Wat gaat er wettelijk veranderen De rijksoverheid legt taken bij de gemeenten neer die zij eerder zelf uitvoerde. De transitie van de jeugdzorg is daar onderdeel van. Centraal daarbij staat het versterken van de eigen kracht en het opbouwen van sociale netwerken rond kinderen en gezinnen. Het huidige systeem kent veel knelpunten, zoals sterke groei van de gespecialiseerde jeugdzorg, stijging van kosten, lange wachtlijsten en tekortschietende samenwerking. Straks kunnen ouders en kinderen - gemakkelijker en eerder dan nu - bij het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) terecht met hun vragen over opvoeden en opgroeien. De hoofddoelen van de verandering luiden: ondersteuning + zorg op maat in een eerder stadium en betere samenwerking rond jeugdigen en gezinnen. Jongeren en ouders in hun kracht zetten Kwaliteitscriteria Transitie Jeugdzorg vanuit het cliëntenperspectief Betrokkenheid organiseren Hoe informeert u en betrekt u burgers bij de transitie van de jeugdzorg? Op die vraag geeft Zorgbelang Gelderland in deze brochure antwoord. Cliëntenorganisaties (Wmo-raden en cliëntenraden), gemeenten en instellingen krijgen handvatten om de cliënt/ burger een positie te verschaffen op de volgende drie onderwerpen: informatie- en klachtrecht; inhoudelijke kwaliteitscriteria en cliëntenparticipatie. De brochure begint met een korte schets van de zaken die wettelijk gaan veranderingen. We vervolgen met de visie vanuit cliëntenperspectief op die veranderingen. Daarna gaan we in op de drie hierboven genoemde onderwerpen. In aparte kaders geven we toelichting op specifieke thema's en leest u over best practices. Hoe u deze informatie kunt gebruiken Zorgbelang Gelderland wil provincie en gemeenten helpen bij het opstellen van regionale transitieplannen. Gemeenten kunnen deze brochure gebruiken bij het maken van beleidsplannen en het opstellen van hun inkoopbeleid. Instellingen kunnen de informatie gebruiken om cliënten een stem te geven. En uiteraard willen we cliënten(organisaties) helpen bij het bepalen van hun standpunten en het innemen van hun positie om invloed te kunnen uitoefenen op de totstandkoming van het nieuwe systeem. Zorgbelang Gelderland is beschikbaar om partijen bij te staan als daaraan behoefte bestaat. versie 1.0 - maart 2012 Deze brochure is een uitgave van Zorgbelang Gelderland Als u uw mailadres stuurt naar info@zorgbelanggelderland.nl ontvangt een update op deze publicatie als het onderliggend wetgevingstraject is afgerond. Vermeld in de onderwerpregel a.u.b. 'update Kwaliteitscriteria transitie Jeugdzorg'. Centrum voor Jeugd en Gezin: midden in de maatschappij Met de decentralisatie van de jeugdzorg krijgt dit centrum veel meer taken: monitoren screenen ondersteuning voorlichting advies en informatie Het centrum wordt geacht zelf zoveel mogelijk hulp te bieden en bij complexe of specialistische hulpvragen in een zo vroeg mogelijk stadium hulp in te schakelen. Verder moet het integrale zorg rondom het gezin organiseren en samenwerking met het onderwijs. Centrale opdracht is echter dat het daadwerkelijk laagdrempelig is en dat het kinderen en hun ouders in de eigen kracht zet, in plaats van dat hun problemen en leven worden overgenomen. De uitbreiding van taken levert één gevaar op: als het centrum een instituut blijkt waar ouders niet binnen durven te komen uit angst het stempel 'slechte opvoeder' te krijgen. 2
