Luttenbergstraat 2 Postbus 10078 8000 GB Zwolle Telefoon 038 499 88 99 Fax 038 425 48 88 overijssel.nl postbus@overijssel.nl RAE O Zwolle 39 73 41 121 Provinciale Staten van Overijssel Inl chtingen bij M.A.C. Potze 038 499 75 66 ;. Potze@overijssel. nl Onderwerp: samenwerking warmtenetten Enschede en Hengelo Datum 02.07.2013 Kenmerk 2013/0212096 Pagina 1 Toezending aan Provinciale Staten met oogmerk: [X] ter informatie [ ] anders, en wel: Bijlagen Rapport Verkenning samenwerking warmtenetten (te raadplegen via www.overiissel.nl/sis en ligt ter inzage bij de receptie van het Provinciehuis). Aanleiding In 2008 heeft u besloten tot deelname in het warmtebedrijf in Hengelo (PS/2008/176). Eind vorig jaar hebben wij u geïnformeerd over de stand van zaken rond het Warmtenet (PS/2012/1061). In deze laatste brief is een verkenning naar de samenwerkingsmogelijkheden tussen de warmtenetten in Hengelo en Enschede aangekondigd. De afgelopen maanden heeft deze verkenning plaatsgevonden naar de (technische, organisatorische en economische) mogelijkheden tot samenwerking tussen de warmtenetten in Enschede en Hengelo. De centrale vraag voor de verkenning was of de gemeenten Enschede en Hengelo en de provincie Overijssel het initiatief kunnen nemen voor een krachtige samenwerking op warmtelevering in Hengelo en Enschede. In een modus die meer privaat is dan de huidige Hengelose aanpak en meer publieke sturing heeft dan de huidige Enschedese aanpak. Voor beide steden geldt dat het wenselijk is te verkennen hoe de leveringszekerheid en de duurzaamheid van de warmtenetten in beide steden op lange termijn, de periode tot 2040, kan worden geborgd. Huidige situatie In Enschede liggen er verschillende warmtenetten die door Essent worden geëxploiteerd. Het grootste warmtenet wordt gevoed met restwarmte van Twence. Hierop zijn circa 200 bedrijven en circa 5000 woningen in de Wesselerbrink, 't Zwering en de Helmerhoek aangesloten. Via de kleinere warmtenetten, waarvan die in Roombeek en Tattersal de grootste zijn, worden nog eens 2000 woningen van warmte voorzien. Essent heeft te kennen gegeven haar belang in de warmtenetten af te willen bouwen en is op zoek naar een overnamekandidaat. Hierbij is aangegeven dat leveringszekerheid en een goede dienstverlening naar afnemers een essentiële randvoorwaarde is bij te nemen vervolgstappen. Datum verzending Ü4JÜÜ2013 provincie verijssel
samenwerking warmtenetten Enschede en Hengelo In Hengelo heeft de gemeente zelf het initiatief genomen tot de oprichting van een warmtebedrijf. Het Warmtebedrijf Hengelo voorziet op dit moment circa 500 woningen en enkele bedrijven en instellingen van warmte. De gemeente Hengelo is voornemens het warmtebedrijf Hengelo te verzelfstandigen en zoekt hiervoor een partner. De provincie Overijssel heeft de gemeente Hengelo een lening verstrekt ten behoeve van de oprichting van het warmtebedrijf en is bereid deze participatie in risicodragend kapitaal om te zetten. Uitkomsten verkenning De verkenning toont aan dat samenwerking tussen de warmtenetten van Hengelo en Enschede meerwaarde kan bieden. Samenwerking kan een bijdrage leveren aan; > het zo goed mogelijke benutten van de potentie van warmte; > de realisatie van duurzaamheidsdoelstellingen; > stabilisering van het aan energie gerelateerde deel van de woonlasten; > een krachtige positionering van de regio op het vlak van duurzame energie; > professionele en bedrijfsmatige aanpak van de warmteactiviteiten. Samenwerking leidt tot een schaalgrootte die een efficiënte inrichting van de organisatie mogelijk maakt. Samenvoegen van de beide organisaties biedt ook de kans om de benodigde expertise uit te wisselen, regionaal te verwerven en te behouden. Dit komt de commerciële herkenbaarheid van de organisatie in de regionale markt, de continuïteit, de communicatie en daardoor ook de groei ten goede. Datum 02.07.2013 Kenmerk 2013/0212096 Pagina 2 Voor de exploitatie van een gemeenschappelijk warmtebedrijf, een bedrijf dat zowel de afnemers van warmte in Enschede als die in Hengelo bedient, is zowel specifieke kennis en kunde, als kapitaal nodig. De betrokken overheden kunnen hierin slechts een bescheiden rol hebben. Dit betekent dat voor de ontwikkeling van een dergelijk initiatief een goede marktpartij moet worden gevonden en een dergelijke partij is op dit moment nog niet in beeld. Vervolg De gemeenten Hengelo en Enschede en de provincie Overijssel willen toewerken naar een warmtestrategie, waardoor het potentieel aan warmte in Twente beter benut wordt en die als aanjager kan dienen voor andere duurzaamheidsprojecten met betrekking tot energie. De uitgevoerde verkenning krijgt met het oog daarop een vervolg, dat bestaat uit twee sporen: > Enschede en Hengelo zetten zich in om samen met de provincie een gezamenlijk kader voor warmtelevering (en eventueel andere duurzame energie) in de beide steden te ontwikkelen. Andere gemeenten binnen de Regio Twente kunnen daarop aanhaken. Daarmee ontstaat een level playing field in de regio waarmee ook een krachtig signaal over de gezamenlijk intenties en ambities naar marktpartijen wordt gegeven. Wij zullen u daarover tezijnertijd informeren. > De businesscase voor een warmtebedrijf wordt nader uitgewerkt. Welke infrastructuur wordt ingebracht, welke investeringen zijn gedaan en worden voorzien, wat zijn de rendementen die redelijkerwijs verwacht mogen worden? Deze uitwerking is zowel voor de individuele positiebepaling van de gemeenten van belang, als voor het gezamenlijk met één agenda optreden naar marktpartijen die zich op enig moment aandienen. De rapportage die naar aanleiding van de uitgevoerde verkenning is opgesteld, hebben wij ter kennisname voor u op SIS gezet. De raden van Hengelo en Enschede worden en zijn door de respectievelijke colleges soortgelijk geïnformeerd. Gedeputeerde Staten van Overijssel, voorzitter, secretaris, provincie verijssel
Verkenning samenwerking warmtenetten Twente
Verkenning samenwerking warmtenetten Twente Opdrachtgevers: Begeleidingsgroep: Gemeente Enschede Gemeente Hengelo Provincie Overijssel dhr. E. van t Erve, gemeente Enschede dhr. R. van der Werff, gemeente Enschede dhr. A. Flohr, gemeente Hengelo mevr. R. Zwart, gemeente Hengelo dhr. A. Potze, provincie Overijssel mevr. M. Volkers, provincie Overijssel Datum: 4 juni 2013 Status rapport: Samenstellers rapport: Contactpersoon Innoforte: Contactgegevens: definitief Han Verheul Wim Mans Wim Mans adviesbureau Innoforte Van Heemstraweg 56 d 6651 KH Druten wim.mans@innoforte.nl Samenwerking warmtenetten Twente 1
INHOUDSOPGAVE: 1 PROBLEEMSTELLING EN ONDERZOEKSVRAAG... 3 2 WARMTENETTEN HENGELO EN ENSCHEDE... 5 2.1 TECHNISCHE BESCHRIJVING HUIDIGE WARMTENETTEN... 5 2.2 ORGANISATIE EN BEDRIJFSECONOMIE HUIDIGE WARMTENETTEN... 9 2.3 DE GROEIPOTENTIE VAN WARMTENETTEN IN TWENTE... 11 3 SWOT-ANALYSE WARMTENETTEN TWENTE...14 3.1 OVERZICHT SWOT-ANALYSE... 14 3.2 TOELICHTING SWOT-ANALYSE... 14 4 MOGELIJKE BUSINESSMODELLEN...17 4.1 HEEFT SAMENWERKING MEERWAARDE?... 17 4.1.1 Techniek... 17 4.1.2 Organisatie... 17 4.1.3 Economie... 18 4.1.4 Samenwerking heeft meerwaarde... 19 4.2 DOELSTELLING EN KRITIEKE SUCCESFACTOREN... 20 4.3 SAMENWERKING MET STAKEHOLDERS... 22 4.3.1 In het onderzoek betrokken stakeholders... 22 4.3.2 Conclusies uit de stakeholderanalyse... 25 4.4 NOG IN TE VULLEN ROLLEN VOOR WARMTENET TWENTE... 26 5 CONCLUSIES EN ADVIES OP HOOFDLIJNEN...27 BIJLAGE A: ENERGIE EN CO 2 EMISSIES...28 BIJLAGE B GENERIEK BUSINESSMODEL WARMTNET TWENTE...29 Samenwerking warmtenetten Twente 2
