jaarverslag f u n d a m e n t

2017 jaarverslag f u n d a m e n t

Jaarverslag 2017 2 0. Inleiding 3 1. Programma 2017 3 2. Financiële voorzieningen 6 3. Public program 7 4. Kunsteducatie 7 5. Publiciteit en publieksbereik 8 6. Voorbereidingen programma 2018 12 7. Organisatie 13 8. Financiën 14 Bijlage: jaarrekening 2017

Jaarverslag 2017 3 0. Inleiding In 2017 presenteerde Fundament onder de noemer Lustwarande Platform for Contemporary Sculpture voor het eerst een seizoensgebonden jaarprogramma in De Oude Warande, dat uit meer dan één onderdeel bestond. Naast de thematische groepsexpositie Disruption Remapping Nature, waaraan tien kunstenaars uit Nederland, Duitsland, Finland, Frankrijk en Zweden deelnamen, vond de pilot plaats van Brief Encounters, een jaarlijks terugkerende programmaonderdeel dat focust op tijdelijke vormen van sculptuur, die maar voor even te beleven zijn. In september vonden er twee event sculptures plaats, die slechts één middag te beleven. Deze pilot mobiliseerde voldoende publiek. Het inhoudelijke programma werd ingebed in een public program en een educatief project. Het public program bestond uit rondleidingen voor verschillende doelgroepen. In samenwerking met het Theresialyceum in Tilburg werd het educatieve product Moving Nature ontwikkeld. Voor het eerst werd er ook een project ontwikkeld voor het primair onderwijs en de buitenschoolse opvang. Deze pilot werd opgezet door Kunstlab Tilburg, met wie Fundament vanaf 2018 samen gaat werken. Het hoofdprogrammaonderdeel, de groepsexpositie Disruption, kreeg zeer lovende persreacties maar door de regenachtige zomer en de specifieke tentoonstellingsthematiek bezochten naar schatting 25.000 mensen de expositie, waarvan 1500 betalende. Beide getallen vielen lager uit dan geraamd. Als gevolg hiervan sloot de expositie uiteindelijk af met een klein financieel tekort. In het voorjaar formuleerden artistiek leider Chris Driessen en de voor de groepsexpositie in 2018 als co-curator aangestelde Duitse kunstenaar David Jablonowski het concept voor de thematische expositie Hybrids. In september werden de geselecteerde kunstenaars uitgenodigd. Vóór het einde van het jaar was er een definitieve line-up van tien deelnemers. Tevens nodigde Driessen in september zes kunstenaars uit voor de twee edities van Brief Encounters in 2018. In het najaar werd er voor de periode 2018-2020 een subsidieaanvraag ingediend bij het Mondriaan Fonds. Deze aanvraag werd gehonoreerd, waarmee de basisfinanciering voor de periode 2018-2020 gegarandeerd was. Tevens werd er een businessplan voor de periode 2018-2020 ingediend bij cultuurfonds Brabant C, een voorwaarde bij de subsidietoekenning in 2016. Dit plan werd in het najaar goedgekeurd. Daarna pas kon het vervolgtraject gestart worden voor het aanvragen van een investeringssubsidie bij dit fonds voor de periode 2018-2020. Deze aanvraagprocedure loopt nog. In het bestuur traden er wijzigingen op. Per 1 januari trad Huub Hannen na twee termijnen als voorzitter af. Ton Horn volgde hem als interim-voorzitter op, voor de periode van één jaar. Daarnaast traden er vier nieuwe leden toe. 1. Programma 2017 In 2017 werd er voor het eerst een jaarprogramma met meerdere activiteiten in De Oude Warande gepresenteerd. Naast de groepsexpositie Disruption Remapping Nature, werd er een nieuw programmaonderdeel gelanceerd, Brief Encounters. Dit nieuwe programmaonderdeel focust op vormen van sculptuur die tijdelijk van aard zijn en waarvan uiteindelijk niets overblijft. Disruption Remapping Nature Disruption Remapping Nature vertrok vanuit hetzelfde conceptuele kader dat het uitgangspunt vormde voor Luster Clay in Sculpture Today in 2016 maar in tegenstelling tot de focus op het gebruik van klei in de hedendaagse kunst steld deze expositie de hedendaagse perceptie van natuur centraal. De opkomst van de Land Art in de jaren 60 van de vorige eeuw kwam vooral voort uit de toenemende neiging onder kunstenaars het als te benauwend en dwingend ervaren beeldende kunstcircuit de rug