Enkele citaten over het nieuwe stelsel In de Beleidsbrief Stelselwijziging Jeugd, die de titel draagt 'Geen kind buiten spel' van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport lezen we onder meer: " er moet in elke gemeente een herkenbare en laagdrempelige plek komen van waaruit preventieve gezondheidszorg, opvoedondersteuning en hulp aan jeugdigen, gezinnen en medeopvoeders integraal wordt aangeboden, in afstemming met de ondersteuning op school (de scholen moeten hun zorgplannen afstemmen met gemeenten en jeugdzorg)." " er komt een landelijk transitieplan, met daarin de fasering en de wijze van ondersteuning van gemeenten." " in de loop van 2012 wordt het wetsvoorstel Zorg voor jeugd aan de Tweede Kamer aangeboden, met daarin als uitgangspunten een algemene zorgplicht voor de gemeente om jeugdigen en hun opvoeders opvoed- en opgroeiondersteuning te bieden een plicht voor de gemeente om daar waar noodzakelijk een individuele voorziening te treffen voor de jeugdige of zijn opvoeders, vast te leggen in het gemeentelijk beleid, via een verordening." Zorg voor jeugd naar gemeenten Om de gewenste verandering te bereiken is in het Regeerakkoord afgesproken dat alle ondersteuning en zorg voor jeugd naar gemeenten gaat. Zowel bestuurlijk als financieel. Gemeenten krijgen verantwoordelijkheid voor: de huidige provinciale(geïndiceerde) jeugd zorg; de jeugdzorgplus (gesloten jeugdzorg); de zorg voor jeugd met een licht verstandelijke beperking de jeugdbescherming en jeugdreclassering. Bij gemeenten komt zo de taak te liggen om integraal beleid te ontwikkelen en maatwerk te bieden, afgestemd op de lokale en individuele situatie. Behalve voor de jeugdzorg decentraliseert het Rijk ook andere taken naar de gemeenten. Zo komen ook de functie begeleiding van de AWBZ naar de Wmo de nieuwe Wet werken naar vermogen de invoering van het passend onderwijs en de voorgenomen verlaging van de IQ-grens onder de gemeentelijke beleidsregie te vallen. Veel van deze maatregelen hebben betrekking op kwetsbare jongeren. De stelselwijziging gaat per 1 januari 2015 in. Het gaat niet alleen om de decentralisatie van taken en verantwoordelijkheden, maar ook om een transformatie en vernieuwing in de organisatie van de zorg en de werkwijzen daarbij. Een landelijke transitiecommissie gaat toezicht houden op het transitieproces. " gemeenten moeten de jeugdbescherming en jeugdreclassering inkopen bij organisaties die gecertificeerd zijn door een onafhankelijk kwaliteitsinstituut." " de meld- en adviesfunctie op het gebied van kindermishandeling wordt belegd bij gemeenten die dat (bovenlokaal) gaan organiseren, in samenhang met het steunpunt huiselijk geweld en het veiligheidshuis." Volgens cliënten Succesfactoren voor het slagen van het Centrum voor Jeugd en Gezin de medewerkers zijn onafhankelijk van instellingen er heerst een laagdrempelige (huiskamer)sfeer medewerkers helpen je de vraag goed te formuleren en nemen je probleem niet over privacy is gegarandeerd anoniem vragen stellen per telefoon of e-mail is mogelijk er wordt zeer terughoudend omgegaan met het aanleggen van een dossier er is één aanspreekpersoon of gezinscoach de ouders wordt duidelijk verteld waarom soms ingegrepen moet worden, en daarover wordt verantwoording afgelegd aan de ouders er wordt gebruik gemaakt van de diensten van ervaringsdeskundigen, zoals het Oudernetwerk Jeugdzorg Gelderland, of jongeren die als mentoren of coaches kunnen optreden de huisvesting is in een normaal en laagdrempelig gebouw " gemeenten zijn niet verplicht tot het verstrekken van een persoonsgebonden budget en kunnen zelf bepalen wanneer een burger hiervoor in aanmerking komt." "...de burgemeester krijgt doorzettingsmacht waar sprake is van problemen in de samenwerking tussen instellingen." 3