1 PROBLEEMSTELLING EN ONDERZOEKSVRAAG De steden Hengelo en Enschede hebben warmtenetten. Het warmtenet van Hengelo komt voort uit de recente ambities van de gemeente Hengelo en kent circa 500 aangesloten woningen, terwijl de huidige plannen wijzen richting 2.000 aangesloten woningen en gebouwen. Het nog steeds groeiende warmtenet in Enschede is vanwege zijn start in de jaren 80 groter van omvang met zijn 7.000 aansluitingen. Beide warmtenetten bieden verdere kansen voor verduurzaming van de regionale economie. Deze kansen zijn enerzijds gebaseerd op de aanwezigheid van duurzame warmtebronnen in de regio en anderzijds op het aansluitpotentieel van nieuwe en bestaande gebouwen. De regio Twente kan met het realiseren van deze potentie een belangrijke bijdrage leveren aan de verduurzaming van de maatschappij, aan de ontwikkeling van de regionale economie en aan de beheersing van de energielasten voor burgers en bedrijven. Warmtenet Hengelo is in handen van de gemeente Hengelo en streeft naar samenwerking met een partner met kennis, kunde en kapitaal om samen de beoogde groei mogelijk te maken. Warmtenet Enschede is in handen van Essent. Het warmtenet is ooit gestart door een rechtsvoorganger van Essent: IJsselmij, destijds een nutsbedrijf in overheidshanden. Essent geeft aan als commercieel bedrijf een strategische mismatch te ervaren in relatie tot regionale warmtenetten. Zij wil derhalve niet meer investeren in de uitbreiding van warmtenetten en streeft sinds medio 2012 naar nieuwe regionale samenwerkingsvormen. De perspectiefrijke groei van beide warmtenetten in Twente stagneert op dit moment door een gebrek aan kennis, kunde en kapitaal. De onderzoeksvraag luidt daarom als volgt: Hoofdvraag: Hoe kunnen de regionale overheden, (semi-)overheidsbedrijven en marktpartijen samenwerken teneinde een concreet perspectief te schetsen op een groeiend regionaal warmtenet? Subvraag: Langs welk pad, gebaseerd op vertrouwen, integriteit en respect voor elkaars belangen, kunnen de betrokken partijen komen tot een passend financiering- en businessmodel met draagvlak en slagkracht? Welke rol dienen de gemeenten daarin te vervullen? Dit rapport start met een beschrijving van de bestaande warmtenetten van Hengelo en Twente in hoofdstuk 2: het technische concept, de duurzaamheid, de organisatie, de bedrijfseconomie en de uitbreidingsplannen. Tenslotte biedt hoofdstuk 2 een strategische doorkijk Samenwerking warmtenetten Twente 3
naar de potentie van een gezamenlijk warmtenet in Twente. Een verdubbeling van het aantal aansluitingen ligt in het verschiet. De sterkten en zwamten van warmtenetten en de maatschappelijke kansen en bedreigingen zijn in hoofdstuk 3 toegelicht (SWOT-analyse). Hoofdstuk 4 beschrijft de resultaten van het onderzoek naar samenwerking met regionaal aanwezige partners. Dit onderzoek vond plaats op basis van een analyse van de doelstellingen en kritieke succesfactoren van een warmtenet in relatie tot de doelstellingen, ambities en competenties van de onderzochte potentiële partners. Hoofdstuk 5 ten slotte geeft de conclusies van het onderzoek weer alsmede de contouren van het verder te volgen pad. Samenwerking warmtenetten Twente 4
2 WARMTENETTEN HENGELO EN ENSCHEDE 2.1 Technische beschrijving huidige warmtenetten In Hengelo is een aantal recent gebouwde woningen en utiliteitsgebouwen aangesloten op het warmtenet. Er is hier sprake van meerdere deelnetten die op dit moment nog niet onderling zijn verbonden. Per deelnet is een WOS (Warmte OnderStation) aanwezig, voorzien van een HR-ketel. Warmtenet Hengelo daarmee op dit moment (aanloopfase) nog niet duurzaam te noemen. Door onderlinge verbinding van de deelnetten en voeding vanuit bij AkzoNobel aanwezige restwarmte wordt warmtenet Hengelo wel duurzaam. AkzoNobel op zijn beurt betrekt de warmte voor haar productieproces grotendeel vanuit Twence. Een stoomleiding van Twence naar AkzoNobel (ca. 2km) transporteert jaarlijks 650.000 ton stoom naar AkzoNobel. Na gebruik voor haar productieproces, de zoutwinning, is restwarmte op een lage temperatuur over. Deze warmte kan op zijn beurt weer worden hergebruikt voor het warmtenet. Enschede kent ook een aantal separate warmtenetten. Deze warmtenetten verschillen vooral van elkaar in grootte (aantal aansluitingen) en in wijze van warmteopwekking (Twence, WKK en of ketels). Het grootste warmtenet van Enschede warmtenet Enschede levert warmte aan 6.000 woningen en 210 gebouwen. Een groot deel van deze warmte wordt geleverd door Twence (80 MW) die de warmte duurzaam opwekt. Deze duurzaamheid is zowel een gevolg van de efficiënte wijze van opwekking bij Twence (WKK) als van de duurzaamheid van de brandstof: afval bestaat voor 50% uit kortcyclische biomassa. De overige warmtenetten in Enschede leveren warmte via aardgasgestookte WKK en piekketels. Dit betreft warmtelevering aan woningen en gebouwen in de wijken Roombeek, Tattersal, Deppenbroek en de gebouwen Helios, stadskantoor en politiebureau. De locaties van de warmtenetten in Enschede en Hengelo zijn weergegeven in figuur 2.1. Samenwerking warmtenetten Twente 5
Figuur 2.1.: Warmtenetten in Hengelo en Enschede Figuur 2.2. biedt kwantitatief inzicht in de huidige warmtelevering in Hengelo en Enschede. De stoomlevering naar AkzoNobel is hierin niet opgenomen. Huidige situatie Hengelo Enschede aantal woningen 501 6.885 aantal gebouwen HTV 1 240 aantal gebouwen LTV 0 0 warmtecapaciteit HTV kw 6.455 129.095 warmtecapaciteit LTV kw 0 0 warmtevraag HTV GJ/jaar 31.230 612.250 warmtevraag LTV GJ/jaar 0 0 figuur 2.2. capaciteiten (kw) en warmtevraag (GJ) van de gebouwen in Hengelo en Enschede De berekening van energiebesparing en reductie van CO 2 emissie is bepaald volgens de EMG (Energieprestatienorm voor Maatregelen op Gebiedsniveau), berekend volgens NVN 7125. Deze wettelijk verankerde normering vormt tevens de basis voor de berekening van de energieprestaties van nieuwbouwwoningen (EPC) en volgens plan binnenkort ook voor de berekening van energielabels voor bestaande woningen. Hierdoor komt de energiezuinigheid van een warmtenet daadwerkelijk tot uiting in de relevante prestatienormen. Samenwerking warmtenetten Twente 6
Huidige situatie Hengelo Enschede CO 2 referentie ton/jaar 1.878 36.447 CO 2 emissie ton/jaar 2.357 8.227 CO 2 besparing ton/jaar -479 28.219 CO 2 besparing % -26% 77% figuur 2.3. CO 2 emissie van de huidige situatie is vergeleken met de referentie situatie De negatieve besparing in Hengelo verdient een toelichting. Op dit moment wordt de warmte opgewekt via ketels die qua energiezuinigheid vergelijkbaar zijn met individuele CV-ketels in de woning. Op basis van de warmteverliezen tijdens het transport en de benodigde pompenergie is op dit moment nog sprake van een milieunadeel. Voor de verdere verduurzaming van het warmtenet van Hengelo is gepland dat een aantal grote warmteafnemers op bedrijventerrein Twente kanaal (o.a. Thales), Stork Thermac en Siemens Hengelo worden aangesloten op een laagtemperatuur warmtenet, gevoed met zuivere restwarmte van AkzoNobel. Deze restwarmte kan daarnaast ook worden gebruikt voor de voeding van de bestaande deelnetten. Dit kan plaatsvinden door de restwarmte van AkzoNobel via een warmtepomp in temperatuur te verhoeven. De warmtepomp is op een centrale locatie in Hengelo gepland en wordt DEC genoemd: Duurzame Energie Centrale. Een alternatief voor deze warmtepomp op basis van restwarmte van AkzoNobel is het rechtstreeks leveren van hoge temperatuur warmte door Twence. De CO 2 emissie besparing van het warmtenet van Enschede is nu al groot. Dit is met name een gevolg van de levering van duurzame warmte van Twence. Voor de verdere verduurzaming van Enschede is een ringleiding voorzien die het mogelijk maakt warmte van Twence te gaan leveren aan de bestaande gebieden die nu nog zijn aangesloten op een aardgasgestookte WKK. In figuur 2.4. zijn de huidige plannen van de warmtenetten van Enschede en van Hengelo gevisualiseerd. Samenwerking warmtenetten Twente 7
