schietveld Helchteren en te Molenheide omdat de vegetatie droog moet zijn om te kunnen maaien.bij erg vriesweer kon niet geplagd worden in het Schietveld Helchteren, Kamp Beverlo en Klein Schietveld. Het plagsel wordt dan in dikke schollen losgetrokken. o Er kon niet preventief gebrand worden volgens de oorspronkelijke planning in het Schietveld Helchteren gezien het weer sommige jaren tijdens de geplande periodes ongeschikt was. 24

Seizoensgebonden richtlijnen: tijdens het vogelbroedseizoen worden terreinwerken stilgelegd. o Op plaatsen waar de Nachtzwaluw broedt, loopt dit uit tot half augustus. In het Groot Schietveld werden zo de plagwerken geschorst o.w.v. één broedgeval, dat zich vestigde op een gekapt terrein. o De kapwerken dienden geregeld geschorst te worden wat extra vertraging veroorzaakte. o Ook voor de bestrijding van exoten leverde dit problemen op. Waar jonge opslag diende bespoten te worden met glyfosaat kon dit niet uitgevoerd worden tijdens het vogelbroedseizoen. Dit veroorzaakte vertraging in uitvoering van deze actie in het Kamp Beverlo, in Molenheide en in het Groot Schietveld. o Tijdens het migratieseizoen van de juveniele adders kon niet geplagd worden op het Groot Schietveld. Er wordt niet gewerkt wanneer er militaire oefeningen op hetzelfde terrein bezig zijn. o In het Groot Schietveld wordt niet gewerkt wanneer er schietoefeningen zijn. Sinds enkele jaren heeft dit de periode, dat er niet kan gewerkt worden, uitgebreid omdat er een nieuwe schietstand is opgericht, waarbij de kogels tot 3 km ver vliegen. Als compensatie heeft de militaire overheid wel bijkomende sluitingsperiodes ingericht zodat de kapwerken konden beëindigd worden. o In het Schietveld Helchteren kan niet gewerkt worden als er vliegoefeningen uitgevoerd worden. Het werk dient daar dan te gebeuren tijdens het weekend en tijdens sluitingsperioden. Dit leverde vertraging op voor de exotenbestrijding. 2) Wijzigingen Er werd een verlenging van projecttermijn aangevraagd teneinde de uitgestelde terreinwerken en bijkomende uitvoeringen op terrein volledig te kunnen afwerken. Via 1 ste Additional Clause werden ook aanpassingen doorgevoerd aan geplande oppervlakte voor terreinuitvoering voor sommige acties. De projectduur werd gewijzigd via 2 Additional clause aanvragen, zie vorig hoofdstuk. De projecttermijn werd in totaal met anderhalf jaar verlengd om de volgende activiteiten, terreinwerken en bijkomende uitvoeringen op terrein volledig te kunnen afwerken: Geïntegreerd beheersplan voor ieder militair domein met het KNOP als uitgangssituatie; Knelpuntenanalyse i.v.m. medegebruik militaire domeinen ; Vormingsprogramma s over bos- en natuurbeheer voor militairen en/of burgers; Brochure met positieve bevindingen, die tijdens en na de uitvoering van de KNOPmaatregelen werden samengebracht; Realisatie van een brochure voor het ruime publiek over de resultaten van het project, het zogenaamd Laymans report ; Eindverslag; C3: Afwerken herstel van natte en droge heide en landduinen door het kappen van 1170 ha dennen- en struweelopslag. Deze actie vormde het grootste probleem qua uitvoeringstermijn. In het originele dossier was de voorafgaandelijke indiening van een boscompensatiedossier niet gepland. In uitvoering van het Bosdecreet bleek dit tenslotte wel vereist omdat er op dat ogenblik nog geen goedgekeurd beheerplan was. In afwachting van de goedkeuring van de formele aanvraag mbt. de boscompensatie kon ook geen stedenbouwkundige vergunning 25