Referentie Rapport Van Postbus 60055, 6800 JB Arnhem Velperplein 8, 6811 AG Arnhem Telefoon (026) 355 13 55 Fax (026) 355 13 99 info@kplusv.nl www.kplusv.nl Evaluatierapport Polarisatie en Radicalisering Elan: Draagvlak creëren Gelderse (boven)lokale aanpak Opdrachtgever Ministerie van Veiligheid en Justitie Arnhem, 22 november 2010
Inhoud 1 Projectbeschrijving 1 1.1 Achtergrond evaluatie 1 1.2 Opzet evaluatie 1 1.3 Projectbeschrijving 1 2 Voor de start van het project 3 2.1 Betrokkenheid 3 2.2 Draagvlak en beleid 3 2.3 Samenwerking met externe partijen 3 3 Start en opzet van het project 4 3.1 Start en aanleiding 4 3.2 Doelgroep en doelstelling 4 3.3 Risico's 5 3.4 Organisatie en communicatie 6 3.5 Verantwoording 6 4 Uitkomsten van het project 7 4.1 Realisatie producten/activiteiten 7 4.2 Realisatie versus budget 9 4.3 Monitoring, bijsturing en zelfevaluatie 9 4.4 Borging van het project 10 5 Doeltreffendheid 12 5.1 Doelbereik en reikwijdte 12 5.2 Maatschappelijk effect 13 6 Leerpunten 14 6.1 Succes- en risicofactoren 14 6.2 Samenwerking 14 6.3 Best practice 15 Bijlagen 1 Relevante definities 2 Geraadpleegde bronnen
1 Projectbeschrijving 1.1 Achtergrond evaluatie De uitvoering van het Actieplan Polarisatie en Radicalisering 2007-2011 vindt plaats via verschillende activiteiten. Een deel hiervan wordt mede gefinancierd door het ministerie van Veiligheid en Justitie (VenJ). Dit gebeurt door toekenning van een decentralisatie-uitkering aan gemeenten en door toekenning van een tijdelijke subsidie aan maatschappelijke organisaties. In opdracht van het ministerie van VenJ worden alle projecten en aanpakken waarvoor een decentralisatie-uitkering of een subsidie is toegekend geëvalueerd. Met deze evaluatie streeft het ministerie van VenJ een aantal doelen na: leren voor volgende projecten en aanpakken; de resultaten van projecten en aanpakken inzichtelijk maken; het bereik van projecten en aanpakken inzichtelijk maken; 'best practices' benoemen en toegankelijk maken voor betrokkenen. 1.2 Opzet evaluatie De evaluatie van de lokale projecten is uitgevoerd door bestudering van het onderzoeksplan, de beschikbare achtergronddocumentatie en eventueel beschikbare eigen evaluatiedocumenten. De projectleider heeft parallel daaraan een webenquête ingevuld. De ingevulde webenquête vormde voor de onderzoekers, tezamen met vragen naar aanleiding van de overige documentatie, de gespreksrichtlijn voor de gesprekkenronde. De onderzoekers hebben voor deze evaluatie met de huidige projectleider bij Elan gesproken. Doel van de gesprekken was een nadere invulling en verdieping van de uit schriftelijke bronnen verkregen informatie. Het resultaat is het onderhavige rapport. De diverse elementen uit de evaluatie zijn weergegeven in de volgende paragrafen. 1.3 Projectbeschrijving Het project 'Draagvlak creëren Gelderse (boven)lokale aanpak polarisatie en radicalisering' wordt uitgevoerd door Expertisecentrum Elan (hierna aangeduid als Elan). Deze organisatie is 5 december 2009 ontstaan uit een fusie van Stichting Enzovoort, het voormalige 'Emancipatiebureau Gelderland' en 'Osmose, adviesbureau voor multiculturele vraagstukken'. Elan richt zich met name op het bevorderen van integratie, emancipatie en participatie van burgers in de samenleving. Het werkgebied betreft voornamelijk de provincie Gelderland 1. De gezamenlijke subsidieaanvraag voor dit project is gedaan door Spectrum, centrum voor maatschappelijke ontwikkeling en Osmose. Beide organisaties zijn tweedelijns ondersteuningsinstellingen op het gebied van maatschappelijke ontwikkeling in Gelderland. 1 Waar in het vervolg van de tekst 'Elan' staat, worden ook de voorlopers van Elan bedoeld. Waar echt sprake is van een van de voorlopers, wordt dit specifiek aangeduid. Dit in de verband met de leesbaarheid. Pagina 1
Het project loopt van februari 2009 tot eind juni 2010 en richt zich met name op de aspecten 2 : polarisatie; rechtsradicalisering/extremisme; islamitische radicalisering/extremisme. In de oorspronkelijke projectopzet was de volgende hoofddoelstelling opgenomen: 'Creëren van draagvlak onder gemeenten om via een lokale aanpak polarisatie en radicalisering te voorkomen.' Hiervan afgeleide subdoelen waren: gemeenten bewust maken van de invloed van lokale, landelijke of internationale incidenten en trends op de verhoudingen tussen allochtonen en autochtonen; gemeenten bewust maken van diverse mogelijkheden polarisatie en radicalisering te voorkomen die aansluiten op bestaand beleid; gemeenten bewust maken van de voordelen van bovenlokale samenwerking onderling; een mogelijkheid bieden aan Gelderse gemeenten kennis op te doen en ervaringen uit te wisselen. In de onderstaande tabel zijn de activiteiten weergegeven die bij dit project