MAGAZINE winter 2013-2014 8 Shimon Whiteson over robotica in de zorg We willen een sociaalvaardige robot maken Nu al kan een robot namens iemand die ziek thuis op de bank zit naar bijvoorbeeld school of een college. Skype op een stokje, noemt Shimon Whiteson zo n vorm van telepresence. Hij werkt aan een verbeterde versie: een robot met sociale vaardigheden. De robot wordt getest in een dagcentrum voor ouderen in Frankrijk. Tekst: Florentijn van Rootselaar Beeld: Ron Zwagemaker Stel je voor: een oudere is ziek en kan niet naar het dagcentrum waar hij meedoet aan allerhande sociale activiteiten, of een student kan niet naar een college. Wat te doen? Robot Teresa zou dan weleens een uitkomst kunnen zijn. De zieke oudere of de zieke student kan gewoon thuisblijven en toch via de robot aanwezig zijn. Namens die zieke kan Teresa mensen benaderen, een gesprek aanknopen of een vraag stellen aan de docent. Teresa is een voorbeeld van zoals wij dat noemen skype op een stokje, zegt Shimon Whiteson, docent informatica aan de Universiteit van Amsterdam in zijn werkkamer op het Science Park in de Watergraafsmeer. Shimon Whiteson leidt een team onderzoekers dat eind 2013 drie miljoen euro ontving van de Europese Unie om zorgrobot Teresa te ontwikkelen. Dankzij een scherm op een robot kan iemand nu al ergens anders aanwezig zijn. Telepresence noemen we dat. Anderen zien het gezicht van iemand die thuis op de bank zit, degene die thuis is, kan de mensen op een andere locatie zien en horen. Stap verder Maar Whiteson en zijn collega s willen een stap verder gaan, een belangrijke stap volgens Whiteson. Ze willen een robot creëren die ook sociaal vaardig is: de robot moet bijvoorbeeld de juiste afstand kunnen bewaren tijdens het contact. Niet de bestuurder thuis op de bank zorgt voor die afstand, maar de robot zelf. Whiteson: Mensen zijn sociaal heel vaardig zonder dat ze daar hun
MAGAZINE winter 2013-2014 10 en snelheid zijn dan belangrijk. Het is niet zo leuk als iemand heel snel naar je toe komt, of als zij te dicht bij komt. Lachend: Dat kan een beetje eng zijn. Een tweede scenario is dat je met iemand een gesprek voert, terwijl je door een gang loopt. Teresa moet zelf in staat zijn om ervoor te zorgen dat ze de snelheid aanpast aan de ander dan weer ga je langzamer, dan weer sneller. Je laat een ander misschien voorgaan, maar misschien ook niet. Terwijl Teresa en je gesprekspartner lopen is er wel oogcontact, maar niet te veel. Je wilt allebei naar voren kijken om te zien hoe je moet lopen, om te zien of er misschien obstakels of andere mensen zijn. Het oogcontact moet dus worden aangepast aan de situatie ook daar zorgt Teresa zelf voor. Whiteson: Bedenk ook dat mensen als snel de neiging hebben iets te beschouwen als een levend wezen of als een mens. Shimon Whiteson Shimon Whiteson (Jeruzalem, 1978) is docent informatica aan de Universiteit van Amsterdam. Hij leidt een team onderzoekers dat eind 2013 drie miljoen euro ontving van de Europese Unie om zorgrobot Teresa te ontwikkelen. best voor hoeven te doen. Ze houden makkelijk de juiste afstand van andere mensen. Met een gewone telepresence-robot moet je dat heel bewust zelf doen. Daardoor kan er minder aandacht naar het gesprek zelf gaan, wat de kwaliteit van de uitwisseling minder maakt. Onze bedoeling is om een semi-automatische robot te ontwikkelen die al die dingen op een laag niveau kan doen. Het grote voordeel van Teresa is dat er geen cognitieve overbelasting is van de gebruiker, die kan al zijn aandacht schenken aan het gesprek. Wat kan die sociaalvaardige robot nu precies? Er zijn twee scenario s mogelijk. In het eerste scenario ga je via Teresa dus naar iemand toe en begin je een gesprek. Allereerst zul je door een groep moeten manoeuvreren en iemand moeten benaderen. Belangrijk is dan dat je thuis niet voortdurend hoeft te sturen. Vervolgens moet zo n robot op de juiste manier een gesprek kunnen beginnen. De juiste afstand Normaal gedrag Om de robot te ontwikkelen werkt er een heel team aan, in Engeland, Frankrijk, Spanje, Zweden en Nederland. Zij staan voor heel diverse vragen: wat betekent lichaamstaal? Hoe moet de robot die inschatten? Hoe kan hij daar op reageren? Wat vinden we normaal gedrag? Hoe moet een robot bewegen? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat een robot ook echt normaal beweegt? Om die vragen te beantwoorden zijn deskundigen nodig uit heel verschillende vakgebieden: onder meer psychologie, kunstmatige intelligentie en robotica. Slimmer door leren Centraal in de ontwikkeling van Teresa staat een Frans dagcentrum voor ouderen. Teresa zal daar in actie komen, en daardoor leren om zich goed te gedragen. Opvallend is namelijk dat de robot nog lang niet volledig is toegerust voor contact met anderen, dat vermogen zal Teresa door ervaringen in dat dagcentrum moeten verkrijgen, legt Whiteson uit. We maken de robot slimmer door te leren. Dat gebeurt doordat mensen Teresa aanvankelijk volledig besturen, ze moeten bijvoorbeeld ook zorgen voor de juiste afstand ten opzichte van andere mensen. Die