figuur 2.4.: Huidige plannen voor warmtenetten in Hengelo en Enschede Na realisatie van deze plannen zijn de capaciteiten van de warmtenetten als volgt (excl. de stoomlevering naar AkzoNobel): Huidige plannen Hengelo Enschede aantal woningen 1.421 6.885 aantal gebouwen HTV 349 300 aantal gebouwen LTV 3 0 warmtecapaciteit HTV kw 69.895 142.640 warmtecapaciteit LTV kw 15.033 0 warmtevraag HTV GJ/jaar 229.830 691.000 warmtevraag LTV GJ/jaar 46.300 0 figuur 2.5. capaciteiten (kw) en warmtevraag (GJ/jaar) van de gebouwen in Hengelo en Enschede volgens de huidige plannen. Samenwerking warmtenetten Twente 8
In onderstaand figuur 2.6. is de reductie van de CO 2 emissie weergegeven na realisatie van deze plannen. Door het gebruik van restwarmte van AkzoNobel en de warmtepomp is sprake van CO 2 emissie besparing. Het percentage CO 2 emissie besparing in Enschede is iets gezakt. Dit is een gevolg van het gelijk blijven van de warmteproductie van de BIO WKK en restwarmte uit de schoorsteen van Twence. De absolute besparing is wel groter geworden. Huidige plannen Hengelo Enschede CO 2 referentie ton/jaar 16.608 41.135 CO 2 emissie ton/jaar 10.707 11.208 CO 2 besparing ton/jaar 5.901 29.927 CO 2 besparing % 36% 73% figuur 2.6. CO 2 emissie van de huidige plannen is vergeleken met de referentie situatie 2.2 Organisatie en bedrijfseconomie huidige warmtenetten Warmtenet Hengelo De organisatie van warmtenet Hengelo is organisatorisch gezien integraal onderdeel van de ambtelijke organisatie van de gemeente Hengelo. Er is een directeur, een medewerker verkoop, projectleider en uitvoerder techniek en een medewerker bedrijfsvoering. In totaal zijn 5 fte werkzaam voor warmtenet Hengelo, exclusief incidentele inhuur en exclusief facilitaire diensten van de gemeente Hengelo. Deze organisatie omvang is minimaal benodigd om de bedrijfsvoering en de groei te kunnen aansturen. De doelstelling is om, na toetreding van een partner, de organisatie qua kennis en kunde te versterken en de assets onder te brengen in een BV. In het verleden zijn hiertoe gesprekken gevoerd met vele partijen, waaronder Twence, Essent en Enexis. Deze partijen gaven toen aan strategisch niet te ambiëren om op de schaal van Warmtenet Hengelo een samenwerkingsverband aan te gaan. Nu warmtenet Hengelo in de volgende fase van haar bedrijfsvoering gaat komen, waarin de aanleg van een verbindende back bone gevoed door duurzame warmte een belangrijke stap is, is de wens om tot een partner te komen blijvend aanwezig. Tot op heden zijn geen concrete resultaten geboekt. Op dit moment werkt warmtenet Hengelo aan een business case voor de aansluiting van de bestaande warmteklanten en mogelijke extra klanten op een back bone gevoed met warmte vanuit Akzo Nobel. Hierbij wordt gewerkt met diverse scenario's om zo inzicht te krijgen in de bijbehorende investeringen en de te behalen duurzaamheiddoelstellingen. Zo kan naar verwachting het te investeren bedrag gezien het uiteindelijk te kiezen scenario variëren. Hierbij wordt goed gekeken naar de mogelijke risico's en doelstellingen ten opzichte van rendementen en bijbehorende investeringen. Warmtenet Hengelo hanteert geen commerciële rendementen, echter zij wil Samenwerking warmtenetten Twente 9
wel dat het rendement op geïnvesteerd vermogen voldoende is en er een gezonde business case is. Warmtenet Enschede Essent exploiteert reeds decennialang op veel plaatsen in Nederland grote en kleine warmtenetten. Essent heeft veel kennis en ervaring met aanleg, beheer en bedrijfsvoering van warmtenetten. Ook beschikt Essent over adequaat ingerichte administratieve systemen. Er zijn echter ook zwaktes in de organisatie te benoemen. Essent is een groot bedrijf met een centrale organisatie. De lokale aanwezigheid staat daardoor onder druk. De communicatie en afstemming binnen Essent is niet optimaal afgestemd op de lokale behoeften. Dit komt tot uiting in een soms beperkte snelheid van handelen en het niet tijdig inspelen op lokale vragen en kansen. Voor wat betreft de tevredenheid van klanten van warmtenetten van Essent geeft een landelijke meting van Essent een gunstig beeld: 86% is tevreden of zeer tevreden; 8 % is noch tevreden noch ontevreden; 6% is ontevreden. De tevredenheid lijkt echter onder druk te staan als gevolg van de eerder beschreven afstand tot de lokale markt vanuit de grote Essent organisatie en het groeiende besef dat hier sprake is van een commerciële aanbieder en gedwongen winkelnering. Bedrijfseconomisch gezien is warmtenet Enschede kwetsbaarheid voor ontwikkeling van de prijzen aardgas en elektriciteit ( spark spread ). Momenteel is warmteproductie via aardgasgestookte WKK ongunstig. De duurzame bron (Twence) is nog niet aangesloten op de vele deelnetten in Enschede. De oplossing is de aanleg van een ringleiding waarmee meerdere duurzame bronnen warmte kunnen leveren aan heel de stad. Essent heeft hiertoe een businessplan opgesteld. Essent verstrekte nog geen bedrijfseconomisch inzicht in dit plan. Een inschatting op basis van kentallen laat een investeringsvolume zien van enkele tientallen miljoenen euro. Vanwege de strategische heroriëntatie op de warmtemarkt en de recente beslissing tot verkoop van de gehele warmteportefeuille zal Essent naar verwachting dit investeringsplan niet uitvoeren. Hoewel de warmtenetten van Hengelo en Enschede organisatorisch gescheiden zijn is op dit moment reeds sprake van een impliciete technische koppeling via warmteleverancier Twence. Deze levert zowel warmte aan warmtenet Enschede als aan AkzoNobel in Hengelo. AkzoNobel gebruikt deze (hoge temperatuur) warmte van Twence voor het zoutwinningsproces en kan de daarbij vrijkomende restwarmte gaan leveren aan het warmtenet van Hengelo. Dit meermalige hergebruik van warmte ( cascadering van Samenwerking warmtenetten Twente 10
warmte), staat borg voor een efficiënte vorm van het gebruik van warmte die op zijn beurt reeds energiezuinig en duurzaam is opgewekt door Twence. Dit grote milieuvoordeel levert een belangrijke bijdrage aan het verbeteren van de energieprestaties van de aangesloten gebouwen. Dit komt tot uiting in de EPC voor nieuwbouw en in de energielabels voor bestaande gebouwen. 2.3 De groeipotentie van warmtenetten in Twente Behoudens de bestaande investeringsplannen van de warmtenetten Hengelo en Enschede zijn op langere termijn verdere groeimogelijkheden denkbaar. Afhankelijk van de ontwikkelingen van de energieprijzen, technische innovaties die het mogelijk maken om bestaande woningen economisch aantrekkelijk aan te sluiten in combinatie met renovatieprogramma s kan de groeipotentie groot zijn. Grote buitenlandse steden als München, Dresden, Kopenhagen en Wenen worden grotendeels verwarmd met duurzame warmtenetten, ook in de historische binennsteden. Onderstaand een lange termijn doorkijk, waarbij vooral de na-oorlogse woonwijken worden aangesloten, zie figuur 2.7. Samenwerking warmtenetten Twente 11
figuur 2.7.: toekomst scenario voor warmtenetten in Hengelo en Enschede In onderstaande tabel is deze doorkijk gekwantificeerd: toekomst scenario Hengelo (Akzo) Enschede aantal woningen 7.726 10.000 aantal gebouwen HTV 399 400 aantal gebouwen LTV 3 0 warmtecapaciteit HTV kw 190.033 195.376 warmtecapaciteit LTV kw 15.033 0 warmtevraag HTV GJ/jaar 693.595 945.768 warmtevraag LTV GJ/jaar 46.300 0 figuur 2.8 capaciteiten (kw) en warmtevraag (GJ/jaar) van de gebouwen in Hengelo en Enschede volgens het toekomst scenario. Samenwerking warmtenetten Twente 12