zijn geformuleerd. Categorie activiteiten Onderzoek Kennisuitwisseling Bevorderen contacten Welke deelprojecten en/of activiteiten waren bij de start van het project geformuleerd? Het uitvoeren van een informatie-/inventarisatieronde met betrekking tot draagvlak voor een lokale aanpak bij de Gelderse gemeenten. Het organiseren van een conferentie en uitgeven publicatie van lokale initiatieven op het gebied van voorkomen polarisatie en radicalisering. Door het benaderen en bezoeken van gemeenten worden onderlinge contacten bevorderd. Dit is een afgeleide doelstelling van het project. In totaal heeft het ministerie van VenJ, per brief van 13 oktober 2009, aan Osmose (het huidige Elan) een bedrag van 41.600 toegekend voor het project 'Draagvlak creëren Gelderse (boven)lokale aanpak polarisatie en radicalisering'. 2 In de subsidieaanvraag van 18 maart 2009 is sprake van een start in februari 2009 en afronding in december 2009. Pagina 2
2 Voor de start van het project De volgende paragrafen gaan over de situatie voorafgaand aan de start van het project. We kijken hierbij in het bijzonder naar de bekendheid van de organisatie met het vraagstuk van polarisatie en radicalisering, het bestaande beleid en de samenwerking met externe partijen. 2.1 Betrokkenheid Bij betrokkenheid gaat het om de mate waarin de organisatie voor de start van het project al betrokken was bij het vraagstuk van polarisatie en radicalisering. Elan houdt zich bezig met het bevorderen van integratie, emancipatie en participatie van burgers in de Gelderse samenleving. Voorafgaand aan het project was Elan niet direct betrokken bij het vraagstuk van polarisatie en radicalisering. De organisatie is bekend geraakt met de subsidieregeling via de ambtelijke contacten die Elan (en zijn voorloper Osmose) had met het ministerie van VenJ. 2.2 Draagvlak en beleid In deze evaluatie is gevraagd naar het draagvlak binnen de organisatie voor het gestructureerd tegengaan van polarisatie en radicalisering. Het gaat om de aandacht op management en/of bestuurlijk niveau in de organisatie. Vóór de start van het project was er, in het verlengde van de kerntaak van maatschappelijke integratievraagstukken, binnen Elan indirect aandacht voor het vraagstuk van polarisatie en radicalisering. Deze aandacht richtte zich met name op het investeren in actief burgerschap door middel van verschillende activiteiten. Er was binnen Elan geen specifiek beleid geformuleerd gericht op het tegengaan van processen van polarisatie en radicalisering in de samenleving. 2.3 Samenwerking met externe partijen In de regel wordt voorafgaand aan de projecten al samengewerkt met diverse partijen. In de evaluatie is gevraagd naar de samenwerking en het succes van de samenwerking. Dit kan onder meer tot uiting komen in beleid en concrete doelstellingen. Vóór de start van het project wordt door Elan samengewerkt met Spectrum bij het tegengaan van processen van polarisatie en radicalisering. Deze samenwerking heeft er mede toe geleid dat Osmose en Spectrum een gezamenlijke subsidieaanvraag bij het ministerie van VenJ hebben ingediend. Pagina 3
3 Start en opzet van het project Dit hoofdstuk gaat in op de start en opzet van het project. Het gaat hierbij om de aanleiding van het project, de initiatiefnemers en de beoogde doelen en doelgroepen bij de start van het project. Ook wordt ingegaan op de succes- en risicofactoren, de organisatie en de communicatie en de verantwoording. 3.1 Start en aanleiding De aanleiding van het project was volgens de huidige projectleider de behoefte bij verschillende Gelderse gemeenten en de provincie aan een dieper inzicht in de omvang van de problematiek. Daarnaast was er een eigen ambitie vanuit het management van Spectrum en Osmose, om vanuit de eigen kerntaak hierop in te spelen. Het initiatief tot de start van het project is genomen door de toenmalige projectleider. Binnen de provincie Gelderland was er geen sprake van concrete incidenten, die hebben geleid tot dit project. De projectleider noemt in dit verband wel enkele signalen uit Gelderse gemeenten die kunnen duiden op polarisatie en radicalisering, zoals: overlast van bepaalde groepen jongeren in zowel landelijke als stedelijke gebieden; gesloten gemeenschappen van jongeren, met name in de meer landelijke gebieden; maatschappelijke problematiek in achterstandswijken van bepaalde Gelderse steden. Het landelijke Actieplan Polarisatie en Radicalisering en de hieruit voortvloeiende mogelijkheden voor een projectsubsidie, zijn door Spectrum en Osmose als kans gezien om gemeenten mee te krijgen. Momenteel ondersteunt Elan een vijftal Gelderse gemeenten bij de voorbereiding van een subsidieaanvraag bij het ministerie van VenJ. Dit heeft inmiddels tot een aantal subsidieaanvragen geleid door ook door VenJ zijn gehonoreerd. 