inhoud Voorwoord 9 Inleiding 11 deel 1 theorie en geschiedenis 15 1. Een omstreden begrip 1.1 Inleiding 17 1.2 Het probleem van de definitie 18 1.3 Kenmerken van de representatieve democratie 20 1.4 Dilemma s 25 1.5 Twee visies 27 1.6 Principiële tegenstanders 29 1.7 Slot 33 2. Theorie en praktijk tot de Tweede Wereldoorlog 2.1 Inleiding 35 2.2 De klassieke democratie 36 2.3 Van Magna Charta naar Bill of Rights 38 2.4 Achttiende eeuw: denkers en revoluties 42 2.5 Negentiende eeuw: democratie en industriële maatschappij 47 2.6 Twintigste eeuw: partijen, elites, crisis 54 2.7 Slot 57 3. Theorie en praktijk sinds 1945 3.1 Inleiding 59 3.2 Schumpeters democratische elitisme 60
3.3 Jaren vijftig: pluralisme of machtselite? 61 3.4 Jaren zestig en zeventig: een storm van kritiek 64 3.5Jaren tachtig en negentig: overwinning van de liberale democratie? 68 3.6 Toch geen einde van de geschiedenis 70 3.7 Slot 73 4. Sociale voorwaarden voor democratie 4.1 Inleiding 75 4.2 Sociaaleconomische ontwikkeling, (on)gelijkheid en markteconomie 77 4.3 Klassenverhoudingen 80 4.4 Politieke cultuur 84 4.5 Andere factoren 87 4.6 Instorten van democratieën 91 4.7 Exporteren van democratie 95 4.8 Slot 98 deel 2 landen en regio s 101 Inleiding 102 5. Democratie in Nederland 5.1 Inleiding 105 5.2 De Republiek: oligarchie en vrijheid 106 5.3 Naar liberale democratie 109 5.4 De verzuilde democratie 113 5.5 Jaren zestig en zeventig: democratisering centraal 116 5.6 Vanaf de jaren tachtig: tussen depolitisering en populisme 119 5.7 Eigenaardigheden van de Nederlandse democratie 122 5.8 Verklaringen voor ontstaan en voortbestaan 124 5.9 Slot 127 6. Andere westerse landen 6.1 Inleiding 129 6.2 De geleidelijke weg naar democratie 131 6.3 Via omwegen en dwaalwegen naar democratie 133 6.4 Een nieuwe natie: de Verenigde Staten 138 6.5 Slot 142 7. Democratie in Oost-Europa 7.1 Inleiding 145 7.2 De historische hypotheek 146
7.3 De omwenteling 147 7.4 Uiteenlopende nieuwe praktijken 150 7.5 Wisselende sociale voorwaarden 158 7.6 Slot 162 8. Democratie in de Derde Wereld 8.1 Inleiding 163 8.2 De tegenstrijdige koloniale erfenis 165 8.3 Democratie en economische ontwikkeling 167 8.4 Informele en parallelle machten 169 8.5 Latijns-Amerika: veel, maar vaak magere democratieën 174 8.6 Azië: uiteenlopende ontwikkelingen 182 8.7 Afrika: terugval na hoopvolle jaren 190 8.8 Arabische wereld/midden-oosten: stagnatie en verrassende lente 197 8.9 Balans 205 8.10 Slot 208 deel 3 problemen en dilemma s 211 Inleiding 212 9. Problemen en dilemma s rond besluitvorming 9.1 Inleiding 215 9.2 Beslist de meerderheid? 215 9.3 In de ban van de IJzeren Ring 218 9.4 Kwaliteit en efficiency gewaarborgd? 226 9.5 Slot 232 10. Problemen en dilemma s rond participatie 10.1 Inleiding 235 10.2 Burgerschap 236 10.3 Wie participeren en hoeveel? 239 10.4 Civil society 245 10.5 Nieuwe vormen van participatie 249 10.6 Veel participatie gewenst of gevaarlijk? 253 10.7 Slot 255 11. Problemen en dilemma s rond representatie 11.1 Inleiding 257 11.2 Vormen van representatie 258 11.3 Een kloof tussen burgers en politiek? 260
11.4 Populisme en representatie 265 11.5 Referendum 268 11.6 Slot 274 12. Wordt de democratie bedreigd? 12.1 Inleiding 275 12.2 Grotere ongelijkheid 276 12.3 Kiezers op drift? 278 12.4 Uitholling van de nationale staat? 280 12.5 Media en informatietechnologie 286 12.6 Antidemocratische partijen 294 12.7 Terrorisme 296 12.8 Populisme 299 12.9 Slot 305 Epiloog 307 Literatuurlijst 309 Personenregister 318 Zakenregister 322 Over de auteur 331
inleiding Democratie is permanent in beweging en roept altijd discussie op. Nieuwe verschijnselen worden met enthousiasme, scepsis of afkeer begroet. Biedt globalisering nieuwe kansen voor democratie of luidt zij misschien wel het einde ervan in? Maakt ICT uitbreiding en verdieping van democratie mogelijk of biedt zij eerder nieuwe mogelijkheden voor controle en onderdrukking door autoritaire regeringen? Vormen recent opgekomen populistische partijen een bedreiging voor democratie of juist een verrijking? Ook oudere vragen blijven actueel: schuilt in democratie het gevaar van een tirannie van de meerderheid of dienen democratische vormen vooral als versluiering van de macht van