De CO 2 emissie volgens het toekomst scenario is vergeleken met de referentie situatie (individuele cv-ketel, zonder warmtenet): toekomst scenario Hengelo (Akzo) Enschede CO 2 referentie ton/jaar 44.501 56.301 CO 2 emissie ton/jaar 31.835 15.774 CO 2 besparing ton/jaar 12.666 40.527 CO 2 besparing % 28% 72% figuur 2.9 CO 2 emissie volgens het toekomst scenario is vergeleken met de referentie situatie De investeringsraming van dit toekomstscenario voor de warmtenetten Hengelo en Enschede samen bedragen 135 miljoen euro. Samenwerking warmtenetten Twente 13
omgeving warmtenetten 3 SWOT-ANALYSE WARMTENETTEN TWENTE 3.1 Overzicht SWOT-analyse Onderstaande tabel geeft een overzicht van de sterkten en de zwakten van warmtenetten ten opzichte van de alternatieven voor verwarming van gebouwen, alsmede de kansen en bedreigingen vanuit maatschappelijke en economische context. positief Sterken CO 2 reductie schone lucht in de stad flexibiteit: vele duurzame warmtebronnen mogelijk bijdrage aan labelverbetering en EPC reductie ontzorging projectontwikkelaars en woningcorporaties (geen onderhoud, geen stookruimte, duurzaamheid) kostenbeheersing: kapitaallasten i.p.v. energiekosten toegevoegde waarde in NL in plaats van import negatief Zwakten afhankelijkheid van nieuwbouw en renovatieplannen minder autonomie op gebouwniveau kapitaalintensief en grootschalig marktwerking na realisatie slechts beperkt mogelijk beperkte invloed overheden op bestaande warmtenetten van energiebedrijven perceptie tarieven: opbouw, transparantie en begrip lokale aanwezigheid groot energiebedrijf strategisch afstemming tussen vele stakeholders is complex Kansen Nederland in 2025 netto importeur van aardgas nationaal stimuleringskader SDE+ inzet aanwezige restwarmte in Twente uitbreiding aanbod duurzame warmte (biomassa, geothermie, restwarmte, zonnewarmte stimulering regionela economie stabiel investeringsrendement op lange termijn bestaande warmtenetten kunnen elkaar versterken warmtenetten als startpunt en aanjager van verdere verduurzaming van de energievoorziening figuur 3.1 SWOT matrix 3.2 Toelichting SWOT-analyse Bedreigingen beperkt volume nieuwbouw en laag bouw- en renovatietempo verzelfstandigde energiebedrijven hebben eisen hoger economisch rendement economische crisis maakt lange termijn planning moeilijker bekende voorbeelden van projecten met onvoldoende risicomanagement Onderstaand worden enkele beweringen uit de SWOT analyse nader toegelicht. Sterkten - Flexibiliteit: een warmtenet biedt de mogelijkheid om restwarmte nuttig in te zetten en ontsluit een stad of regio voor toekomstige duurzame bronnen als bijvoorbeeld biomassacentrales en geothermische bronnen. Ook toekomstige mogelijkheden voor buffering van warmte in woningen of wijken, voor het terugleveren van warmte vanuit woningen maken een warmtenet toekomstbestendig; - Labelverbetering en EPC daling. Dit is relevant voor woningcorporaties, projectontwikkelaars en gebouweigenaren. Een aansluiting op een duurzaam warmtenet betekent een bijdrage aan labelverbetering (bestaand) of EPC (nieuwbouw via nieuwe EMG norm) en vertegenwoordigt hiermee een economische waarde. Men vermijdt niet Samenwerking warmtenetten Twente 14
alleen de investering in een eigen individuele CV-ketel of warmtepomp, maar het warmtenet kan bovendien worden ingepast in een uitgekiend gebouw- en installatieontwerp ter realisatie van de benodigde norm of label. - Ontzorging. Met een aansluiting op een warmtenet is geen eigen warmteopwekking meer nodig. Derhalve geen herinvestering, geen plaatsgebruik en geen onderhoud in de woning nodig. Bovendien profiteert de gebruiker van de warmte van een eventuele verdere toekomstige verduurzaming van de warmtevoorziening zonder eigen verandering in de woning; - Kostenbeheersing. Warmtenetten zijn, net als vele andere vormen van duurzame energie, kapitaalintensief. Het gevolg is dat prijsstijgingen van fossiele brandstoffen slechts een kleine invloed heeft op de kosten. Economisch gezien zijn de afnemers op termijn dus minder kwetsbaar voor prijsstijgingen van fossiele brandstoffen, mits dit voordeel wordt doorgegeven aan de klant, via een faire tarifering; - Minder afhankelijk van import en meer toegevoegde waarde in Nederland. Nederland heeft een snel slinkende voorraad eigen aardgas. Ook indien Nederland zal overgaan tot het exploiteren van schaliegas, zal Nederland binnen ongeveer 15 jaar netto importeur worden van aardgas. Warmtenetten werken met lokaal geproduceerde warmte en maken Nederland minder afhankelijk van buitenlandse regimes. Import van aardgas zal bovendien ten laste gaan van onze economische groei. In tegenstelling tot import, zal de aanleg van warmtenetten, de warmteproductie en de exploitatie van warmtenetten een bijdrage leveren aan de werkgelegenheid en aan de economie van een regio; Zwakten - De ontwikkeling van warmtenetten is afhankelijk van nieuwbouw- of renovatiescenario s. Het aansluiten van bestaande gebouwen is beperkt mogelijk: grote gebouwen en flats met een collectieve CV-ketel zijn relatief goed aan te sluiten, individuele bestaande woningen zijn niet gemakkelijk aan te sluiten; - Afhankelijkheid. Projectontwikkelaars, gebouweigenaren of woningcorporaties hebben minder mogelijkheden om zelfstandig beslissingen te nemen omtrent de vorm van warmteopwekking. Ook in individuele warmte-opwekking zijn innovaties te verwachten; - Kapitaalintensief. Warmtenetten zijn kapitaalintensieve, lange termijn investeringen. In een onzekere wereld met diverse crises en wisselend overheidsbeleid vergt de investering in warmtenetten veel visie; - Marktwerking is slechts beperkt mogelijk. Energielevering is in Nederland grotendeels geprivatiseerd. Afnemers hebben de mogelijkheid om hun eigen leverancier te zoeken. Bij warmte is dat niet mogelijk; - Beperkte invloed: gemeentes, woningcorporaties en consumenten hebben weinig grip op prestaties van een commerciële leverancier; - Prijsperceptie. De beleving van de prijzen bij de consument en bij woningcorporaties is soms negatief als gevolg van onbegrip (moeilijke Samenwerking warmtenetten Twente 15
vergelijkbaarheid met aardgassituatie) of als gevolg van een verkeerde prijsstelling. - Strategische afstemming is complex: de inbreng, afstemming en acceptatie van alle betrokken stakeholders is van groot belang. Communicatie met warmteleveranciers, woningcorporaties, energiebedrijven, gemeentes en anderen is complex vanwege de vele betrokken disciplines, visies en belangen. Kansen - Naar verwachting is Nederland in 2025 netto importeur van aardgas. Warmtenetten bieden een kans om de afhankelijkheid van import te verlagen; - Gebruik lokaal aanwezige warmte in plaats van het onbenut naar de omgeving laten wegstromen van de beschikbare restwarmte van AkzoNobel en Twence; - De overheid biedt via SDE + een stimuleringskader voor het benutten duurzame warmte. Warmtenetten zijn ook nationaal gezien interessant voor het behalen van onze nationale CO 2 doelstelling; - Twence biedt de mogelijkheid om het aanbod van duurzame warmte nog verder uit te breiden; - Stimulering van de regionale economie in Twente door het bieden van een duurzame infrastructuur op basis waarvan nieuwe kansen kunnen worden ontwikkeld voor bedrijven en voor particulieren; - Warmtenet Twente biedt de kans op een stabiel rendement op lange termijn. Dit biedt kansen voor het provinciale energiefonds, maar ook voor andere (regionale) investeerders: burgerparticipatie, gemeentes, pensioenfondsen en banken; - De bestaande warmtenetten van Hengelo en Enschede zijn beiden op dit moment op zoek naar nieuwe partnerships en vormen een uitgelezen kans om elkaar te versterken. In hoofdstuk 4 wordt deze kans verder toegelicht. Bedreigingen - Verzelfstandigde energiebedrijven hebben eisen hoger economisch rendement. De nationale energiebedrijven zijn deels verkocht aan buitenlandse energiebedrijven. Zij streven een gezond bedrijfseconomisch rendement na en leggen daarbij eventueel een andere balans bij de afweging duurzaamheid, macro-economische effecten en bedrijfseconomisch rendement dan maatschappelijk gezien gewenst is; - Economische crisis maakt lange termijn planning moeilijker: ontwikkelscenario s vormen in economisch en politiek dynamische tijden een minder stabiele basis; - Voorbeelden van projecten met onvoldoende risicomanagement: zijn regelmatig in het nieuws. Warmtenetten vergen relatief grote investeringen en kennen dientengevolge complexe risico s die ondernemerschap, visie en leiderschap vergen. Samenwerking warmtenetten Twente 16