3.2 Doelgroep en doelstelling In de onderstaande tabel zijn de doelstellingen weergegeven zoals deze in het oorspronkelijke projectplan waren opgenomen. Tevens zijn in onderstaande tabel de aanvullende doelstellingen opgenomen die tijdens de uitvoering van het project mogelijk zijn geformuleerd. Doelstelling Geldigheid doelstelling Doelgroep Het creëren van draagvlak onder gemeenten om via een lokale aanpak polarisatie en radicalisering te voorkomen. Gemeenten bewust maken van de invloed van lokale, landelijke of Internationale incidenten en trends op de verhoudingen tussen allochtonen en autochtonen. Gemeenten bewust maken van diverse mogelijkheden polarisatie en radicalisering te voorkomen die aansluiten op bestaand beleid. Doelstelling geldt nog. Doelstelling geldt nog. Doelstelling geldt nog. Gelderse gemeenten Gelderse gemeenten Gelderse gemeenten Pagina 4
Doelstelling Geldigheid doelstelling Doelgroep Gemeenten bewust maken van de voordelen van bovenlokale samenwerking onderling. Een mogelijkheid bieden aan Gelderse gemeenten kennis op te doen en ervaringen uit te wisselen. Doelstelling geldt nog. Doelstelling geldt nog. Gelderse gemeenten Gelderse gemeenten De onderstaande tabel geeft de deelprojecten of activiteiten weer en het beoogde bereik van de doelgroep daarvan. In totaal telt de provincie Gelderland 56 gemeenten. Categorie activiteiten Deelprojecten en/of activiteiten Omvang beoogde doelgroep Onderzoek Kennisuitwisseling Bevorderen contacten Het uitvoeren van een informatie-/ 56 gemeenten: inventarisatieronde met betrekking tot draagvlak ontvangen folder en voor een lokale aanpak bij de Gelderse gemeenten. brief over project 12 gemeenten: inventarisatieronde Het organiseren van een conferentie en uitgeven 56 gemeenten publicatie van lokale initiatieven op het gebied van voorkomen polarisatie en radicalisering. Door het benaderen en bezoeken van gemeenten 12 gemeenten worden onderlinge contacten bevorderd. Dit is een afgeleide doelstelling van het project. 3.3 Risico's Kritieke succes- en risicofactoren zijn de factoren die een grote impact kunnen hebben op het welslagen van het project. In deze evaluatie is gevraagd of voorafgaand aan het project de succes- en risicofactoren inzichtelijk zijn gemaakt. In het projectplan, dat tevens diende als subsidieaanvraag, zijn de kritieke succes- en risicofactoren niet expliciet gemaakt. De projectleider geeft aan dat de succes- en risicofactoren wel voorafgaand aan het project inzichtelijk zijn gemaakt. Hierbij wordt verwezen naar een in oktober 2008 door Spectrum en Osmose uitgegeven factsheet over polarisatie en radicalisering onder Gelderse jongeren, met als titel 'Het broeit onder het oppervlak'. Deze factsheet maakt een aantal zaken duidelijk, waarmee tijdens de uitvoering van het project rekening is gehouden, zoals: Problemen die zich cijfermatig moeilijk laten vatten, kunnen in de dagelijkse praktijk wel broeien onder het oppervlak. Dit maakt de problematiek moeilijk zichtbaar en grijpbaar. Professionals hebben behoefte aan meer specifieke kennis en vaardigheden op het gebied van polarisatie en radicalisering. Verder bleken Gelderse gemeenten niet of nauwelijks gebruik te maken van middelen voor het tegengaan van polarisatie en radicalisering. Ook bleek uit contacten met gemeenten dat zij koudwatervrees hebben om met het thema aan de slag te gaan. Het is soms taboe, zij willen niet geassocieerd worden met de negatieve klank van het thema, zien onvoldoende de noodzaak er van in of hebben andere prioriteiten. Pagina 5
De projectleider geeft verder aan dat getracht is bovenstaande risicofactoren te minimaliseren. Dit heeft men gedaan door laagdrempelig en kleinschalig te werk te gaan en gemeenten te voeden met informatie (over mogelijke oorzaken en preventie van polarisatie en radicalisering) om het onderwerp wat dichter bij het gemeentebestuur te brengen. 3.4 Organisatie en communicatie In de evaluatie is gevraagd of voor de aansturing en uitvoering van de activiteiten een projectorganisatie is ingesteld. Ook is gevraagd of voor de interne en externe communicatie over de activiteiten een plan is opgesteld. De werkzaamheden in het kader van dit project zijn ingebed in de bestaande organisatie van Osmose (en later Elan). In samenwerking met Spectrum zijn nadere afspraken gemaakt over werkverdeling, urenraming, afstemming et cetera. Het projectteam bestaat uit vier personen: twee van Elan en twee van Spectrum. Voor de meeste activiteiten zijn subteams gevormd, bestaande uit een persoon van Elan en een van Spectrum. Dit om de expertise van beide organisaties zo optimaal mogelijk te benutten en om via de eigen collega zo direct mogelijk op de hoogte te zijn van de overige activiteiten. Voor de interne en externe communicatie over de (voorgenomen) activiteiten is geen concreet plan van aanpak opgesteld. In het projectplan wordt wel ingegaan op de externe communicatie in het voortraject. 