Best practice Tussen het wal en het schip Samen met de gemeente Apeldoorn stelde het Jongereninformatiepunt (JIP) een aantal speerpunten op waarbinnen het JIP behoorlijk wat bewegingsruimte kreeg. Gezien de dynamiek die het werken met de doelgroep meebrengt een goede beslissing. Het JIP signaleerde dat veel jongeren vanaf hun achttiende tussen het wal en het schip dreigen te vallen omdat zij geen doelgroep meer van de jeugdzorg zijn, maar nog wel ondersteuning nodig hebben. Het JIP behartigt de belangen van deze kwetsbare doelgroep en heeft inmiddels veel jongeren in Apeldoorn naar volwassenheid gesteund. Visie op de veranderingen vanuit het perspectief van de cliënt Vanuit het oogpunt van de cliënt zijn de algemene doelstellingen van de aangekondigde verandering prima! Het gaat immers om: laagdrempelige hulpverlening aan ouders met opvoedproblemen; laagdrempelige hulpverlening aan jongeren met opgroeiproblemen; meer benutten van de eigen kracht van burgers en hun omgeving; meer ruimte voor gemeenten om onderwijs, arbeid en welzijn op elkaar af te stemmen. Dat zijn stuk voor stuk (beoogde) verbeteringen ten opzichte van het huidige systeem, waarin cliënten (ouders en jongeren) toch vooral knelpunten tegenkomen als: niet weten waar ze terecht kunnen voor eenvoudige opvoed- of opgroeivragen; lang wachten voordat zorg wordt geboden of er wordt overgegaan tot uithuisplaatsing; klachten over de bejegening; slechte informatie over rechten en plichten; beperkte betrokkenheid van jongeren bij hun eigen zorgplan. Om deze en andere knelpunten te verhelpen noemen jongeren en ouders verschillende punten die beter kunnen in de jeugdzorg. Zoals: meer voorlichting over rechten en plichten van cliënten; het oprichten van cliënten- en jongenraden of andere vormen van participatie; het inzetten van passende hulpverleningsvormen; meer aandacht voor jongeren die op hun achttiende de jeugdzorg verlaten; meer inspraak bij het opstellen en uitvoeren van het hulpverleningsplan. Als gemeenten de verantwoordelijkheid nemen om deze verbeterpunten tot stand te brengen, draagt dat er toe bij dat burgers hun eigen kracht optimaal aanspreken. Dit zal er toe leiden dat zij zo vroeg mogelijk de regie over hun eigen leven (weer) volledig kunnen oppakken. De voorstellen die er nu liggen, lijken dit mogelijk te maken, al zijn er op dit moment ook punten die om extra aandacht vragen. We noemen hier de combinatie van vrijwillige en gedwongen hulpverlening onder het ene dak van het Centrum voor Jeugd en Gezin. De kans is niet denkbeeldig dat er een associatie met het Bureau Jeugdzorg ontstaat en dit ouders belet naar het centrum te gaan. In de periode dat de overgang van verantwoordelijkheden naar de gemeente wordt ingevuld, moet er wat betreft de cliënten op de volgende punten worden gelet, wil het nieuwe systeem van zorg voor de jeugd goed gaan functioneren: recht op informatie en op klachtenmogelijkheden voor cliënten, waardoor hun positie sterker wordt; voldoende betrokkenheid van burgers, zowel in de ontwikkeling- als in de uitvoeringfase, waardoor het nieuwe systeem laagdrempelig en klantgericht gaat werken; 4