Jaarverslag 2017 4 toe te keren en te kiezen voor onbegrensde ruimte met volstrekt nieuwe mogelijkheden, wat resulteerde in ongeëvenaard monumentale werken, die een enorme impact hadden op de ontwikkeling van hedendaagse sculptuur en die zich tegelijkertijd geheel aan de mechanismen van de markt onttrokken. In de voetsporen van de Land Art trad de Eco Art van de jaren 70, die zich niet zozeer van de kunstwereld wilde afkeren maar die een groeiende bezorgdheid tentoonspreidde over toenemende ecologische veranderingen en daarbij een pioniersrol zag weggelegd voor de hedendaagse kunst. De Bio Art ontstond pas in de late jaren 90 en kenmerkt zich door het samengaan van kunst en biotechnologie, waaronder genetische manipulatie. De Bio Art is tot op heden een relatief kleine stroming binnen het brede scala aan artistieke praktijken maar groeit gestaag. De plotselinge, hernieuwde belangstelling de laatste paar jaar voor deze expliciet op de natuur gerichte stromingen als ook voor de relatie tussen kunst en natuur in het algemeen, is opmerkelijk te noemen maar komt beslist niet uit de lucht vallen. Evenals de hernieuwde belangstelling voor het gebruik van klei in de hedendaagse sculptuur en voor ambachtelijkheid in het algemeen, kan deze hernieuwde belangstelling verklaard worden in het licht van de terugkeer naar het kleinschalige en het lokale, de herontdekking van wat oer is, het streven naar duurzaamheid, het consuminderen, dat alles, in een breder kader, als actieve bijdrage aan een betere leefwereld en omgang met de aarde. Het gaat in deze visie om een pas op de plaats, een herbezinning op onze ethische waarden vanuit het besef dat de aarde niet onuitputtelijk is. Vanuit het filosofisch-sociologisch gedachtegoed van Bruno Latour kan er een specifiekere verklaring geformuleerd worden. Latour breekt met de denkkaders van de Verlichting en de Moderniteit, waarin de mens centraal staat en de wereld door de mens verklaard wordt. Volgens Latour is er geen objectieve wereld maar slechts een geconstrueerde werkelijkheid, waarin mens en aarde niet twee gescheiden entiteiten zijn maar eenheden die in complexe relaties en systemen met elkaar verbonden zijn. Het menselijk handelen heeft invloed op de gesteldheid van de aarde en, omgekeerd, laat de veranderende aarde zijn sporen na op het wezen van de mens. Sinds het nieuwe millennium is er dan ook een nieuw tijdperk voorgesteld, waarin gedachtegoed als dat van Latour expliciet erkend wordt, het zogeheten Antropoceen. Het Antropocene denken wint steeds meer aan terrein, zodanig dat er inmiddels gesproken kan worden van een Generation Antropocene (Robert Macfarlane, The Guardian, 1 april 2016). Met de erkenning van dergelijke nieuwe inzichten werken steeds meer onderzoekers, waaronder kunstenaars, vanuit diverse invalshoeken aan een herdefiniëring van het begrip natuur, waar mens en techniek gezamenlijk deel van uit maken. Dit heeft tot gevolg dat de tegenstelling cultuur versus natuur niet langer opgaat. Dit besef leidt tot de ontwikkeling van nieuwe vormen van kennis, waaruit geleidelijk een nieuw wereldbeeld voortvloeit. De samenwerking tussen natuur- en geesteswetenschappen, waaronder de kunsten, staat in het centrum van deze ontwikkeling. Disruption Remapping Nature focuste niet op gerenommeerde vertegenwoordigers van de Land Art, Eco Art of Bio Art maar op een groep relatief jonge en midcareer kunstenaars uit Europa, die het begrip natuur ieder op geheel eigen wijze in hun oeuvre centraal stellen. Vanuit de Antropocene denkkaders bezien lieten deze in eerste instantie zo verschillende artistieke praktijken afzonderlijk hun licht schijnen op de wijze waarop de hedendaagse mens de natuur waarneemt, definieert en zich ertoe verhoudt. De titel van de expositie is gebaseerd op het in 2016 verschenen boek Dans la disruption: Comment ne pas devenir fou? van de Franse filosoof Bernard Stiegler, waarin hij aan de orde stelt hoe te voorkomen dat de aarde aan zichzelf ten onder gaat. De uitdaging in deze expositie was niet alleen gelegen in het samenbrengen van nieuwe werken van een specifieke groep kunstenaars maar vooral ook in het presenteren van deze reflecties op kunst en natuur in de natuurlijke context van De Oude Warande. Waar houdt het begrip natuur op en begint de notie cultuur? In het Antropocene perspectief zijn er geen begrenzingen. Een en ander zijn één entiteit.