4 MOGELIJKE BUSINESSMODELLEN 4.1 Heeft samenwerking meerwaarde? In de hoofdstukken 2 en 3 zijn de potentie en de waarde van een groeiend warmtenet voor Twente beschreven. Alvorens in dit hoofdstuk in te gaan op de mogelijkheden voor realisatie van dit potentieel, dient zich de vraag aan of er meerwaarde is te verwachten uit samenwerking tussen beide warmtenetten ten opzichte van een individuele ontwikkeling van beide warmtenetten. Deze vraag wordt beantwoord vanuit technisch, organisatorisch en economisch perspectief. 4.1.1 Techniek Strikt genomen is vanuit technisch perspectief pas echt sprake van synergie nadat een fysieke koppeling van de beide warmtenetten tot stand komt. Zodra een dergelijke koppeling met voldoende transportcapaciteit tussen Enschede en Hengelo is gerealiseerd, ontstaat een scala aan nieuwe mogelijkheden: 1. de afhankelijkheid van een enkele aanbieder neemt af, andere aanbieders kunnen bij storingen de warmtelevering overnemen. De betrouwbaarheid neemt hierdoor toe; 2. er ontstaan meer mogelijkheden voor de ontwikkeling van nieuwe duurzame, lokale warmtebronnen met een zekere benodigde schaalgrootte. Denk bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van een geothermische bron of een zonthermische centrale met termijnopslag. Behoudens een grotere en interessante schaalgrootte biedt een gekoppeld net meer vrijheid met betrekking tot de te kiezen locatie voor bronnen en opslag; 3. ook voor kleine aanbieders van restwarmte of zonnewarmte biedt een gekoppeld net meer afzetmogelijkheden; 4. een gekoppeld net biedt dankzij de grotere afzetcapaciteit meer mogelijkheden voor innovaties zoals dag/nacht warmtebuffering of seizoensopslag van warmte. 4.1.2 Organisatie Samenvoegen van de organisatie van beide warmtenetten biedt een bredere basis (in aanvang ruim 7.000 afnemers) voor de inrichting van de organisatie. Daarmee is een samengevoegd warmtenet Twente een middelgroat warmtenet naar Nederlandse begrippen, zie figuur 4.1. Samenwerking warmtenetten Twente 17
figuur 4.1 uit: Overzicht van grootschalige en kleinschalige warmtenetten in Nederland, oktober 2009, CE Delft Schaalgrootte is belangrijk voor een efficiënte inrichting van de organisatie van een warmtenet. Denk maar aan de vele functies en processen die kwalitatief goed en efficiënt moeten worden ingevuld: businessplanning & control, inkoop van warmte, ontwikkeling en beheer van het warmtenet, marketing en verkoop, administratie en facturatie, kwaliteitszorg en ICT systemen. Samenvoegen van de organisaties dient kwaliteit, continuïteit en efficiency, risico s zijn beter beheersbaar en de zo belangrijke communicatie met afnemers en leveranciers van warmte verloopt professioneler. Samenvoegen van de beide organisaties biedt ook de kans om de benodigde expertise regionaal te verwerven en te behouden. Dit komt de commerciële herkenbaarheid van de organisatie in de regionale markt, de continuïteit, de communicatie en daardoor ook de groei ten goede. 4.1.3 Economie De beschreven technische en organisatorische voordelen hebben allen direct of indirect een economisch voordeel tot gevolg in de vorm van lagere kosten voor de productie van warmte, lagere organisatiekosten per eenheid warmte, hogere leverbetrouwbaarheid en een grotere klanttevredenheid. Uiteraard moet hiertoe eerst worden geïnvesteerd in de totstandkoming van de samenwerking en daarna in het inrichten van de organisatie. Economisch gezien zijn er daarnaast nog andere belangrijke voordelen: de financiering van warmtenetten vergt een gedegen risico analyse en veelal een due diligence onderzoek. Het grotere investeringsvolume als gevolg van de samenwerking vormt een bredere basis voor de kosten van Samenwerking warmtenetten Twente 18
financial engineering door potentiële investeerders als pensioenfondsen, banken, provinciale fondsen en/of burgerparticipatie. de inzet van de verschillende gecontracteerde warmtebronnen voor een groter warmtenet is economisch beter te optimaliseren: zowel qua strategische planning (contracten) als qua operationele inzet zijn er meer vrijheidsgraden; de inkoop van hulpenergie: elektriciteit voor de pompen en aardgas voor de piekketels kunnen door het grotere volume en meer professionaliteit goedkoper worden ingekocht. Daar beide warmtenetten op veel aspecten van elkaar verschillen: ouderdom, duurzaamheid, grootte, huidige eigenaar, balanstotaal, etc., kan het beeld ontstaan dat de inbreng van beide warmtenetten in een eventueel samenwerkingsverband economisch gezien in onbalans is. Het is ontegenzeggelijk waar dat er grote verschillen bestaan tussen beide warmtenetten, maar dat hoeft niet te leiden tot onredelijke verhoudingen. Een algemeen gangbare werkwijze is het afzonderlijk economisch waarderen van beide warmtenetten op basis van een DCF (Discounted Cash Flow) waardering van de businessplannen. De bepaling van de disconteringsvoet (ook wel hurdle rate of WACC genoemd) is daarbij natuurlijk wel van belang. Indien beide warmtenette economisch zijn gewaardeerd kan de meerwaarde van de samenwerking blijken uit de DCF waardering van het gezamenlijk businessplan. De waardering van de inbreng van bestaande netten dient vervolgens in lijn te zijn met de waarde van de stand alone warmtenetten verhoogd met een evenredig deel van de meerwaarde van de samenwerking. 4.1.4 Samenwerking heeft meerwaarde Samenwerking in technische zin kan op termijn leiden tot één, fysiek gekoppeld en groeiend warmtenet Twente. Een doordacht regionaal warmteplan en businesscase vormen een goede basis voor een dergelijk groeiperspectief. Voorafgaand aan een eventuele fysieke koppeling op termijn heeft organisatorische en economische samenwerking meerwaarde: lagere kosten, meer uniformiteit en meer professionaliteit met betrekking tot inkoop, marketing, bedrijfsvoering en klantcommunicatie. Samenwerking warmtenetten Twente 19