voorkomen van opeenhoping van allerlei maatregelen bij de meest kwetsbare groep jongeren ( bijvoorbeeld: een jongere die met de jeugdzorg te maken heeft, na de invoering van de wet werken naar vermogen geen recht meer heeft op een Wajong uitkering en na de decentralisatie van de functie begeleiding naar de Wmo, mede als gevolg van de IQ-maatregel, wellicht geen aanspraak meer kan maken op begeleiding uit de AWBZ) ; integraal beleid (dat wil zeggen afstemming tussen de verschillende beleidssectoren zoals onderwijs, arbeid en Wmo), waardoor de cliënt niet meer met verschillende loketten en hulpverleners te maken krijgt; goede training van de huidige jeugdhulpverleners in (nieuwe) vormen van bejegening en werkwijzen, waardoor zij daadwerkelijk de regie bij de cliënt kunnen leggen. Informatie- en klachtrecht In de huidige Wet op de jeugdzorg heeft de cliënt informatieen klachtrecht. Waar het om heel directe ingrepen in het persoonlijke leven kan gaan, is het nuttig om dit recht te kunnen claimen. Het moet afdoende bescherming bieden en voorkomen dat mensen zich stil houden uit angst voor represailles. Ook in de nieuwe Wet zorg voor jeugd dient het informatieen klachtrecht te worden opgenomen. De burger moet aanspraak kunnen maken op objectieve informatie over verschillende mogelijkheden voor ondersteuning en het recht hebben op inzage in het eigen dossier. Dat zal er op neerkomen dat gemeenten verplicht zijn de burger te informeren en een klachtenregeling moeten instellen. De meeste klachten van cliënten in de jeugdzorg gaan over: de uitvoering van de hulpverlening; beslissingen waarmee men het niet eens is; bejegening van cliënten. Tip: verwerkt het klachtrecht in de gemeentelijke verordening over het recht op individuele voorzieningen. Ook een recht: vertrouwenspersoon meenemen Een vertrouwenspersoon (een familielid of een onafhankelijke ander) meenemen naar gesprekken met gemeenten en zorgaanbieders, is ook een recht dat in de nieuwe wet goed geregeld moet zijn. Sommige cliënten slagen er namelijk niet in hun ervaringen en wensen goed te verwoorden en voelen zich zwak als zij tegenover een professional of ambtenaar staan. Aanbevelingen om het informatie- en klachtrecht goed te regelen leg de functie van vertrouwenspersoon vast in de nieuwe Wet zorg voor jeugd; regel het informatie- en klachtrecht van de cliënt in de gemeentelijke verordening; geef de burger recht op objectieve informatie over de verschillende hulpverleningsmogelijkheden; maak het dossier van de cliënt toegankelijk, leesbaar en begrijpelijk; geef de burger het recht op inzage in het eigen dossier; geef de burger het recht een vertrouwenspersoon (zowel een professional als een vrijwilliger) mee te nemen naar gesprekken. Positie bepalen Voor het tot uitvoer brengen van deze aanbevelingen, moeten we de cliënt/burger een positie (helpen) verschaffen op informatie- en klachtrecht op inhoudelijke criteria en cliëntenparticipatie. Hoe dat valt aan te pakken beschrijven we hierna. 5
Best practice Een coach biedt ondersteuning De stichting Jongerencoaches in Harderwijk stelt zich tot doel jongeren tussen 16 en 27 jaar op de Noordwest-Veluwe te ondersteunen als het gaat over zaken die hun leven, werk en/of opleiding betreffen. De coaches zijn geen professionele hulpverleners, maar eerder een vertrouwenspersoon voor de jongere zelf. De coaches staan in contact met professionals van bijvoorbeeld het Centrum voor Jeugd en Gezin en zorgadviesteams. Best practice Ervaring en betrokkenheid werkt voor Lindenhout De directie van de jeugdzorginstelling Lindenhout heeft een medezeggenschapsraad naar nieuw model ingesteld. In deze raad hebben zowel ervaringsdeskundigen als betrokken burgers zitting. De ervaringsdeskundigen hebben te maken (gehad) met de jeugdzorg. De andere leden zijn burgers die zich betrokken voelen bij cliënten in de jeugdzorg. Deze combinatie levert verrassende invalshoeken en blijkt verrijkend. Enerzijds garandeert de inbreng van de ervaringsdeskundigen dat de raad praktisch en dichtbij de ervaringen van de cliënten blijft. Anderzijds bevordert de bijdrage van betrokken burgers dat de individuele