Tussen kans en calamiteit

Tussen kans en calamiteit Risicomanagement in de varkenshouderij Door schaalvergroting, specialisering en liberalisering van de wereldhandel zullen opbrengsten sterker gaan fluctueren. ABN AMRO vindt het belangrijk dat agrarische ondernemers zich bewust zijn van de aanwezige risico s die calamiteiten kunnen veroorzaken, maar ook kansen kunnen bieden. Door goed risicomanagement werkt u aan de toekomst van uw bedrijf. Ondernemen is risico s nemen. Het is de rol van de ondernemer om een goede afweging te maken welke risico s hij wil en kan nemen. Onzekerheid over prijzen, wet- en regelgeving, productieomstandigheden en ontwikkelingen in de persoonlijke sfeer kunnen grote invloed hebben op het reilen en zeilen van de onderneming. Dit wordt zichtbaar in het verloop van de resultaten van jaar tot jaar (tabel 1). Fluctuaties van de resultaten van het bedrijf zijn van invloed op het inkomen en de investeringscapaciteit, en daarmee op de strategische ontwikkeling van het bedrijf. Tabel 1: gemiddelde ontwikkeling saldo en bedrijfswinst zeugenhouderij en vleesvarkenshouderij (bedrijfseconomisch) In euro s 2001 2002 2003 2004 2005 Saldo zeugenhouderij* 303 315 261 478 600 Gezinsinkomen uit zeugenhouderijbedrijf 8700-13.500-17.200 78.000 110.000 Saldo vleesvarkenshouderij* 49 38 49 102 88 Gezinsinkomen uit vleesvarkenshouderij -18.700-4.300-8.600 57.300 39.400 Bron: LEI *In euro per zeug/vleesvarken Risicomanagement omvat alles wat wordt gedaan om risico s binnen het bedrijf acceptabel te houden. Daarbij dient een afweging te worden gemaakt welke risico s voor lief worden genomen en welke risico s worden afgedekt. Risicobeheersing Ondernemers gaan verschillend met risico s om. Enerzijds doordat de risicohouding tussen ondernemers verschilt, anderzijds door een verschil in risicoperceptie. De risicohouding is de mate waarin mensen risico s durven te nemen. De risicoperceptie staat voor de mate waarin mensen zaken als risicovol interpreteren. Bij een integrale benadering wordt voor het hele bedrijf een afweging gemaakt tussen risico en rendement. In sectoren met sterke inkomensfluctuaties als gevolg van prijsrisico s, zoals in de varkenshouderij, moet de ondernemer de financiële situatie afstemmen op of laten meewegen in de uiteindelijk gekozen risicomanagementstrategie. Om het inzicht te vergroten hoe varkenshouders met risico s omgaan, is in opdracht van ABN AMRO een enquête uitgevoerd over risicomanagement. 1

Er is daarbij onderscheid gemaakt tussen grote en kleine bedrijven. Uit de enquête blijkt dat ruim de helft van de varkenshouders veel aandacht besteedt aan risicomanagement. 8% van de varkenshouders geeft zelfs aan zeer veel aandacht aan risicomanagement te besteden. Toch is er ook een groep van 38% die aangeeft weinig tot geen aandacht aan risicomanagement te besteden. Figuur 1: aandacht risicomanagement in de varkenshouderij 8% 1% 5% 32% geen erg weinig weinig Aan de varkenshouders is gevraagd waarom risicomanagement belangrijk is voor hun bedrijf. Voor hen is risicomanagement met name belangrijk voor het behalen van betere resultaten en het waarborgen van de continuïteit van het bedrijf (zie tabel 2). In iets mindere mate wordt het verkrijgen van een financiering en stabiele prijzen genoemd. 54% veel erg veel Tabel 2: de mate waarin risicomanagement belangrijk is voor het bedrijf (1=zeer onbelangrijk, 5=zeer belangrijk) Risicomanagement is belangrijk voor: Kleine varkensbedrijven Grote varkensbedrijven Het voorkomen van grote schommelingen in het inkomen 3,5 3,8 Het verkrijgen van een financiering 3,8 3,7 Het behalen van betere resultaten en een hogere winst 4,3 4,1 De continuïteit van het bedrijf 4,2 4,0 Het verkrijgen van stabielere prijzen 3,4 3,6 Risicomanagement in vier stappen 1. Stel uzelf de vraag welke risico s van invloed zijn op uw bedrijf. Kijk ook in deze uitgave om een indruk te krijgen van de risico s die mogelijk bij u op uw bedrijf van invloed zijn. Leg het accent op die risico s die er toe doen voor uw bedrijf. 