3.5 Verantwoording De verantwoording aan bestuur/management over de voortgang en besteding van de middelen vindt plaats: door een mondelinge terugkoppeling, meerdere malen per jaar; in programmabegroting en jaarverslag (planning&control-cyclus); door een schriftelijke projectrapportage, meerdere malen per jaar. De verantwoording over de besteding van de middelen vindt enerzijds plaats binnen de eigen organisatie, anderzijds met de provincie Gelderland, waarmee een structurele subsidierelatie wordt onderhouden. Pagina 6
4 Uitkomsten van het project Dit hoofdstuk belicht datgene wat het project heeft opgeleverd aan producten en/of activiteiten. Ook wordt ingegaan op het budget en het proces van monitoring en zelfevaluatie. 4.1 Realisatie producten/activiteiten Hieronder volgt een nadere toelichting op de actuele stand van zaken per product/activiteit. Categorie activiteiten Deelprojecten en/of activiteiten Gerealiseerd? Toelichting indien niet gerealiseerd Onderzoek Het uitvoeren van een informatie-/ inventarisatieronde met betrekking tot draagvlak voor een lokale aanpak bij de Gelderse gemeenten. Ja, gerealiseerd Kennisuitwisseling Het organiseren van een conferentie en uitgeven publicatie van lokale initiatieven op het gebied van voorkomen polarisatie en radicalisering. Nee, niet gerealiseerd Beoogd was het organiseren van een brede conferentie voor alle gemeenten, gerealiseerd zijn 2 netwerken waarin (in totaal) 5 gemeenten participeren 3. Beoogd was een schriftelijke publicatie voor gemeenten, gerealiseerd is een 'ronde tafel' bijeenkomst, waarvoor ook professionals zijn uitgenodigd. Bevorderen contacten Door het benaderen en bezoeken van gemeenten worden onderlinge contacten bevorderd. Dit is een afgeleide doelstelling van het project. Ja, gerealiseerd Alle 56 Gelderse gemeenten zijn via een folder en brief geïnformeerd over de mogelijkheden voor ondersteuning bij een decentralisatie-uitkering op het thema polarisatie en radicalisering. Op basis van de reacties van gemeenten op deze informatieronde, heeft Elan met 20 gemeenten contact opgenomen voor een inventariserend gesprek. Met 10 van deze gemeenten heeft een uitgebreid interview plaatsgevonden, vanuit de overige 10 was de informatievoorziening beperkter. In de oorspronkelijke projectopzet werd gesproken over het bezoeken van minimaal 12 gemeenten. Vervolgens zijn 13 gemeenten door Elan uitgenodigd voor een eerste netwerkbijeenkomst om de samenwerkingsmogelijkheden af te tasten en informatie te bieden aan de hand van diverse gastsprekers. Deze bijeenkomst werd bijgewoond door vertegenwoordigers van 5 gemeenten 4. Momenteel ondersteunt Elan 5 gemeenten (deels dezelfde die aanwezig waren tijdens de eerste netwerkbijeenkomst) bij de voorbereiding van een aanvraag voor een decentralisatie-uitkering. Met betrekking tot de invulling van het thema kennisuitwisseling is gaandeweg gekozen voor een andere focus. Aanvankelijk was het project gericht op alle 56 Gelderse gemeenten. Bij de uitvoering van het project is de focus meer komen te liggen op gemeenten die daadwerkelijk betrokkenheid en ambitie toonden. 3 4 Netwerk Rivierenland: Tiel, Culemborg en Zaltbommel; en netwerk Gelderland-Midden: Renkum en Zevenaar. Renkum, Zevenaar, Overbetuwe, Lingewaard en Rheden. Pagina 7
Door het organiseren van een 'ronde tafel' bijeenkomst op 11 juni 2010 voor medewerkers van gemeenten alsmede professionals uit andere sectoren, heeft een andere vorm van kennisuitwisseling plaatsgevonden. De bijeenkomst van 11 juli werd bijgewoond door 21 vertegenwoordigers van 13 verschillende instellingen waaronder gemeente, scholen en welzijnsinstellingen. Tijdens deze bijeenkomst is ingegaan op de vraag hoe gevoelige thema's (zoals: religie, eergerelateerd geweld, discriminatie, homoseksualiteit, politieke voorkeur enzovoort.) bespreekbaar gemaakt kunnen worden met jongeren en wat hierin de verantwoordelijkheid is van elke partij (gemeenten, welzijnswerk, scholen, ouders, jongeren, gemeenschap). Dit gebeurde eerst in 6 groepjes ('ronde tafels') en vervolgens plenair. Enkele inhoudelijke uitkomsten: belangrijk om eerst vertrouwensrelatie met jongeren op te bouwen, niet meteen focussen op problemen; sfeer van veiligheid en openheid creëren; overeenkomsten tussen culturen en groepen zichtbaar maken; directe, Westerse aanpak is voor veel Turkse en Marokkaanse ouders niet de juiste manier om gevoelige thema's bespreekbaar te maken; inzetten sleutelfiguur/vertrouwenspersoon; inzetten van mensen uit eigen