ervaringen worden verwerkt in beleidssuggesties op een meer zakelijk niveau. Inhoudelijke kwaliteitscriteria Wat de burger/cliënt kwaliteit vindt, moet als criterium gelden voor gemeenten, welzijnsorganisaties en zorginstellingen. Dit uitgangspunt helpt gemeenten bij het schrijven van een beleidsplan of het opstellen van een verordening rond het inkoopbeleid. Zorg- en welzijnsinstellingen kunnen er hun kwaliteitsbeleid mee vormgeven. De volgende aanbevelingen gaan hier nader op in: verwerk de wensen van de cliënt over het Centrum voor Jeugd en Gezin in het gemeentelijk beleid stel een individueel participatieplan op dat gericht is op deelname aan de samenleving en dat alle leefgebieden (zoals onderwijs en eventueel arbeid) omvat laat de cliënt in principe zijn eigen participatieplan opstellen, desgewenst met ondersteuning van een vertrouwenspersoon laat het participatieplan pas in werking treden als de cliënt het heeft ondertekend geef elke hulpvrager het recht op een persoonsgebonden budget of een voucher voor dienst in natura geef elke hulpvrager het recht op een vorm van begeleiding die appelleert aan zijn eigen kracht (voordat zwaardere hulp wordt ingezet) regel en coördineer via één casemanager (aanspreekpersoon) de begeleiding en ondersteuning per cliënt of per gezin gebruik als gemeente actief 'doorzettingsmacht' als er impasses tussen instellingen dreigen over de hulpverlening geef de cliënt het recht de casemanager te kiezen die bij hem past bereid de jongere door middel van een participatieplan, stages, goede verbindingen met het onderwijs en woningcorporaties op tijd voor op het leven als burger in de maatschappij stel als instellingen en gemeenten gezamenlijk met de jongere een 'nazorgplan' op voor dat leven in de maatschappij, garandeer begeleiding gedurende een half jaar na vertrek uit de instelling en zorg dat de jongere een vrijwillige, niet professionele coach krijgt bevorder de inzet van mentoren en jongerencoaches, zodat jongeren gedeeltelijk door nietprofessionals worden begeleid stel als gemeenten middelen beschikbaar voor initiatieven van burgers zelf (zoals het project jongerencoach - zie kader - gastlessen door jongeren op scholen en het Oudernetwerk Jeugdzorg Gelderland) zet ervaringsdeskundigen - zie kader - in bij de deskundigheidsbevordering van professionals, opdat die zo cliëntgericht mogelijk gaan werken maak speciale, langer durende zorg beschikbaar voor gezinnen waar geen snelle verbetering mogelijk is en waar soms meerjarig begeleiding nodig is betrek burgers en cliënten bij het opstellen van kwaliteitscriteria en bij het toetsen er van 6
*Vormen van cliëntenparticipatie Er zijn vormen van cliëntenparticipatie door cliënten van de jeugdzorg, variërend van formeel tot informeel. Ook is er een lijn van toenemende invloed van raadplegen en adviseren via inspraak en coproduceren naar meebeslissen. Voorbeelden van werkvormen op die niveaus van participatie zijn: raadplegen: voorlichtingsbijeenkomsten, panels, klanttevredenheidsonderzoek; adviseren: Wmo- of cliëntenraad, mystery guests, spiegelgesprek; focusgroep; inspraak: digitale mogelijkheden (e-panel, meldweek, verbeterlijst); coproduceren: wijkcontracten, praatcafé, stakeholdersdialoog; meebeslissen: participatieve begroting, innovatieve projecten. Ook kunnen instrumenten van cliëntenparticipatie worden geselecteerd op basis de vorm van participatie die ze beogen: informatie advies consultatie of een mengvorm Alle instrumenten zijn per lokale behoefte nader toe te spitsen. Ook voor (kleine) kinderen zijn specifieke, meer speelse instrumenten ontwikkeld. Zorgbelang