Jaarverslag 2017 5 Deelnemende kunstenaars Lionel Estève (FR) Sven Fritz (NL) Paul Geelen (NL) Jasper Griepink (NL) Henrik Håkansson (SE) Antti Laitinen (FI) Zeger Reyers (NL) Martin Schwenk (DE) Egied Simons (NL) Maarten Vanden Eynde (BE) Alle kunstenaars maakten nieuw werk, speciaal in het kader van Disruption gecreëerd. De monumentale buitenversie van Paul Geelens bestaande werk uit 2016 kon feitelijk ook gezien worden als een nieuw werk. Lionel Estève One (2017) foto Gert Jan van Rooij Brief Encounters 17 Het nieuwe programmaonderdeel Brief Encounters focust op efemere sculptuur, vormen van sculptuur, die in tijd begrensd zijn en die in duur variëren maar waar uiteindelijk niets van overblijft. Deze vormen van tijdelijke sculptuur worden ook wel event sculptures genoemd. Inherent tijdelijk van aard zullen deze vormen van sculptuur onder andere beweging, licht, geluid en vergankelijkheid gebruiken om traditionele aannames over sculptuur als zijnde onbeweeglijk, stabiel en permanent te ondermijnen. Gedurende een paar seconden tot enkele minuten, uren, weken of maanden zullen er acties, objecten, performances, geluidsinstallaties, olfactorische en andere kortstondige werken te beleven zijn. Deze focus op efemere sculptuur vloeit voort uit de internationaal toenemende aandacht voor deze vorm van sculptuur en sluit logisch aan bij de grote nadruk die Lustwarande legt op tijdelijkheid van sculptuur. Ook in tijd onbegrensde sculptuur wordt tijdelijk getoond om vervolgens plaats te maken voor lege ruimte. Brief Encounters vindt jaarlijks plaats in voor- en najaar, in beginsel in mei en september. Voor 2017 stonden de eerste twee edities gepland voor 21 mei en 2 september. De mei-editie kon geen doorgang vinden omdat de uitgenodigde kunstenaars hun deelname uiteindelijk annuleerden.