culturele achterban als het gaat om het doorbreken van taboes; in het onderwijs komen nog vaak onbenutte momenten voor om gevoelige onderwerpen bespreekbaar te maken, zoals bij kleine foute grapjes; taak van overheid om druk uit te oefenen op gedrag dat in strijd is met de wet; zachte en harde aanpak nodig. Zacht: erover praten, gebruik maken van theater, enzovoort. Hard: via reguliere instanties. Zowel politie, ouders, docenten, jongerenwerkers en stadswachten moeten grenzen stellen. De deelnemers waren zeer betrokken en hebben de dag als positief ervaren. Iemand met een politiek rechtse invalshoek werd gemist in het gezelschap. Elan en Spectrum zijn voornemens om over enige tijd een vervolg te geven aan deze bijeenkomst. Ten opzichte van de oorspronkelijke planning zijn de werkzaamheden met ruim een half jaar vertraagd. Volgens de projectleider is een belangrijke oorzaak hiervan de lange aanlooptijd van het project. Er is relatief veel tijd gaan zitten in het opbouwen en onderhouden van persoonlijke relaties en het ontwikkelen van betrokkenheid en draagvlak bij gemeenten. Een andere oorzaak voor de vertraging kan liggen in het feit dat bij de uitvoering van het project gaandeweg meer (en ook andere) activiteiten zijn gekoppeld aan de doelen. De doelen uit het projectplan zijn bovendien niet smart geformuleerd, waardoor er per definitie weinig sturing ten opzichte van het eindresultaat vanuit kan gaan. In de oorspronkelijke projectopzet was sprake van de volgende activiteiten: 1. het opstellen van een folder en brief voor 56 gemeenten; 2. het bezoeken van minimaal 12 gemeenten; 3. het organiseren van een conferentie voor gemeenten; 4. het publiceren van initiatieven van Gelderse gemeenten; 5. het verzorgen van een (schriftelijke) projectevaluatie. Pagina 8
In de praktijk heeft Elan zoals gezegd veel tijd gestoken in het investeren in persoonlijke relaties, ondersteuning van netwerken door middel van ideeënontwikkeling, procesbegeleiding et cetera. Momenteel worden vijf Gelderse gemeenten door Elan ondersteund bij het ontwikkelen van een aanvraag voor een decentralisatie-uitkering in het kader van het Actieplan Polarisatie en Radicalisering. Hiermee gaan de gerealiseerde activiteiten verder dan in het oorspronkelijke projectplan beoogd en geraamd is. 4.2 Realisatie versus budget Voor het project is een budget opgesteld. In dit budget is een verdeling opgenomen tussen een bijdrage door VenJ en de bijdrage door de provincie. Voor de uitvoering van het project is 41.600 subsidie van het ministerie van VenJ ontvangen en 31.000 subsidie van de provincie Gelderland. In de subsidieaanvraag van 18 maart 2009 is aangegeven dat deze financiën kostendekkend zijn en niet winstgevend bedoeld. In de praktijk is het begrote budget onvoldoende gebleken. Er is volgens de projectleider sprake van een forse urenoverschrijding, die verband houdt met de hierboven geschetste verschuiving van de activiteiten en daarmee gepaard gaande extra werkzaamheden. Er is tot op heden (juni 2010) een tekort van zo'n 12.000 op het begrote budget. Door Elan is een extra subsidie aangevraagd bij het ministerie van VenJ; deze is inmiddels gehonoreerd. 4.3 Monitoring, bijsturing en zelfevaluatie De realisatie van de projectdoelstelling en het bereik van de doelgroep is op de volgende wijze gemonitord: verslaglegging van de contacten met gemeenten; bijhouden van deelname van gemeenten aan bijeenkomsten; verslaglegging van bijeenkomsten en persoonlijk contact met gemeenten; tussenrapportage voor het ministerie van VenJ en de provincie Gelderland. Gedurende het project is er sprake geweest van bijsturing van verschillende activiteiten: besloten is om in plaats van één conferentie voor alle gemeenten, meerdere kleinschalige netwerkbijeenkomsten te organiseren om beter de doelgroep te bereiken en te bedienen; besloten is om in plaats van een publicatie van good practices bij Gelderse gemeenten, een ronde tafel bijeenkomst te organiseren bedoeld voor uitwisseling van kennis en informatie. De projectleider geeft aan dat Elan in het kader van dit project een zelfevaluatie gaat uitvoeren. Dit betreft de eindevaluatie die in augustus 2010 wordt opgeleverd. Op 18 december 2009 hebben Elan en Spectrum gezamenlijk een tussenevaluatie van het project vastgesteld en ter kennisneming naar het ministerie van VenJ en de provincie gezonden. Met betrekking tot de procesverantwoording wordt in deze evaluatie aangegeven: Pagina 9