Gelderland heeft informatie over al de gangbare instrumenten voor cliëntenparticipatie beschikbaar. Cliëntenparticipatie Collectieve belangenbehartiging is een taak van Wmo-raden en cliëntenraden binnen de jeugdzorg- en eventueel andere instellingen. Daarbij komt het aan op 'echt willen' want aan instrumenten voor cliëntenparticipatie in de jeugdzorg is geen gebrek*. Obstakel is wel dat Wmo-raden nog niet of nauwelijks bekend zijn met jeugdzorg. De cliëntenraden en Wmo-raden kennen elkaar nauwelijks. Ook moet rekening gehouden worden met het feit dat er burgers zijn die zich niet betrokken voelen bij de formele vormen van cliëntenparticipatie via medezeggenschapsraden. Deze burgers zullen dus op andere manieren betrokken moeten worden. Voor het zorgvuldig verlopen van de transitie in de jeugdzorg is het meer dan wenselijk dat burgers zo vroeg mogelijk bij de planontwikkeling worden betrokken, zowel bij de gemeenten als bij de zorgaanbieders. Dat kan op heel veel verschillende manieren. Die diversiteit in aanpak is belangrijk om zoveel mogelijk ervaringen en wensen van burgers naar boven te kunnen halen. Aanbevelingen Rondom het goed op gang laten komen van cliëntenparticipatie zijn de volgende aanbevelingen te doen: betrek als provincie en gemeenten relevante cliënten(ondersteunings)organisaties als Wmoraden, cliëntenraden en Zorgbelang Gelderland bij het opstellen van de regionale transitieplannen en geef de gelegenheid criteria vanuit cliëntenperspectief in te brengen trek als Wmo-raden en cliëntenraden gezamenlijk op in een regio en wissel ervaringen uit betrek de burgers die niet in raden zijn vertegenwoordigd andere manieren (via cliëntenpanels, gesprekken met jongeren) vorm per regio een klankbordgroep van burgers en cliënten om de transitie in de regio vanuit cliëntenperspectief te begeleiden stimuleer instellingen nieuwe vormen van cliëntenparticipatie uit te proberen (bijvoorbeeld het model van een raad van ervaringsdeskundigen en betrokken burgers) betrek de door cliënten(organisaties) opgestelde kwaliteitscriteria in het inkoop- of aanbestedingsbeleid van de gemeente betrek cliënten bij de toetsing van het kwaliteitsbeleid van de instellingen die u als gemeente onder contract neemt vraag cliënten naar hun oordeel over de kwaliteit van de geleverde dienstverlening geef geld aan groepen jongeren om zelf activiteiten in uw gemeente te organiseren neem als gemeente alleen instellingen onder contract die aantoonbaar invulling geven aan cliëntenparticipatie en regelmatig klanttevredenheidsonderzoeken laten uitvoeren Best practice Oudernetwerk Jeugdzorg Gelderland Ouders in de jeugdzorg hebben vragen over hun rechten en mogelijkheden. Het Oudernetwerk Jeugdzorg Gelderland biedt ouders een platform om ervaringen uit te wisselen en om hen op tal van manieren te ondersteunen. Van april 2010 tot 1 augustus 2011 was er met bijna 1.000 ouders contact via de Helpdesk en het Maatjesproject en tijdens thematische en huiskamerbijeenkomsten. De ouders gaven aan behoefte te hebben aan een luisterend oor en het netwerk te zien als een klankbord waar zij hun ervaringen kunnen delen. In de contacten met het Maatjesproject van het Oudernetwerk kregen ouders praktische adviezen hoe om te gaan met de jeugdzorg. De ervaringen vormen input voor de ontwikkeling van beleid voor onder andere Bureau Jeugdzorg, jeugdzorginstellingen, de Provincie Gelderland en de landelijke politiek. Zorgbelang Gelderland stond aan de wieg van Oudernetwerk door het initiatief te nemen ouders uit te nodigen voor de uitwisseling van ervaringen. 2012 Zorgbelang Gelderland - 1.0/0312 7