4.2 Doelstelling en kritieke succesfactoren In deze paragraaf stellen wij de doelen en de kritieke succesfactoren centraal die vervolgens dienen als toetsingskader bij de verkenning van nieuwe samenwerkingsverbanden. Provincie Overijssel, gemeente Enschede en gemeente Hengelo benoemen de volgende doelstellingen met betrekking tot warmtenetten: Strategische doelstellingen 1. het verduurzamen van de maatschappij 2. het benutten van potentiële groeimogelijkheden van de warmtenetten 3. het versterken van de Twentse economie door de inzet van regionaal beschikbare, duurzame bronnen en het positioneren van de regio 4. het behartigen van de (economische) belangen van de afnemers van warmte waaronder het beheersen van de woonlasten 5. het bereiken van een professionele en bedrijfsmatige organisatie van de warmtenetten In bijlage B is een procesmodel afgebeeld waarin de risico s van warmtenetten en de daartoe te ontwikkelen beheersmaatregelen generiek zijn beschreven. Geënt op de warmtenetten van Enschede en Hengelo zijn de volgende risico s als Kritieke Succes Factor (KSF) aangemerkt. 1. Perceptie product en dienstverlening in de ogen van de klant. Klanten zijn in dit verband zowel de eindklanten (huurders, eigenaren van gebouwen) als de intermediairs (projectontwikkelaars, bouwondernemingen en woningcorporaties). Er is een spanningsveld tussen de maatschappelijke meerwaarde van een warmtenet en de door de klant ervaren dienst (concept, prijs, communicatie). Overheidsbescherming van de klant tegen een monopolistische aanbieder in de vorm van wetgeving, lokale regulering en effectieve communicatie zijn belangrijk voor de acceptatie door de klant. 2. Beschikbaarheid duurzame warmtebronnen. De langdurige beschikbaarheid van duurzame warmte tegen stabiele prijzen vormt een belangrijke voorwaarde voor een warmtenet. In Twente zijn Twence en AkzoNobel de belangrijkste aanbieders van duurzame warmte. Hun strategische betrokkenheid bij de verdere ontwikkeling van de warmtenetten is daarom van groot belang, evenals een tijdige ontwikkeling van nieuwe duurzame bronnen. 3. Lokaal ondernemerschap. Het is van belang dat warmtebedrijven regionaal herkenbaar verankerd zijn in stad en regio. Stabiel management, toegankelijkheid, aanwezigheid en alertheid maken dat de warmtebedrijven steeds maximaal gebruik kunnen maken van de relevante ontwikkelingen en hun groeistrategie steeds kunnen bijsturen en optimaliseren. Voor grote energiebedrijven is dit lastig als gevolg van Samenwerking warmtenetten Twente 20
de grote organisatie, de fysieke afstand tot de regio en soms frequente personeelswisselingen. 4. Voldoende omvang van de organisatie. Niet alle benodigde kennis en kunde behoeft in de eigen organisatie van het warmtebedrijf aanwezig te zijn. Minimaal is nodig een manager met een staf op het gebied van commercie, communicatie, financiën en techniek. Ook bij outsourcing is deze basis noodzakelijk om op kwaliteit en efficiency te kunnen selecteren en monitoren. De schaalgrootte van de warmtenetten van Hengelo en Enschede samen biedt voldoende dekking voor deze benodigde organisatie. 5. Robuuste businesscase. Een robuuste businesscase is geënt op een gezonde marktvraag, het aanbod van duurzame en betaalbare warmtebronnen, ondernemerschap en een gedegen organisatie. De businesscase dient daarbij robuust, flexibel en toekomstvast te zijn ten aanzien van risico s als bouwtempo, toekomstige warmtevraag, ontwikkelingen van de alternatieve verwarmingsconcepten en ontwikkelingen van de energieprijzen. 6. Voldoende rendement voor alle investeerders. Warmtetarieven, omvang van het warmtenet, duurzaamheid en rendement op geïnvesteerd vermogen vormen voor een belangrijk deel communicerende vaten. Warmtenetten bieden een economisch rendement dat door de tegenwoordig commerciële energiebedrijven (zoals Essent) als vrij laag wordt ervaren. Het gevolg is: achterblijvende investeringen en onderbenutting van het ontwikkelpotentieel. Overheden waarderen maatschappelijk neveneffecten als verduurzaming, stimulering lokale economie en beheersing van de woonlasten en kunnen dientengevolge genoegen nemen met een lager bedrijfseconomisch rendement. Bij samenwerking tussen overheden en marktpartijen vraagt de goede balans tussen verdeling van rendement en risico bijzondere aandacht. Bijvoorbeeld omdat marktpartijen bij gedeeltelijke overheidsfinanciering een hoog rendement aan een laag risicoprofiel koppelen. En vanwege de (Europese) wetgeving op het gebied van aanbesteding en staatsteun. Splitsing van een warmtebedrijf in een overheidsdeel (hoofdleiding, ringleiding) en een commercieel deel (distributie in de wijk) kan een oplossing zijn. 7. Draagvlak voor warmte bij de overheid. In deze fase is een actieve rol van de betrokken overheden onmisbaar. Gezien het benodigde vertrouwen bij de afnemers van warmte, het borgen van de maatschappelijke belangen als duurzaamheid, betaalbaarheid en betrouwbaarheid en het bieden van (co-)financiering is de inbreng van overheden van onderscheidend belang bij de verdere ontwikkeling van warmtenetten in Twente. Andere overheidstaken zijn de facilitering van het ontwikkelproces, het ontwikkelen van flankerend beleid (warmteplannen) en het verlenen van de benodigde vergunningen. Politiek en ambtelijk dienen de overheden over voldoende commitment, kennis en visie te beschikken op het gebied van warmtenetten, mogelijke alternatieven en de kansen en risico s. Samenwerking warmtenetten Twente 21
4.3 Samenwerking met stakeholders 4.3.1 In het onderzoek betrokken stakeholders Welke partijen wensen te participeren in warmtenetten in Twente? Hoe matchen de geboden kansen en gevraagde kennis, kunde en kapitaal met hun eigen doelstellingen, mogelijkheden en randvoorwaarden? Deze paragraaf geeft antwoorden op deze vragen voor wat betreft de bestaande stakeholders van de beide warmtenetten: woningcorporaties, warmteleveranciers, exploitant Essent. In het kader van een lopend onderzoek naar de mogelijkheid van netbeheerder Enexis als toekomstig partner van warmtenet Hengelo zijn ook zij betrokken in dit onderzoek. Uiteraard is samenwerking in theorie mogelijk met alle andere marktpartijen. Benadering van andere marktpartijen door overheden vergt in het kader van het aanbestedingsrecht en staatssteunregels echter een transparante procedure waaraan bovendien een heldere vraagstelling ten grondslag ligt. In het generieke procesmodel voor warmtenetten (bijlage B) zijn de belangrijkste processen en rollen van stakeholders weergegeven. In Hengelo vervult de gemeente alle rollen van het warmtebedrijf en in Enschede is dat Essent. Het is geen vanzelfsprekendheid dat alle rollen door één bedrijf binnen één juridische entiteit worden vervuld. In de praktijk zijn diverse PPS constructies tussen marktpartijen en overheden bekend, evenals splitsing van een warmtebedrijf in meerdere juridische entiteiten. Dit splitsen kan langs meerdere scheidslijnen: organisatorisch: een infrabedrijf dat de warmteleidingen beheert en een warmtebedrijf dat de commerciële functies als verkoop en inkoop vervult; technisch: backbone (hoofdleiding, bijvoorbeeld een ringleiding) en kralen (distributienetten) in aparte entiteiten. Essent Essent beschikt over medewerkers en organisatie die qua kennis, systemen en processen effectief is ingericht voor warmtelevering. Zwakke punten in de organisatie zijn echter de relatief hoge organisatiekosten in vergelijking tot een lokaal MKB bedrijf en het ontbreken van lokaal ondernemerschap en management. Hierdoor ontstaat een zekere afstand tot de afnemer die in combinatie met de inmiddels commerciële uitstraling van Essent en de onmogelijkheid om van leverancier te switchen tot spanningen kan leiden. Het economisch rendement van een warmtenet is weliswaar positief (men spreekt van een klein rendement ), echter de optredende risico s en de beperkte investeringsruimte van Essent maken het op dit moment onmogelijk om de verdere ontwikkeling van warmtenetten te financieren. Samenwerking warmtenetten Twente 22