'Fase 1 en 2 zijn volgens opzet uitgevoerd ( ). In fase 3 en 4 is/wordt deels van de oorspronkelijke projectopzet afgeweken. Dit gebeurt in goed overleg met de opdrachtgevers. Het betreft de conferentie, de publicatie en het tijdspad. Conferentie Aanvankelijk was het de bedoeling een conferentie te organiseren voor alle geïnteresseerde Gelderse gemeenten. Een conferentie waar gemeentes elkaar ontmoeten, kennis opdoen en ervaringen uitwisselen. Naar aanleiding van de bevindingen in fase 2 is er echter voor gekozen om gemeenten niet centraal bij elkaar te brengen maar per regio. Dus de conferentie te vervangen door diverse, kleinschalige bijeenkomsten voor buurgemeenten. Op deze manier kunnen verschillende netwerken gecreëerd worden. De gedachte was dat hiermee beter kan worden aangesloten bij de behoeften van gemeenten en doelgericht kan worden toegewerkt naar een gezamenlijk plan van aanpak. Publicatie Het oorspronkelijke idee was een publicatie te maken van geïnventariseerde initiatieven van Gelderse gemeenten met betrekking tot: (bovenlokale) projecten, initiatieven, samenwerkingsvormen, ervaringen en methodieken die polarisatie en radicalisering voorkomen. De activiteiten uit fase 2 en 3 zouden hiervoor input moeten leveren. Uit deze input is gebleken dat er op dit moment nog weinig uitgewerkte initiatieven zijn voor een publicatie. Veel gemeenten verkeren nog in een oriënterende fase. Daarom doen we een alternatief voorstel. Tijdspad Volgens de oorspronkelijke opzet zou het project in december 2009 afgerond moeten worden. Gezien de ontwikkelingen is meer tijd nodig om tot een bevredigend eindresultaat te komen. Veel gemeenten zitten nog in de nul- of beginfase. Zij zeggen zonder uitzondering geïnteresseerd te zijn in het thema, maar zijn nog onvoldoende overtuigd van de noodzaak het onderwerp daadwerkelijk op te pakken (zie voor nadere toelichting kopje 'opbrengsten tot nu toe'). Gemeenten tonen belangstelling voor het onderwerp, maar haken af zodra er een actievere deelname van hen gevraagd wordt. Om ervoor te zorgen dat de netwerken die tot nu toe voorzichtig zijn opgebouwd hun vruchten kunnen afwerpen, is meer tijd nodig.' 4.4 Borging van het project De borging heeft betrekking op de wijze waarop de uitkomsten en leerpunten van het project een structurele plaats hebben gekregen in het beleid van de gemeente/organisatie. Dit betekent, bijvoorbeeld, dat de kennis, contacten en producten die zijn ontstaan in het project, nu structureel worden toegepast door de initiatiefnemende organisatie en door andere betrokken organisaties. Binnen Elan lijkt het project, met de inzet en het enthousiasme van de projectleider, en de samenwerking met Spectrum goed te zijn geborgd. De projectleider constateert dat er sinds de uitvoering van het project meer aandacht is voor processen van polarisatie en radicalisering in de eigen organisatie. Elan heeft het onderwerp inmiddels onderdeel gemaakt van haar reguliere werkzaamheden. Een aandachtspunt is het uitgeputte projectbudget. Pagina 10
Binnen de gemeenten lijkt het project vooralsnog in beperkte mate en omvang te zijn geborgd. Dit blijkt onder meer uit de volgende constateringen: Het geringe draagvlak bij gemeenten Van de 56 gemeenten hebben 5 gemeenten via Elan een projectaanvraag in voorbereiding. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat 21 gemeenten in de regio Noord-Oost Gelderland een gezamenlijke verkenning naar aard en omvang van polarisatie en radicalisering laten uitvoeren. De gemeenten Ede, Arnhem en Apeldoorn doen zelfstandig een aanvraag voor een decentralisatie-uitkering of hebben momenteel een project in uitvoering. Geen eigen inzet van middelen De projectleider geeft aan dat gemeenten het onderwerp interessant vinden, maar veelal afhaken als concreet eigen inzet en middelen worden gevraagd. Dit geldt overigens niet voor de gemeenten die onder begeleiding van Elan en Spectrum een aanvraag hebben ingediend. Inmiddels hebben ten minste 2 gemeenten volledige toekenning van hun aanvraag ontvangen, waarbij zij ook eigen middelen inzetten. Bij deze gemeenten is dus wel sprake van borging van het project. Het project wordt momenteel volledig gefinancierd door de subsidie van het ministerie van VenJ en de provincie Gelderland. Dit brengt een sterk afbreukrisico met zich mee als deze bronnen van financiering opdrogen. Geen borging in beleid. De projectleider geeft aan dat gemeenten het thema polarisatie en radicalisering nog niet hebben ingebed in breder beleid (bijvoorbeeld jeugd-, veiligheid- en integratiebeleid). Na het indienen van de aanvragen voor een decentralisatie-uitkering door de 5 gemeenten moet blijken in hoeverre borging in beleid en organisatie daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Pagina 11
