Discussie Hersenletsel: en wat gebeurt er met de seks Niels Farenhorst Klinisch psycholoog Docent/ consulent hersenletsel Seksualiteit bespreken bij NAH heeft niet zo veel zin want: Het is te ingewikkeld Je kunt toch niet zo veel doen Het ligt te gevoelig/ privé Ik weet er te weinig van Ik voel mij er ongemakkelijk bij. De praktijk U bent de eerste die er naar vraagt Het is zo anders nu.ik mis het. Mijn man gaat steeds maar door Mijn vrouw wil altijd knuffelen Hij moet altijd wat van mij Hij is er altijd mee bezig Geef die pillen maar Welke seks.?.. 4 Het belangrijkste seksorgaan is. Dus: Hersenletsel heeft gevolgen voor de seksuele beleving en het seksuele gedrag. 5 1
Maar: Niet iedere verandering hoeft een probleem te zijn. De vraag is of men er last van heeft. Een biopsychosociaal model 8 Bio Humans do it with their brains. Het lichaam na NAH Sensibiliteit Beweeglijkheid Coördinatie Spierspanning Cosmetiek Pijn Vermoeidheid Hormonale verstoringen Incontinentie Bijwerkingen van medicatie op seksualiteit Medicatie tegen hoge bloeddruk Antipsychotica Antidepressiva Vochtafdrijvende middelen Kunnen een nadelig invloed hebben op het seksuele functioneren Psycho 2
Identiteit Cognities Wie ben ik? (man/ vrouw) Wat vind ik belangrijk? Wat wil ik? Wat ben ik voor jou? Leider of volger Wat is okay? (waarden) Ben ik okay? Wat mag ik doen? Wat kan ik vragen? Wat zijn onze normen? Cognitie 2 Emoties Tempo Aandacht Geheugen Communicatie: prosodie, impliciete taalgebruik Praxis/ executieve functies Neurologisch egocentrisme/ abstract attitude Inflexibiliteit Stemmingswisselingen Prikkelbaarheid Depressie Angst/ onzekerheid Euforie Expressie vs beleving Verandering seksleven na THL (Ponsford 2003) Sociaal Vermoeidheid 47 % Bewegingsbeperkingen 31 % Weinig zelfvertrouwen 31 % Onaantrekkelijk voelen 23 % Pijn 22 % Communicatiemoeilijkheden 21 % Verminderde sensibiliteit 19 % Relatieverslechtering 19% Verminderde toegang tot sociale kontakten 19 % Verminderde behoefte en opwinding 17 % Gedragsproblemen 15 % De ander zien De ander horen De ander aanvoelen De ander begrijpen 3
Seksuele gnosis Spelregels Betekenis van signalen - gebaren - blikken - kleding - geuren - woorden Aangeboren: reflexen, aantrekking Aangeleerd: conditionering/ associatie, rolmodellen (waar? hoe?) De regel kennen Weten wanneer welke regel geldt De signalen van het overtreden van een regel Je aan een regel kunnen houden Je aan een regel willen houden Communicatieregels ik wil. Verbaal Non-verbaal Me, myself and I. Na hersenletsel je zelf weer opnieuw leren kennen Hoe maak jij aan je partner duidelijk dat je. wilt? Relatie met je zelf opnieuw opbouwen. Partnerrelatie Seksueel probleem en/ of relatieprobleem? Maatje kwijt Emoties delen Taken en rollen ( kind er bij ) Toegenomen verschillen Minder overeenstemming Onbegrip (wederzijds) Overbelasting Hoe kan ik aangeven wat er met mij is? Ik begrijp mijzelf niet eens. 4
Liefde is een werkwoord De vertrouwde vreemde in bed Kennis van gevolgen van hersenletsel Elkaar opnieuw begrijpen Het opnieuw eens worden Verwachtingen bijstellen Elkaar opnieuw leren kennen Gaat niet altijd vanzelf Een beetje seksuologie Seksuele respons Seksuele respons partner orgasme orgasme opwinding verlangen neutraal Alle kleuren aanwezig? Verhouding tussen de kleuren? (duur) Conform wens? opwinding verlangen neutraal Verdeling kleuren van de partner? Match/ synchroon? afkeer 5