Essent is daarom op zoek naar nieuwe regionale samenwerkingsvormen. Essent ziet Scandinavië als lichtend voorbeeld. In Denemarken zijn de warmtenetten van energiebedrijf Dong met succes gelokaliseerd en van privaat naar publiek of semi-publiek gebracht. Essent is bereid om als deskundige ontwikkelingspartner op te blijven treden, in nauwe samenwerking met de gemeenten en de provincie. Essent is bereid om kennis en kunde in te brengen, maar wenst niet verder te investeren in warmtenetten en zal zich op termijn (2 jaar?) alsnog terugtrekken uit het warmtenet. Na het onderzoeken naar het verlenen van medewerking aan regionale samenwerkingsverbanden in Twente en elders in Nederland besloot de Raad van Bestuur van Essent omstreeks 1 juni 2013 tot het starten van een verkoopproces van de gehele warmteportefeuille. Twence Twence is een overheidsbedrijf sinds haar oprichting in 2001. Aandeelhouders zijn 14 gemeenten en Attero. De visie van Twence is het verwerken van afval, het sluiten van materialenkringlopen en het leveren energie. De afvalstromen komen gedeeltelijk uit Groot Brittannië. De negatieve milieu-effecten van het transport zijn slechts beperkt. Per saldo is de warmte en elektriciteitsopwekking door Twence zeer milieuvriendelijk. Twence exploiteert een biogascentrale en biogashub in samenwerking met Cogas (Twenergy). De reden voor de investering in de biogashub is dat het een middel is om het geproduceerde biogas te kunnen leveren. Twence wil daarnaast kennis opdoen op het gebied van PV en onderzoekt welke rol men kan vervullen. Ook exploiteert Twence samen met woningcorporatie Mijande een klein warmtenet in Denekamp (Dinkelborgh Energie). Hieruit heeft Twence de conclusie getrokken dat de bedrijfsvoering van een warmtenet complex is en niet matcht met hun organisatie. Met betrekking tot de relatie tussen Twence en de regionale warmtenetten in Twente geeft Twence aan een groeiende warmtevraag te kunnen bedienen. Samen met warmte uit biomassacentrale (hout) is maximaal 200 MW warmte beschikbaar. Op dit moment is de maximale capaciteit 150 MW die nog niet geheel wordt benut. De vraag in hoeverre Twence kan gaan fungeren als strategische partner op het gebied van warmtelevering is nog niet geheel beantwoord. Deze vraag spitst zich toe op de vraag of Twence ook op zoek gaat naar alternatieven, indien het aanbod van reststoffen gaat afnemen. Het streven naar een afvalloze samenleving staat volgens Twence niet in de weg dat hergebruik van reststoffen en hergebruik van energie zal blijven. Twence wil zich langjarig committeren tot het leveren van duurzame warmte. Samenwerking warmtenetten Twente 23
Twence geeft aan sterk te zijn in grootschalige productie van energie en grondstoffen en geeft aan niet verder te willen investeren in warmtenetten. De ervaringen bij Dinkelborgh hebben geleerd dat de exploitatie van een warmtenet niet matcht met de competenties van Twence Enexis Enexis heeft onlangs de casus warmtenet Hengelo benut om te onderzoeken in hoeverre er kansen liggen voor Enexis om in warmtenetten te gaan investeren. De kracht van Enexis zit in grootschalig, kapitaalintensief en lange termijn. Qua strategische scope van de activiteiten portefeuille concentreert men zich op de wettelijke taken. Het adagium luidt: hoe dichter bij gas- en elektriciteitsnetten hoe beter. De casus warmtenet Hengelo maakte helder dat er behoefte is aan kennis en kunde op het gebied van warmtenetten en voldoende investeringskapitaal. Enexis heeft geen kennis op het gebied van warmtenetten. Enexis is bovendien te grootschalig en staat op een te grote afstand van een lokaal warmtebedrijf. Warmtenetten als Warmtenet Hengelo zijn te kleinschalig in de ogen van Enexis. Met betrekking tot het benodigde kapitaal geeft Enexis aan dat het huidige bedrijfseconomische rendement hoger is dan het door warmtenet Hengelo geboden rendement. In combinatie met de risico s die met warmtenetten gepaard gaan zou het de portefeuille van Enexis negatief beïnvloeden. Overige stakeholders AkzoNobel in Hengelo neemt op dit moment stoom af van Twence en heeft circa 100 MW restwarmte beschikbaar op 40ᵒC voor levering aan warmtenet Hengelo. AkzoNobel is graag bereid om mee te denken over optimale concepten, maar ziet voor zichzelf geen verdergaande rol dan die van warmteleverancier. In het gebied van warmtenetten Hengelo en Enschede zijn meerdere woningcorporaties actief. In het kader van het onderzoek is gesproken met 2 grote woningcorporaties: Welbions en Domijn. Het standpunt van Welbions ten aanzien van warmtenetten luidt op dit moment dat zij niet financieel wil participeren in warmtenetten en bovendien risico s ziet in de afname van warmte. Geen keuzevrijheid in combinatie met een commerciële aanbieder vindt men lastig uit te leggen. Daarnaast is de prijsvorming niet transparant en is er weinig invloed op de prijsvorming. Ook de lange termijn flexibiliteit en leverbetrouwbaarheid vergt aandacht. Een warmtenet legt voor lange tijd de warmtevoorziening vast en mist daardoor een stuk flexibiliteit. Woningcorporatie Domijn is overtuigd van de kansen van lokale energieinitiatieven en geeft aan dat voor de consument de prijs het belangrijkste criterium is. Het niet kunnen switchen hoeft geen probleem te zijn als Samenwerking warmtenetten Twente 24
duidelijk is dat de warmte goedkoper is dan elders. Het belang van woningcorporaties bij deze discussies is het bewerkstellingen van een warmtevoorziening voor hun afnemers die voldoet aan de eisen op het gebied van comfort, (lage) woonlasten en gezondheid. 4.3.2 Conclusies uit de stakeholderanalyse In onderstaande tabel zijn de door de stakeholders geboden mogelijkheden in relatie tot de gedefinieerde kritieke succesfactoren weergegeven: KSF Match met stakeholders Conclusie 1. Perceptie product en dienstverlening in de ogen van de klant 2. Beschikbaarheid duurzame warmtebronnen 3. Lokaal ondernemerschap 4. Voldoende omvang van de organisatie Essent: wordt soms ervaren als commercieel monopolist Enexis: wordt vaak verward met Essent en ambieert geen rol Twence: in beginsel positieve uitstraling als overheidsbedrijf Gemeentes: kans om maatschappelijke belangen te borgen en dit ook helder te maken via extra overheidsinvloed of participatie Twence: wil zich langjarig committeren tot het leveren van duurzame warmte. Kansen op verdergaand strategisch partnership voor duurzame warmte Essent: vult deze rol niet goed in. Aantrekken lokale manager is nodig Samenvoegen, zeker met Essent (in aanvang) kans 5. Robuuste businesscase Essent: heeft veel kennis en ervaring en kan een bijdrage leveren aan de nog te ontwikkelen businesscase warmtenet Twente. Besluit tot verkoop warmteportefeuille maakt positie Essent onzeker Gemeentes: beperkte kennis, kennis om te toetsen bij overheid is nog beperkt 6. Aantrekkelijk rendement voor alle investeerders 7. Draagvlak voor warmte bij de overheid Enexis, Essent, Twence en woningcorporaties willen niet investeren in warmtenetten. Gemeentes: investeringen door gemeentes nader te bezien, visie is het beperken van de investeringsrisico s door inbreng kennis en kunde van marktpartij provincie: kan mogelijk investeren via Energiefonds Overijssel. De beoordeling ligt bij Energiefonds Overijssel B.V. Gemeentes en provincie: draagvlak is in principe aanwezig, echter nog afhankelijk van benodigde rollen van overheden figuur 4.2 overzicht invulling KSF fen door stakeholders Hier ligt een belangrijk aandachtspunt in Twente. In het uitdragen van de aantrekkelijkheid van warmtenetten voor de klant en de acceptatie van de prijzen ligt een belangrijk taak van gemeentes. Volgens opgave Twence is er de komende circa 10 jaren voldoende warmte. Aandacht is nodig voor de contracten en de rol van Twence in de ontwikkeling van alternatieve bronnen op termijn. Aantrekken lokaal/regionaal manager is nodig. Hengelo en Enschede samen bieden voldoende omvang voor inrichting organisatie, financiering en maatschappelijk draagvlak De mogelijke rol van kennispartner Essent blijkt onzeker. KSF fen dienen in verkoopproces te worden geborgd ter borging van maatschappelijk belang. Zo nodig andere kennispartner verwerven om businesscase op te stellen. Op basis van businesscase en financial engineering zal blijken in hoeverre en in welke vorm kapitaal van derden nodig is. Onderzoeken en borgen politiek en ambtelijk draagvlak Samenwerking warmtenetten Twente 25