5 Doeltreffendheid De doeltreffendheid komt aan bod aan de hand van het doelbereik, de reikwijdte en de maatschappelijke effecten van het project. 5.1 Doelbereik en reikwijdte Bij doelbereik gaat het om de realisatie van de doelstellingen. Reikwijdte betreft de mate waarin in het project de beoogde doelgroepen zijn bereikt. De onderstaande tabel geeft het doelbereik weer zoals dat door de projectleider wordt ervaren. Doelstelling Realisatie doelstelling Eventuele toelichting Creëren van draagvlak onder Deels gerealiseerd. gemeenten om via een lokale aanpak polarisatie en radicalisering te voorkomen. Gemeenten bewust maken van de Deels gerealiseerd. invloed van lokale, landelijke of Internationale incidenten en trends op de verhoudingen tussen allochtonen en autochtonen. Gemeenten bewust maken van Deels gerealiseerd. diverse mogelijkheden polarisatie en radicalisering te voorkomen die aansluiten op bestaand beleid. Gemeenten bewust maken van de Deels gerealiseerd. voordelen van bovenlokale samenwerking onderling. Een mogelijkheid bieden aan Deels gerealiseerd. Gelderse gemeenten kennis op te doen en ervaringen uit te wisselen. Er zijn 2 netwerken van gemeenten (totaal 5 gemeenten) door Elan tot stand gebracht die elk bezig zijn met een gezamenlijk plan van aanpak onder onze begeleiding. Het proces is nog bezig. Een en ander is afhankelijk van de lokale politieke koers na de raadsverkiezingen. Daarnaast heeft Elan bij alle 56 gemeenten het onderwerp onder de aandacht gebracht. 21 gemeenten in Noord Oost Gelderland hebben besloten zelf een gezamenlijk plan van aanpak in de vorm van een subsidieaanvraag in te dienen. Via informatie-/inventarisatieronde (met brief, factsheet en brochure) zijn alle 56 Gelderse gemeenten bereikt. Met 20 gemeenten is er contact geweest (in de vorm van een bezoek en/of telefonisch contact). Tot nu toe zijn 5 netwerkbijeenkomsten gehouden (volgen er nog meer). Kennisuitwisselingsbijeenkomst komt nog. Zie boven Zie boven Zie boven Pagina 12
De hoofddoelstelling van het project heeft betrekking op het creëren van draagvlak onder gemeenten. Een complicerende factor voor het meten van het doelbereik en reikwijdte van het project is dat vooraf niet eenduidig is gedefinieerd en geoperationaliseerd wat in dit verband als 'voldoende draagvlak' kan worden beschouwd. Met andere woorden: wanneer is het project af? Door de gemeenten te begeleiden bij de lokale subsidieaanvragen doet Elan meer dan op grond van de subsidieaanvraag is toegezegd. De projectleider merkt in dit verband op: 'de doelstellingen van het project zijn grotendeels gerealiseerd, maar het project is nog niet klaar.' 5.2 Maatschappelijk effect Uiteindelijk moeten de projecten bijdragen aan het verder tegengaan van polarisatie en radicalisering in de maatschappij. Dit is het beoogd maatschappelijk effect van de door het ministerie ondersteunde projecten. Het project heeft volgens de projectleider enigszins bijgedragen aan een daadwerkelijke vermindering van processen van polarisatie en radicalisering in de samenleving. Hierbij wordt opgemerkt dat het moeilijk is om in kaart te brengen wat de exacte bijdrage van het project is. Als onderbouwing voor dit oordeel wordt aangegeven dat de bewustwording voor signalen van polarisatie en radicalisering bij medewerkers van gemeenten is toegenomen, mede als gevolg van de genoemde activiteiten. Pagina 13
6 Leerpunten Dit hoofdstuk belicht de geconstateerde succes- en risicofactoren, de samenwerking en elementen in het project die eventueel kunnen dienen als goede voorbeelden. 6.1 Succes- en risicofactoren Terugkijkend worden door de projectleider de volgende succes- en risicofactoren genoemd: Combinatie van laagdrempeligheid en kleinschaligheid. Breed beginnen en daarna de diepte in. Op tijd keuze maken om energie in beperkt groepje gemeenten te steken dat bereid is om met onderwerp aan de slag te gaan. 'Beter 1 vogel in de hand dan 10 in de lucht.' Communicatie met contactpersonen. Het is belangrijk gemeenten te blijven voeden met informatie over het onderwerp zodat het wat dichter bij huis komt te staan in plaats van ver van het bed. Opstelling en enthousiasme van de trekkers. In met name kleinere gemeenten staat of valt de voortgang van het project bij het enthousiasme en de betrokkenheid bij een individuele beleidsmedewerker die positie heeft in de organisatie en voeling heeft met het thema. Als risicofactoren worden door de projectleider genoemd: Het tempo laten bepalen door de langzaamste gemeenten. Hierdoor onstaat het risico dat snellere, ambieuzere gemeenten uiteindelijk een eigen weg kiezen en het netwerk van gemeenten uit elkaar valt. Verder schrikt de terminologie (polarisatie en radicalisering) veel gemeenten af, daar zijn bestuurders en raadsleden gevoelig voor. De voorkeur gaat uit naar positievere formulering, bijvoorbeeld het bevorderen van sociale cohesie. 