MAGAZINE winter 2013-2014 11 informatie zal de robot kunnen gebruiken om dat later zelf te doen. Maar ook andere feedback is belangrijk: kijkt de bestuurder wel blij? Deinst iemand terug voor de robot, of heeft hij een angstige gelaatsuitdrukking? Teresa zal haar gedrag aanpassen op basis van deze informatie. Dat gebeurt niet meteen in het dagcentrum zelf. Teresa gaat daar eerst een periode aan het werk, daarna halen de onderzoekers haar eruit en bestoken haar met alle informatie die belangrijk is, bijvoorbeeld over de juiste afstand, de juiste snelheid bij het lopen, de betekenis van een glimlach. Als de robot die informatie heeft verwerkt, gaat die opnieuw het dagcentrum in. In totaal zal Teresa daar vier perioden zijn, telkens afgewisseld door zo n periode waarin ze leert. Hebben we echt behoefte aan zulke robots? Het grote voordeel is dat je ergens aanwezig kunt zijn zonder erheen te reizen. Dat kan echt een uitkomst zijn als iemand het huis niet uit kan. Dan kun je ondanks je gebondenheid aan huis toch meedoen, wat goed is voor je lichamelijke en geestelijke gezondheid. En het voordeel van zo n sociale robot als Teresa is dat je geen aparte afspraak met iemand hoeft te maken, op een borrel kun je eenvoudig naar iemand toegaan. Ook een arts of verpleegkundige kan dankzij zo n robot een patiënt bezoeken en zelf thuis, in zijn praktijk of in het ziekenhuis blijven. Gaat het niet ten koste van het echte contact als we Teresa naar de dagopvang sturen en niet zelf aanwezig zijn? Of als een arts niet zelf zijn patiënten bezoekt maar het contact via Teresa laat verlopen? Aanwezigheid door telepresence is nooit zo goed als echte aanwezigheid. Maar je moet een afweging maken: bezoek je als arts bijvoorbeeld één persoon, of kun je dankzij telepresence met tien mensen spreken, omdat je onder meer geen reistijd hebt. Met een kwaliteit die tachtig of negentig procent is van een gewoon gesprek. Maar is dat wel echt de afweging? Als we genoeg geld en middelen hebben kan zo n arts toch iedereen bezoeken? Dat is een politieke kwestie. In ieder geval kan de zorg hier zeker efficiënter door worden, wat voordelig is voor de samenleving. De vraag is wel hoe we deze middelen op een rechtvaardige manier verdelen. De lusten en lasten zouden gelijk verdeeld moeten worden. Bedenk ook dat er nog wel mensen achter Teresa zitten. De verpleegkundige en de arts zijn niet vervangen door een robot. Daarom zal het contact met Teresa toch heel bevredigend kunnen zijn. Juist door het oogcontact heb je minder het gevoel dat het nep is. "De robot moet op de juiste manier een gesprek kunnen beginnen" Maar Teresa heeft geen armen, dan is echt contact toch niet mogelijk? Ze kan geen hand geven, laat staan iemand op een andere manier aanraken. Nu al kun je via skype een relatie opbouwen die je nooit hebt ontmoet. Maar je mist iets, zeker. Via Teresa is het contact alweer minder beperkt dan louter met skype. Zaken die echt bij contact horen, zoals oogcontact, zijn goed mogelijk. Ook de juiste afstand speelt een grote rol om een contact bevredigend te maken. Dat kan eenvoudiger met Teresa. Maar het is waar: als je echt aanwezig bent, is het contact nog beter. Wel wordt het verschil tussen echte aanwezigheid en telepresence steeds kleiner. Bedenk ook dat mensen als snel de neiging hebben iets wat het ook is te beschouwen als een levend wezen of als een mens zelfs als we weten dat er een verschil is met ons. Neem de tegenstander in een game. Die bestaat uit niet meer dan vijf rijen broncode. Toch zie je zo n tegenstander als een mens, dat is nu een keer de manier waarop wij de wereld begrijpen. Alleen als hij zich heel onnatuurlijk gedraagt zal dat moeilijk zijn. We moeten die robot dus zo slim mogelijk maken, om natuurlijk gedrag te vertonen. Wat gebeurt er als de robot niet slim genoeg is? Als de robot iets niet goed doet, kan dat gênant zijn voor de bestuurder. Als hij bijvoorbeeld te dichtbij komt. Maar ook andere, technische zaken zijn belangrijk. Neem bijvoorbeeld de batterij. Stel dat die plotseling opraakt. Dat is een irritant probleem: iemand moet de robot optillen en meenemen naar een oplaadstation. Jij als bestuurder hebt misschien het gevoel dat je daarmee iedereen lastigvalt. En het kan ook echt vervelend zijn voor anderen, misschien nemen ze het jou kwalijk. Verder is het in een professionele omgeving bijvoorbeeld in een ziekenhuis belangrijk om de juiste indruk te maken. Mensen moeten de robot vertrouwen, anders moet je geen tele presence gebruiken. Gaan Teresa-achtige robots in de zorg een steeds belangrijker rol spelen? Nu al zijn telepresencerobots te koop, ze worden ook echt gebruikt in de zorg. Giraff, een partner in ons project, heeft al tientallen robots met dit doel verkocht in Zweden. Ik denk dat de vraag daarnaar snel gaat groeien. Als het Teresa-project slaagt, kun je verwachten dat semi-autonome telepresencerobots over vijf jaar op de markt komen. Dit is de eerste aflevering in een reeks over robotica in de zorg.
Betere zorg Luisteren naar levensverhalen van patiënten Gezondheid is veerkracht Denker des Vaderlands René Gude over zijn ziekte Leren leven met onzekerheid Sociaalvaardige robots in de zorg Van goede zorg verzekerd www.cvz.nl