2. Probeer de impact van die risico s in te schatten. Maak een prognose van de gevolgen en van de kans dat het risico zich voor doet. Zo kunnen risico s met elkaar worden vergeleken en kan een afweging worden gemaakt welke risico s voor lief worden genomen en welke risico s moeten worden beperkt. 3. Stel een strategie op voor de risico s die u wilt beperken. Er zijn verschillende manieren om risico s te beperken. Dit kan bijvoorbeeld door het goed getimed overdragen van risico s of door het nemen van maatregelen op het bedrijf zelf. In deze uitgave staat een aantal suggesties genoemd om risico s te beperken. 4. Houdt bij of de genomen maatregelen het gewenste effect vertonen. Bij een onbevredigend resultaat zullen de genomen maatregelen heroverwogen worden. 2

Risico s in de varkenshouderij Risico s zijn in vijf groepen in te delen: Markt en prijsrisico s, Productierisico s, Institutionele risico s, Persoonlijke risico s en Financiële risico s. Varkenshouders zijn zich kennelijk erg bewust van de gevolgen van diergezondheidsrisico s. Risico s met betrekking tot dierziekten en hygiëne, de productierisico s, worden door zowel de grote als de kleine varkensbedrijven als meest belastend bevonden. Op de tweede plek staan bij beide groepen de risico s met betrekking tot de prijzen die worden ontvangen voor de geleverde producten. Financiële en persoonlijke risico s worden in iets mindere mate belangrijk geacht. Grote bedrijven vinden dat risico s ten gevolge van veranderende wet- en regelgeving een grotere invloed hebben op het bedrijfsresultaat dan kleine bedrijven. Tabel 3: invloed van risico s op het bedrijfsresultaat (1= zeer weinig, 2= weinig, 3= niet veel en niet weinig, 4= veel en 5= zeer veel invloed.) Kleine varkensbedrijven Grote varkensbedrijven Risico s m.b.t. dierziekten en hygiëne 4,4 4,4 Risico s ten gevolge van veranderende wet en regelgeving 3,5 3,9 Financiële risico s 3,4 3,6 Persoonlijke risico s 3,4 3,4 Prijsrisico op prijzen die u ontvangt voor uw producten 3,7 4,1 Prijsrisico op prijzen die u betaalt voor geleverde producten 3,6 3,9 of diensten Markt- en prijsrisico s Prijs- en marktrisico s worden in de varkenshouderij voornamelijk gevormd door de prijs van biggen, de opbrengstprijs van vleesvarkens en in mindere mate de prijs voor voer. Figuur 2 geeft grafisch het verloop en de schommelingen van belangrijke geïndexeerde prijzen voor de varkenshouderij weer. Figuur 2: verloop van belangrijke prijzen in de varkenshouderij (januari 2001 =100). Bron: LEI, bewerking ABN AMRO. 140 120 100 80 60 40 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Vleesvarkensvoer Biggen Vleesvarkens Prijsfluctuaties zijn van grote invloed op de financiële resultaten van het bedrijf. Indien de prijzen te laag zijn om de kosten te dekken wordt een verlies geleden en teert het bedrijf in op haar eigen vermogen. Indien de prijzen voor langere tijd op een laag niveau blijven, kan de continuïteit van het bedrijf in het geding komen. Om dergelijke situaties te voorkomen is het verstandig om een prijsbeleid te voeren gericht op prijszekerheid. Prijszekerheid is sterk gerelateerd aan de gebruikte afzetmethoden. Het is daarom raadzaam om na te gaan of de gebruikte afzetmethoden wel de gewenste prijszekerheid geven. 3

Tabel 4: verschillende afzetmethoden en mate van prijszekerheid Afzetmethode Vrije markt Prijs- en leveringscontracten Termijncontracten in combinatie met verkoop op de vrije markt Mate van prijszekerheid De prijs op de vrije markt voor vleesvarkens en biggen kan binnen korte tijd sterk fluctueren; met alle (prijs-)risico s van dien. Prijszekerheid kan worden verkregen door het afsluiten van prijscontracten waarbij de prijs voor de te leveren biggen of vleesvarkens tot een jaar van tevoren wordt vastgelegd. Ook bestaan er leveringscontracten waarbij het aantal te leveren varkens van tevoren wordt vastgesteld maar waarbij de prijs wordt bepaald op het moment van levering. Hierdoor wordt het prijsrisico niet weggenomen. De mogelijkheden voor prijs en leveringscontracten zijn op dit moment (nog) beperkt. Door termijncontracten af te sluiten kan de prijs van tevoren worden vastgezet, terwijl de varkens gewoon op de vrije markt worden verkocht. De effectiviteit van de termijnmarkt als risico-instrument wordt echter beperkt door