6.2 Samenwerking In het kader van de evaluatie is gevraagd of het project heeft bijgedragen aan een verbetering van de samenwerking met betrokken organisaties. Het antwoord is: 'ja, enigszins.' Door de projectleider wordt opgemerkt dat Spectrum in dit project de samenwerkingspartner is. De samenwerking met deze organisatie loopt goed. De lijnen zijn helder en kort. Waar mogelijk wordt kennis en ervaring overgedragen, zowel inhoudelijk als procesmatig. Ook via reguliere bijeenkomsten in provinciaal 'Gelders troef' verband (samenwerking van Gelderse tweedelijns ondersteuningsinstellingen) vindt informatieoverdracht en kennisuitwisseling plaats. Bijvoorbeeld met betrekking tot het opzetten van effectieve trainingen voor professionals. De gemeenten zijn de doelgroep van het project. Het project heeft bijgedragen aan het ontstaan van nieuwe relaties met verschillende gemeenten en het verstevigen van bestaande relaties. Pagina 14
6.3 Best practice Er is sprake van een 'best practice' als het afgeronde project of elementen ervan geschikt zijn als positief voorbeeld voor andere organisaties die een dergelijk project willen starten. De projectleider vindt met name de netwerkbijeenkomsten geschikt als positief voorbeeld/'best practice' voor andere organisaties die een dergelijk project willen starten. Met name de netwerkbijeenkomsten tussen gemeenten zijn constructief en werken goed, maar zijn niet echt vernieuwend. Door gemeenten samen te brengen en te faciliteren wordt informatie uitgewisseld en ontstaan nieuwe relaties en nieuwe inzichten ten aanzien van het vraagstuk. Pagina 15
Bijlage 1 Relevante definities Onderstaande toelichting is gebaseerd op de definities zoals die door de AIVD en het ministerie van VenJ worden gehanteerd: Activisme is de benaming voor het fenomeen waarbij personen of groepen op buitenparlementaire wijze maar binnen de grenzen van de wet, streven naar bepaalde idealen. Borging van projecten: de verankering van het beleid ontwikkeld in het project, de kennis opgedaan in het project en de resultaten van projecten in de dagelijkse uitvoering door betrokken organisaties. Borging blijkt onder anderen uit de wijze waarop het beleidsonderwerp aandacht krijgt in nieuw beleid, verantwoordelijkheden voor het beleidsonderwerp zijn toegewezen in de organisatie en middelen zijn toegekend om het beleidsonderwerp uit te werken en uit te voeren. Decentralisatie-uitkering: een uitkering die via het Gemeentefonds ter ondersteuning en stimulering van de aanpak op lokaal niveau door het Rijk wordt verstrekt aan gemeenten. Extremisme is het fenomeen waarbij personen of groepen, bij het streven naar bepaalde idealen, bewust over de grenzen van de wet gaan en (gewelddadige) illegale acties plegen. Polarisatie is de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving die kan resulteren in spanningen tussen deze groepen en toename van segregatie langs etnische en religieuze lijnen. Radicalisering is het proces van toenemende bereidheid om diep ingrijpende veranderingen in de samenleving (eventueel op ondemocratische wijze) na te streven, te ondersteunen of anderen daartoe aan te zetten. Ingrijpende veranderingen zijn ontwikkelingen die een gevaar kunnen opleveren voor de democratische rechtsorde (doel), vaak met ondemocratische methoden (middel), die afbreuk doen aan het functioneren van de democratische rechtsorde (effect). Subsidie: een financiële bijdrage op grond van een tijdelijke subsidieregeling die door het Rijk wordt verstrekt aan zelfstandige rechtspersonen met als doel de ondersteuning van bovenlokale activiteiten ten behoeve van het voorkomen of tegengaan van polarisatie en radicalisering onder jongeren. Terrorisme is het uit ideologische motieven dreigen met, voorbereiden of plegen van op mensen gericht ernstig geweld, dan wel daden gericht op het aanrichten van maatschappijontwrichtende zaakschade, met als doel maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen, de bevolking ernstige vrees aan te jagen of politieke besluitvorming te beïnvloeden. De aan polarisatie en radicalisering verbonden fenomenen en processen kunnen zich manifesteren vanuit rechtse of linkse politieke overtuiging, vanuit islamitische geloofsovertuiging, of vanuit verbondenheid met dierenrechten. Pagina 1
Bijlage 2 Geraadpleegde bronnen Adviseur bij Expertisecentrum Elan en de projectleider van het project 'Draagvlak creëren Gelderse (boven)lokale aanpak'. Elan en Spectrum, Tussenevaluatie project 'Draagvlak creëren Gelderse (boven)lokale aanpak polarisatie en radicalisering', december 2009. Elan, fusiedocument 'Krachtig door verbinding', november 2009. Spectrum en Osmose, Aanvraag tijdelijke subsidieregeling voorkomen en tegengaan van polarisatie en radicalisering, maart 2009. Spectrum en Osmose, Factsheet Polarisatie en Radicalisering Gelderse jongenen 'Het broeit onder het oppervlak', oktober 2008. Pagina 1