Gevolgen NAH op seksuele respons VERLANGEN (LIBIDO) Weinig onderzoek Onderzoeken moeilijk vergelijkbaar Daarom: conclusies niet duidelijk Waar het op neer komt: alles kan Zowel + als - fenomenen TOENAME AFNAME INITIATIEF AFSTEMMING Gevolgen hersenletsel Afgenomen verlangen Erkent, onderkent? Door betrokkenen als verlies ervaren Afgenomen initiatief Stemming Zelfbeeld/ -vertrouwen Ontmoediging Dysexecutieve stoornis DD specifiek? Hersenletsel: meer of minder. Mijn vriend kan wel genieten van de vertrouwelijkheid en veiligheid van tegen elkaar aanliggen, maar hij wordt er verder niet koud of warm van. Het is alsof zijn seksuele behoefte slaapt. Ik wordt er gewoon bang van als mijn man seksueel opgewonden raakt. Hij is toch al zo n vreemde voor me geworden. Ik moet er niet aan denken met hem te vrijen. Gevolgen hersenletsel Toegenomen verlangen Onrust/ hyperarousal/ seksuele prikkelbaarheid Obsessie (lustvol of angstig) Toegenomen initiatief Desinhibitie / impulscontrole Rule breaking behavior, decorum, besef van codes, Empathieverlies, egocentrisme Overcompensatie Frustratie Niet kunnen krijgen wat je wilt. Aandacht Erkenning Waardering Begrip Gehoord, gezien en geliefd worden. Seks 6
OPWINDING STIJF WORDEN (ERECTIE) VOCHTIG WORDEN (LUBRICATIE) PRIKKELBAARHEID ENERGIE AANDACHT Na de beroerte van mijn man is het tongzoenen niet plezierig meer. Dat was voor mij altijd een uitstekende manier om zin te krijgen in vrijen. Ik durf dat eigenlijk niet tegen hem te zeggen, want hij heeft er ook niet om gevraagd. Ik probeer het nu te vermijden. ORGASME Inadequaat seksueel gedrag WEINIG BEKEND OVER EFFECT NAH SOMS TE VROEG KLAARKOMEN OF NIET MEER UITGEPUT ANGST Stoornis impulsbeheersing Hyperseksualiteit Seksueel opdringerig gedrag Verlies nuancering Seksuele agressie Soms parafilieën (perversies) Aanraken/ frotteurisme Exhibitionisme, sadisme etc. Ontremming? Doe Doe IK ikdat? Een gerichte blik Een insinuerende opmerking Een compliment Een vriendschappelijk klapje op de billen Claimen, eisen, doorgaan Algemeen of specifiek? Hersenletsel is geen excuus maar een verklaring. 7
Interventie Als het brein onvoldoende in staat is het gedrag adequaat te reguleren zal de omgeving dit moeten doen. Werken aan seks Vraagt van cliënten en professionals Erkenning Bereidheid Actie en initiatief Creativiteit en flexibiliteit Open houding Kennis Vaardigheden Signaleren Bespreekbaar maken Hoe gevoelig ben je voor signalen? Sta je er voor open? Wat zijn jouw reacties? Hoe goed ken je jezelf? Waarom ik? Waarom nu? Welk doel? Hoe? Analyseren/ diagnosticeren Adviseren Doelbewust theoriegestuurd doorvragen Hypothesen genereren en toetsen Hulpvraag? Hulpvraagverduidelijking Algemeen Suggestief Specifiek 8
Verwijzen Medicatie Site Huisarts Seksuoloog: NVVS Psycholoog Haptotherapeut Fsyiotherapeut (evt BBD) Psychomotore therapeut Etc. SSRI : vertraagd zaadlozing en het orgasme (mn Paroxetine, Fluoxetine) Een erectieverbeterend medicijn is het eerste halfjaar na het CVA af te raden. Daarna is het alleen mogelijk als de man geen nitraten gebruikt. Anti-epileptica: verlaagt testosteron spiegel Glijmiddel. 9