onvolkomenheden op de termijnmarkt. Door gebruik te maken van verschillende afzetmethoden is men niet afhankelijk van een prijs. Dit kan door bijvoorbeeld een deel van de productie op contract te leveren en een deel vrij. Hierdoor kan de ondernemer het te lopen prijsrisico naar eigen voorkeur invullen. Uit de enquête blijkt echter dat vrijwel geen enkele varkenshouders gebruik maakt van meerdere afzetmethoden. Dit wordt mede veroorzaakt doordat de mogelijkheden hiervoor (nog) beperkt zijn. Een zeugenhouder kan ook overwegen een gesloten bedrijf te vormen. Hierdoor wordt het prijsrisico verlegd naar de vleesvarkenprijzen. Uit de enquête komt naar voren dat het merendeel van de varkenshouders gebruikmaakt van de vrije markt. 63% van alle ondervraagde varkenshouders levert biggen en 78% levert de vleesvarkens via de vrije markt. In de enquête is overigens geen onderscheid gemaakt tussen prijscontracten en leveringscontracten. Tabel 5: gebruikte afzetmethoden voor biggen en vleesvarkens Kleine varkensbedrijven Grote varkensbedrijven Biggen Vleesvarkens Biggen Vleesvarkens Vast contract 27% 27% 33% 16% Vrije markt 68% 73% 58% 84% Termijnmarkt 3% 0% 0% 0% Anders 3% 0% 10% 0% Een meerderheid van de grote varkenshouders geeft de voorkeur aan de kans op een hogere verkoopopbrengst met relatief veel risico boven een lagere verkoopopbrengst met relatief weinig risico. Een meerderheid van de kleine varkenshouders daarentegen geeft de voorkeur aan een minder gewaagd prijsbeleid: zij prefereren lagere opbrengsten met minder risico. Figuur 3: handelen op de termijnmarkt wordt gezien als 2% 10% 27% verkrijgen van zekerheid speculatie Ruim 60% van alle ondervraagde varkenshouders zegt op de hoogte te zijn van wat de termijnmarkt voor hen kan betekenen. 47% geeft aan de termijnmarkt ook te volgen. Het overgrote deel beschouwt het handelen op de termijnmarkt als speculatie (figuur 3). 62% iets anders weet niet 4

Verbazingwekkend is de grote interesse voor het afdekken van voerprijzen, de fluctuaties hiervan zijn immers vrij beperkt in vergelijking met de biggen- en varkensprijzen. De helft van alle bevraagde varkenshouders ziet het beschermen van de voerprijs tegen fluctuaties als een interessante optie. Productierisico s Productierisico s liggen in de varkenshouderij voornamelijk op het terrein van hygiëne zoals insleep van ziekten en tegenvallende technische resultaten. Deze risico s zorgen in de meeste gevallen voor lagere opbrengsten of verhoogde kosten en dat voelt men direct in de portemonnee. Door het nemen van preventieve maatregelen kunnen productierisico s deels worden ingeperkt. Aan de varkenshouders is gevraagd welke preventieve hygiënemaatregelen zij nemen, waaronder (1) het hebben van een hygiënesluis, (2) het onderscheiden van een vuile en een schone weg en (3) het opstellen van een hygiëneplan. Uit tabel 6 blijkt dat de grotere bedrijven over het algemeen strikter zijn in het nemen van hygiënemaatregelen, alhoewel de verschillen klein zijn. Van de drie genoemde maatregelen wordt de hygiënesluis op het merendeel van de bedrijven toegepast. Rond driekwart van de varkenshouders past een schone en een vuile weg toe. Ruim de helft van de varkensbedrijven heeft een bedrijfshygiëneplan voor het gehele bedrijf opgesteld. Tabel 6: toepassing van hygiënemaatregelen. Maatregel Kleine varkensbedrijven Grote varkensbedrijven Hygiënesluis Ja, voor de toegang van 88% 94% het gehele bedrijf Ja, voor de quarantainestal 6% 2% Nee 6% 4% Schone en vuile weg Ja 70% 75% Nee 30% 25% Bedrijfshygiëneplan Ja 52% 56% Nee 42% 27% Gedeeltelijk 6% 17% De financiële impact van hygiëne- en diergezondheidsrisico s kan enorm zijn. Stel dat de normale voerwinst in de zeugenhouderij 510 per zeug per jaar bedraagt. Indien het bedrijf wordt geplaagd door bijvoorbeeld PRRS verslechteren de technische kengetallen. Een daling van de voerwinst van 10% ten gevolge van een lagere voerconversie en een hogere uitval van biggen is denkbaar. Hierdoor verslechtert de voerwinst tot 459. Voor een bedrijf met 500 zeugen betekent dit een inkomensverlies van 25.500. Uit de enquête blijkt dat de grotere bedrijven institutionele risico s groter