4.4 Nog in te vullen rollen voor warmtenet Twente Duidelijk is dat een aantal belangrijke acties nodig is voor een succesvol warmtenet Twente, waaronder het verwerven van draagvlak bij woningcorporaties en klanten, het opstellen van een warmtevisie, businesscase en het aanstellen van een lokaal manager. De stakeholderanalyse leert verder dat essentiële kennis en kunde via Essent is in te brengen in warmtenet Twente. Nu Essent recent heeft besloten tot de verkoop van de warmteportefeuille is hun inbreng en medewerking onzeker. Er zijn derhalve twee belangrijke rollen die met de onderzochte stakeholders nog onvoldoende zijn geborgd: de inbreng van kennis en kunde en de inbreng van kapitaal. Inbreng van kennis en kunde Essent gaf tijdens het onderzoek aan te streven naar nieuwe vormen van samenwerking met overheden op het gebied van warmtenetten. Zijn stelden zich op als deskundige partner die warmtenet Twente kan helpen aan een goede businesscase, organisatie en bedrijfsvoering. Sinds circa 1 juni 2013 wil Essent zich echter terugtrekken als exploitant van warmtenetten. De vraag is of en in hoeverre een eventuele kopende partij zich op korte of lange termijn zal presenteren als kennis en investeringspartner. Financiering Enexis en Twence hebben aangegeven niet te willen investeren in warmtenetten. De gemeentes hebben aangegeven te willen onderzoeken of en in hoeverre financiële participatie mogelijk is. De provincie kan vanuit haar energiefonds participeren. De gemeenten en Essent kunnen samenwerken bij het opstellen van een warmtevisie en businesscase. De op te stellen businesscase moet uitwijzen hoeveel kapitaal nodig is, wat het geboden rendement is en hoe de risico s zijn te kwantificeren. Op basis van een mogelijke participatie daarin door Essent of diens rechtsopvolger wordt duidelijk welke financieringsvraag met welk (maatschappelijk) rendement bij gemeenten en provincies ligt. Op dat moment kan de businesscase qua ambitie worden bijgesteld, maar kan ook worden besloten om de businesscase gedeeltelijk open te stellen voor andere financiers als pensioenfondsen, banken en particulieren (fonds). Financiering kan ook plaatsvinden door de inbreng van de huidige assets door Essent en door gemeente Hengelo op basis van een transparante economische waardering. De inbreng van kapitaal vanuit bouw- en installatiebedrijven als Ballast Nedam, BAM, Volkerwessels of Cofely is een alternatief. Procedureel vergt selectie van deze partijen een gedegen voorbereiding en transparante procedure. Samenwerking warmtenetten Twente 26
5 CONCLUSIES EN ADVIES OP HOOFDLIJNEN Het onderzoek toont aan dat samenwerking tussen de warmtenetten van Hengelo en Enschede meerwaarde biedt. De concretisering en kwantificering van deze meerwaarde kan blijken uit een gezamenlijk op te stellen en richtinggevende warmtevisie en businesscase voor de regio Twente. Duidelijk is ook dat warmtenetten maatschappelijke meerwaarde bieden. Het maatschappelijk belang overstijgt het economisch belang van een onderneming en is daarom de verantwoordelijkheid van de overheid. De op dit moment benodigde rollen van overheden zijn het uitdragen van het warmtenet en het creëren van draagvlak, de borging maatschappelijke belangen als duurzaamheid, betrouwbaarheid en betaalbaarheid en het bieden van (co-)financiering. Voor wat betreft de rollen van stakeholders is de mogelijke rol van Essent of diens rechtsopvolger onduidelijk. Het is daarom van belang om enerzijds een risico-analyse uit te voeren met betrekking tot de voorgenomen verkoop en anderzijds de inbreng van Essent bij de ontwikkeling van de warmtevisie en businesscase zeker te stellen. Met betrekking tot de ingenomen posities door Twence en Enexis is het te overwegen om vragen te stellen vanuit een positie als overheid en aandeelhouder. Het aanstellen van een lokaal manager of een kwartiermaker is op dit moment nog niet aan de orde. Met betrekking tot de uiteindelijk te formeren samenwerking in organisatorisch en economische zin zijn vele varianten denkbaar. Denk maar aan: de zich aandienende of te zoeken partners met hun doelstellingen en hun in te brengen kennis, kunde en kapitaal: marktpartijen (met aandacht voor wetgeving op het gebied van aanbesteding en staatssteun), overheden, overheidsbedrijven, banken, pensioenfondsen, burgers, etc. de in te nemen posities van de gemeentes en provincie Overijssel de vele vormen van financiering met dito risico participatie en rendementseis de vele vormen van samenwerking in juridische zin: onderhandse contracten, participaties en het onderbrengen van delen van de organisatie of assets in aparte juridische eenheden met dit mogelijkheden ten aanzien van de rechtsvorm. Samenwerking warmtenetten Twente 27
Huidige situatie warmtenet Enschede Huidige situatie warmtenet Enschede (referentie) BIJLAGE A: ENERGIE EN CO 2 EMISSIES verbr.w.gas bovenwaarde en onderwaarde 35,17 31,65 MJ/m³ verbr.w.biogas bovenwaarde en onderwaarde 22 19,80 MJ/m³biogas equivalent opwekkingsrendement elektriciteit 39% duurzaamheidsaandeel AVI 50% equivalent opwekkingsrendement restwarmte industrie 1000% CO2 emissie gas 1,780 kg/m³ 0,0506 kg/mjprim vlg NEN 7120 CO2 emissie elektriciteit 2020 0,566 kg/kwh 0,0613 kg/mje volgens NEN 7120 CO2 emissie restwarmte alleen pomp energie pompenergie secundaire net 0,0018 MJe/MJth pompenergie primaire net 0,0054 MJe/MJth naam CO2 emissie primaire energie energieverbruik gebouw installatie gebouw vraag kg/jaar GJ/jaar gasverbruik rendement GJ/jaar m³/jaar woningen HR ketel cv-ketel 9.086.569 179.576 woningen Enschede 5.105.956 85% 152.640 gebouwen HR cv-ketel 22.821.195 451.012 gebouwen Enschede 12.823.764 ketel HR ketel 85% 383.360 totaal 31.907.765 630.588 17.929.720 536.000 rendement 85,0 % naam primaire CO2 emissie warmte Twence secundaire distributie en hulp/piekketel in de wijk installatie gebouw Vraag energie kg/jaar GJ/jaar electriciteit gasverbruik omschrijving rendement aandeel aandeel totaal aandeel electriciteit gasverbruik verlies rendement aandeel aandeel electriciteit warmte warmte warmte warmte kwh/jaar m³/jaar of factor warmtelevering per bron restwarmte kwh/jaar m³/jaar GJ/jaar bovenwaardelevering levering kwh/jaar levering verlies vraag GJ/jaar per bron GJ/jaar GJ/jaar % % GJ/jaar GJ/jaar GJ/jaar GJ/jaar % hulp- 1.203.307 85% 5% 35.972 gas hulpketel 2.141.407 42.320 1.203.307 gas HR-ketel 0 0 0 HR-ketel aflever 0 85% 0% 0 25% 183.445 pomp sec. 203.548 3.321 359.723 359.723 719.445 536.000 536.000 set gas-wkk gas WKK 2.591.553 182.290 22.152.125 22.152.125 38% 273.435 E- WKK -72.059.015 rookgassen rookgassen 547.745 10.825 1000% 24% 108.250 ηhd;gen;chp 1,50 309.407 Twence elektrisch rend 37% thermisch rend 39% ηhd;gen;chp 1,53 El. BioWKK -3.483.757-56.831-7.893.232 e-rend 35% Bio WKK 18% 81.188 10% gas BioWKK 0 th-rend 46% 41.004 451.042 676.563 57% 410.038 pomp primair 6.245 382.830 676.563 13.080.212 fp;exp;el 2 100% 719.445 aftapwarmte aftapwarmte 2.382.691 47.089 ηhd;gen;chp 2,78 58% 261.604 AVI E-derving 0,18 totaal 4.766.018 235.258-65.835.749 23.355.431 451.042 536.000 rendement 228 % 28
BIJLAGE B GENERIEK BUSINESSMODEL WARMTNET TWENTE Samenwerking warmtenetten Twente 29
Samenwerking warmtenetten Twente 30
adviesbureau Innoforte van Heemstraweg 56 d, 6651 KH DRUTEN telefoon 0487-510 375 email: 2 info@innoforte.nl