Jaarverslag 2017 6 Op 2 september vond de pilot plaats, Brief Encounters 17, met event sculptures van: Jasper Griepink Vincent Olinet Samen met kunstenaar, musicus en performer Maia Lyon Daw en twee andere performers voerde Jasper Griepink de meditatie-performance Gratitude Het Woud Water Geven op bij zijn installatie Grove 2.0 Kapel van de Wilde Wijsheid, die onderdeel uitmaakte van Disruption. De tweeëneenhalf uur durende performance was geïnspireerd op druïdische rituelen en vormde een ode aan Moeder Natuur. Publiek nam actief deel. Jasper Griepink - Gratitude (2017) foto s Gert Jan van Rooij Vincent Olinet ontwierp een monumentaal stilleven, een Vanitas-installatie, waarin hij met vruchten, bloemen en wijn gevuld kristalwaar presenteerde, dat geheel in ijs gegoten was. Deze smeltende voorstelling, Nature Morte, hield de aandacht van het aanwezige publiek voor tweeëneenhalf uur vast. Vincent Olinet Nature Morte (2017) foto s Gert Jan van Rooij 2. Financiële voorzieningen Voor het maken van nieuw werk werd een productiebudget van maximaal 5.500 per kunstenaar gereserveerd (inclusief btw en eventuele verkratting). Indien de productie van het nieuwe werk of de aanpassing van het bestaande werk het toeliet, kon er uit dit budget een honorarium van 1.000 gereserveerd worden. Dit laatste was in geen enkel geval mogelijk, ook niet bij de twee event sculptures. Zelfs de uitvoering van de monumentale buitenversie van Paul Geelen s bestaande werk Untitled (Ghostwriter) (1916) koste het volledige productiebudget. Alle overige kosten, zoals transport, installatie, demontage, reis- en verblijfkosten, werden additioneel vergoed. Waar nodig assisteerde Fundament actief in de productie van de nieuwe werken. De werken van Henrik Håkansson, Fundament (Insect Societies # 002), en Antti Laitingen, Broken Landscape, werden volledig door Fundament geproduceerd.

Jaarverslag 2017 7 3. Public program Het public program heeft tot doel om de thematiek van de tentoonstelling voor een breed en waar mogelijk nieuw publiek te contextualiseren en er vanuit andere invalshoeken naar te kijken. Het gaat erom om een inhoudelijke verdieping bij dat brede publiek tot stand te brengen en die nieuwe kennis in onderlinge verbinding te vormen en uit te wisselen. Het betreft individuele inspiratie en gezamenlijke beleving. Het publiek wordt gestimuleerd om moeite te doen de kunst te duiden en in veel gevallen gebeurt interpretatie gezamenlijk, in interactie, vaak zelfs tussen mensen die elkaar alleen maar treffen doordat de tentoongestelde kunst hen per toeval bij elkaar brengt. Rondleidingen Tijdens de expositie werden er op een aantal zondagen rondleidingen verzorgd. Daarnaast vonden er rondleidingen op verzoek plaats. Het niveau van de rondleidingen was afgestemd op het algemene publiek en op leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Alle rondleidingen werden aangeboden voor 5 per persoon. Deelnemers aan rondleidingen werden aangespoord om hun bevindingen via social media te delen. In totaal vonden er 9 rondleidingen plaats met in totaal 111 deelnemers. Lustwarande Live Evenals in 2015 en 2016 zouden er onder de titel Lustwarande Live interviews met deelnemende kunstenaars plaatsvinden in het auditorium van De Pont Museum: met Henrik Håkansson en met Antti Laitinen. Als gevolg van het jubileumjaar van De Pont moest er op het laatste moment verschoven worden met de geplande data. Op de data dat het auditorium beschikbaar was, waren beide kunstenaars verhinderd. Een alternatieve ruimte was niet voorhanden en het lukte evenmin om vervangers voor hen te vinden. Lustwarande Live kwam daardoor in een laat stadium te vervallen. Henrik Håkansson - Fundament (Insect Societies # 002) Antti Laitinen Broken landscape (2017) foto Gert Jan van Rooij (2017) foto Gert Jan van Rooij 4. Educatie Educatie richtte zich op drie doelgroepen, het professionele kunstonderwijs, het voortgezet onderwijs en het basisonderwijs in de regio Tilburg. Masterclasses voor het professionele kunstonderwijs In het kader van Disruption werd opnieuw een samenwerking gezocht met de Academie voor Beeldende Vorming Tilburg. Het plan was om in nauwe samenspraak een selectie te maken van vier kunstenaars die aan de expositie deelnemen, die uitgenodigd zouden worden om een masterclass te verzorgen. Deze masterclasses, exclusief voor studenten toegankelijk, dienden plaats te vinden in het