vinden dan de kleine bedrijven. Dit valt wellicht te verklaren doordat grotere bedrijven meer weerstand ondervinden bij het verkrijgen van de nodige vergunningen. Institutionele risico s Institutionele risico s zijn een gevolg van onzekerheden aangaande aanscherping en veranderingen in de wet- en regelgeving van de overheid. Deze wet- en regelgeving heeft veelal betrekking op dierwelzijn, milieu, arbeidsomstandigheden, belastingen of productierechten. Dit type risico leidt veelal tot een productiebeperking of resulteert in een toename van de productiekosten. Door goed op de hoogte te blijven van de huidige ontwikkelingen kan men tijdig inspelen op toekomstige veranderingen. 5

Persoonlijke risico s Persoonlijke risico s omvatten arbeidsongeschiktheid, overlijden van de ondernemer, echtscheiding, en scheiding van partners die samen het bedrijf voeren. Persoonlijke risico s kunnen ook te maken hebben met de bezittingen van het bedrijf zoals diefstal, brand en andere schade. Een aantal persoonlijke risico s kunnen worden afgedekt met verzekeringen. Denk hierbij aan brand en schadeverzekeringen of arbeidsongeschiktheidsverzekeringen. Persoonlijke risico s kunnen ook worden voorkomen door preventie. Brandpreventie en zorg voor gezonde arbeidsomstandigheden behoren tot de mogelijkheden. Financiële risico s Financiële risico s hebben betrekking op het vermogen van het bedrijf, de bijbehorende renterisico s en de cashflow. Ze zijn daarmee direct gerelateerd aan het prijs- en productieniveau en de daarmee verbonden risico s. Een overschot op de exploitatie komt ten goede aan het vermogen van het bedrijf. Wanneer een exploitatietekort optreedt, moet dat worden aangevuld uit het vermogen. Op deze manier werkt het vermogen van het bedrijf als een buffer. Bijna 70% van de kleine varkenshouders zet tijdens goede jaren geld opzij om slechte jaren te kunnen overbruggen. Opvallend is dat dit percentage bij de grote bedrijven lager ligt. Grote varkenshouders vinden het daarentegen belangrijker om financiële risico s te beperken door een goed inzicht in de financiële positie van het bedrijf. Door een goed inzicht in de financiële resultaten worden verschillen in opbrengsten en kosten zichtbaar en kan er op tijd worden ingegrepen om verliezen te voorkomen. Bovendien geeft een goed inzicht in de financiële resultaten ook een beter beeld van de ruimte voor risico s die nog kunnen worden genomen. Onder de financiële risico s vallen ook renterisico s. Renterisico s kunnen worden beperkt door middel van derivaten of door de rente vast te zetten. De helft van zowel de kleine als de grote bedrijven hebben maatregelen genomen om hun renterisico te beperken door middel van rentederivaten of door het vastzetten van de rente. Slechts 8% van de kleine varkenshouders maakt gebruik van rentederivaten tegenover 15% van de grote varkensbedrijven. Is de cashflow zeker gesteld door middel van bijvoorbeeld prijsafspraken of door maatregelen om productierisico s te beheersen, dan is het bedrijfsrisicoprofiel gunstiger en verbetert de financierbaarheid. Met name dat laatste maakt het erg interessant om alle risico s nog eens goed tegen het licht te houden. Tabel 7: genomen maatregelen om financiële risico s te beperken Maatregel Kleine varkensbedrijven Grote varkensbedrijven Rentederivaten, waaronder renteplafonds 8% 15% Vaste rente of renteswap 42% 37% Goed inzicht in de eigen financiële positie en resultaten 54% 75% Tijdens goede jaren sparen voor slechtere jaren (bufferen) 68% 46% Geen van deze maatregelen 2% 4% Meer informatie Voor meer informatie over risicomanagement neemt u contact op met uw agrarisch specialist of met de Afdeling Agrarische Bedrijven (tel. 020-343 70 20) of kijkt u op www.abnamro.nl/agrarisch In opdracht van ABN AMRO is een telefonische enquête uitgevoerd onder in totaal 100 varkenshouders. Doel van de enquête was om inzicht te krijgen wat varkenshouders als risico s zien en hoe ze met risico s omgaan. Bij deze enquête is onderscheid gemaakt tussen kleine bedrijven (50 100 NGE) en grote bedrijven (>100 NGE). In de enquête is met name ingegaan op prijsrisico s, financiële risico s en productierisico s. 6