een kleine minderheid? Overal wordt met zulke vragen geworsteld, waarbij het democratische ideaal vaak botst op de weerbarstige werkelijkheid. Dit boek is een breed overzichtswerk over democratie. Daarbij wordt democratie niet als geïsoleerd verschijnsel opgevat, maar bekeken in de historische en maatschappelijke context. Hoewel veel aandacht wordt besteed aan het functioneren van gevestigde (westerse) democratieën, loopt het onderscheid tussen democratie en dictatuur als een rode draad door het boek: hoe worden dictaturen democratieën en hoe kan worden voorkomen dat democratieën terugvallen in autoritaire verhoudingen? Kortom: hoe kunnen mensen zoveel mogelijk in vrijheid eigen keuzes maken en indirect hun samenleving besturen? Er zijn meer van zulke rode draden, zoals het onderscheid in twee verschillende democratievisies, de liberaal-individualistische en de sociaal-collectivistische, die in veel denkbeelden over democratie zijn te herkennen. Centraal staan ook sociale voorwaarden voor democratie: maatschappelijke omstandigheden die de kans groter maken dat landen democratisch worden en blijven. Democratie kent een aantal ingebouwde dilemma s. Ook die komen telkens terug in het boek. Bij omstreden kwesties worden vaak verschillende standpunten naast elkaar gezet, zodat de lezer zich een eigen oordeel kan vormen. Om te laten zien dat de soms wat abstracte visies in de dagelijkse politieke praktijk doorklinken, laat ik naast klassieke denkers en wetenschappers veel politici en Inleiding 11
journalisten aan het woord. Regelmatig zullen ook mijn persoonlijke opvattingen in de tekst doorklinken. Ondanks de brede historische, geografische en thematische aanpak, blijven veel onderwerpen onbesproken. Zo gaat het met slechts enkele uitstapjes naar het internationale en het lokale niveau vooral over democratie in de nationale staat. Ook ontbreken filosofische beschouwingen over democratie en specifieke juridische discussies. Dit boek is nadrukkelijk geen staatsinrichting; de belangrijkste punten daarvan worden bekend verondersteld. Een andere beperking is dat het voornamelijk gaat over politieke democratie. In hoeverre democratie wenselijk en mogelijk is op andere terreinen, zoals op het werk, wordt alleen zijdelings aangestipt. Er is regelmatig aandacht voor vrijheid van meningsuiting, maar er wordt niet ingegaan op de in Nederland opgelaaide discussie over de grenzen van die vrijheid. Ook voorstellen om door het veranderen van allerlei regels het functioneren van de democratie te verbeteren, komen behalve het referendum niet aan de orde. De behandelde voorwaarden, visies en dilemma s en situaties in verschillende voorbeeldlanden bieden wel aanknopingspunten om na te denken over zulke voorstellen. Het boek bestaat uit drie delen: een algemeen theoretisch en historisch deel (hoofdstuk 1 t/m 4), een deel over landen en regio s (hoofdstuk 5 t/m 8) en een deel over problemen en dilemma s (hoofdstuk 9 t/m 12). Het eerste, algemene deel begint met de kenmerken van democratie. Daarbij horen ook dilemma s. Dan volgt een kort overzicht van de belangrijkste stromingen die tegen zo n stelsel zijn (hoofdstuk 1). In hoofdstuk 2 en 3 wordt geschetst hoe het denken over democratie zich heeft ontwikkeld, geplaatst in de historische context. Daarbij komen de belangrijkste visies aan bod. Ideeën alleen leiden echter niet tot het ontstaan en voortbestaan van democratische systemen. De sociale voorwaarden die de kans groter maken dat zulke stelsels ontstaan en de procedures ook werken, vormen het onderwerp van hoofdstuk 4. Met deze hoofdstukken is een basis gelegd om in deel twee verschillende landen en regio s te bespreken: gevestigde democratieën in Nederland en andere westerse landen (hoofdstuk 5 en 6) en nieuwe democratieën in Oost-Europa en de Derde Wereld (hoofdstuk 7 en 8). Daarbij komen vooral de kenmerken en de sociale voorwaarden uit deel 1 aan bod. Veel problemen en dilemma s zijn dan reeds aangesneden. Die worden systematisch behandeld in het derde deel, toegespitst op Nederland. Ze zijn gegroepeerd rond besluitvorming, participatie, representatie en bedreigingen voor de democratie (hoofdstuk 9, 10, 11 en 12). 12 Democratie. Ideaal en weerbarstige werkelijkheid