Jaarverslag 2017 8 academietheater (200 zitplaatsen). Evenals in 2016 dienden deze masterclasses op het laatste moment afgelast te worden als gevolg van gebrek aan financiële middelen bij de academie. Educatief product voor het voortgezet onderwijs Bij iedere expositie ontwikkelt Fundament samen met docenten en leerlingen van het Theresialyceum in Tilburg een educatief product voor het voortgezet onderwijs, dat rechtstreeks bij de expositie aansluit. Door de input van leerlingen kan dit product optimaal op de leefwereld van de doelgroep toegesneden worden. Deze producten zijn geschikt voor onderbouw, ckv (nieuw) en bovenbouw beeldend. In ieder product is er voor de leerling een actieve rol weggelegd. De producten zijn zo ontwikkeld dat ze ook los van of na een project te gebruiken zijn. De hele leeftijdscategorie 12-19 jaar kan met deze producten aan de slag. De producten worden inmiddels in het hele Nederlandse taalgebied afgezet en hebben een enorme toeloop van schoolbezoek aan de exposities tot gevolg. In het kader van Disruption is het kunstblad Moving Nature uitgegeven. Met dit kunstblad werden leerlingen aangezet om aan de hand van drie thema s te reflecteren op de relatie tussen mens en natuur: Ongewone Schoonheid, Ontwrichte Natuur en De Mens van de Toekomst. Deze drie thema s zijn op de achterkant van het kunstblad nader uitgewerkt. Op de voorzijde van het kunstblad staan informatie over de expositie en de drie thema s. Op de achterzijde staan korte opdrachten bij de thema s, bedoeld als inspiratie voor de eindopdracht. Het kunstblad is geschikt voor leerlingen uit de onderbouw en bovenbouw en kan gebruikt worden voor vmbo, mbo, havo en vwo-niveau en kon en kan ingezet worden bij ckv (nieuw) en de kunstvakken. Het kunstblad kon en kan ook los van de expositie gebruikt worden. Bij dit kunstblad werd er ook een beknopte, overzichtelijke docentenhandleiding beschikbaar gesteld, waarin onder andere meer achtergrondinformatie te vinden is over de behandelde thema s. Op 26 oktober waren er 27 pakketten van dit kunstblad verkocht. Dit aantal vertegenwoordigt 405 leerlingen. Daarnaast hebben 352 leerlingen een bezoek aan de expositie gebracht zonder gebruik te maken van het kunstblad. Programma voor het primair onderwijs en buitenschoolse opvang in de regio Tilburg Hoewel de expositie niet gericht was op deze doelgroep, heeft ervaring uitgewezen dat het primair onderwijs toenemende belangstelling toont voor exposities in De Oude Warande. Voor het primair onderwijs en buitenschoolse opvang ontwikkelde Kunstlab Tilburg Bosloper: deelnemende kinderen kregen een op maat toegesneden rondleiding langs een aantal werken in de expositie, aan de hand waarvan ze konden onderzoeken wat natuur nu eigenlijk is in de ogen van de kunstenaars. Hierop sloot een workshop aan, waarin de deelnemende kinderen met behulp van materiaal dat ze in het bos verzameld hadden een loper maakten, met de plattegrond van De Oude Warande als uitgangspunt. Dit project vond op vier middagen plaats, éénmaal in juli (37 deelnemers) tweemaal in augustus (48 deelnemers) en éénmaal in september (33 deelnemers). Kunstlab Tilburg is een initiatief van Marika Taborsky, ontwerper en beeldend kunstenaar. 5. Publiciteit en publieksbereik Doordat De Oude Warande acht verschillende ingangen kent, zijn er letterlijk geen drempels. Mede hierdoor, maar uiteraard ook door de getoonde kwaliteit van de kunstwerken, de grote variëteit, de heldere informatie en het samenbrengen van zeer gerenommeerde kunstenaars en jongere talenten, trekken exposities in dit park zeer hoge aantallen bezoekers, met ruim 100.000 gedurende drie maanden tijd in 2008 (3 e editie Lustwarande) en 2011 (4 e editie Lustwarande) en ruim 65.000 gedurende twee maanden in 2015 (5 e editie Lustwarande). Deze bezoekersaantallen zijn gebaseerd op steekproefsgewijze hoofdelijke telling en daarop toegepaste extrapolatie. De veel kleinere expositie Luster (2016) trok in slechts zes weken tijd ruim 40.000 bezoekers, waarvan 2.000 betalende.

Jaarverslag 2017 9 Aangezien De Oude Warande openbare ruimte is kan er tegelijk geen entree geheven worden. Tijdens Luster in 2016 werd er voor het eerst geëxperimenteerd met verzochte entree. De voorgestelde toegangsprijs bedroeg 5 voor volwassenen en 4 voor studenten. Dit gebeurde door in publicitaire middelen (website, digitale en gedrukte uitnodigingen, nieuwsbrieven, persberichten, flyers en affiches) te communiceren dat toegang niet gratis was. Ook werd er bij de drie belangrijkste toegangen een billboard geplaatst, waarop bezoekers van de expositie nadrukkelijk verzocht werden om een bijdrage te leveren in de vorm van entree. Deze strategie werd in 2017 voortgezet. Doelgroepen - Het brede publiek van 4-90 jaar uit binnen- en buitenland. - Het professionele veld en publiek uit binnen- en buitenland. - Architecten, landschapsarchitecten en beleidsmedewerkers op het gebied van landschapsarchitectuur en cultureel erfgoed uit binnen- en buitenland. - Verzamelaars van hedendaagse kunst en het hedendaagse mecenaat dat geïnteresseerd is in hedendaagse beeldende kunst. - Studenten en docenten van het professionele kunstonderwijs in binnen- en buitenland. - Leerlingen en docenten van het voortgezet onderwijs in Nederland en België. - Leerlingen en docenten uit het basisonderwijs in de regio Tilburg. Pers - persmailing: Fundament verzond ca. 2.500 persberichten (NL/E) naar buitenlandse, landelijke en regionale dagbladen, media op het gebied van beeldende kunst en (landschaps)architectuur, huis-aan-huis bladen, radio & tv, leisure en lifestyle magazines en toeristische media. Er vonden drie persberichtrondes plaats. - website: persinformatie werd online beschikbaar gesteld op de website van Fundament. - perspreview: voor Disruption organiseerde Fundament een dag voor de opening een perspreview. Algemene en professioneel kunstenpubliek - website: beide programmaonderdelen werden aangekondigd en naderhand gearchiveerd op de site van Fundament. - elektronische nieuwsbrieven: beide programmaonderdelen werden aangekondigd in nieuwsbrieven. Deelnemende kunstenaars en samenwerkende partijen zetten hierbij ook hun eigen netwerken in. - social media: beide programmaonderdelen waren tijdens de inrichting tot aan de sluiting te volgen op Facebook. - direct mailing: gedrukte uitnodigingen werden in een kleine oplage verstuurd naar relaties in Nederland en België. - digitale mailing: voor beide programmaonderdelen werden er digitale uitnodigingen verzonden naar het (inter)nationale bestand van Fundament (4.000). Deelnemende kunstenaars en samenwerkende partijen zetten hierbij ook hun eigen netwerken in. - digitale mailing: voor iedere vaststaande rondleiding werd er een persbericht verzonden naar het regionale persbestand en werden er nieuwsbrieven verzonden naar het algemene ledenbestand. Professionele kunstonderwijs - digitale mailing: voor beide programmaonderdelen werd er een nieuwsbrief verzonden via het netwerk van Fontys Hogeschool voor de Kunsten en naar de overige academies in Nederland en België. Voortgezet onderwijs: CKV & Beeldend - via het mailingbestand van Fundament (135 scholen) en het bestand van het Landelijk Expertisecentrum Kunsttheorie (700 abonnees) werd het educatieve product Moving Nature onder de aandacht van docenten in het voortgezet onderwijs gebracht.

Jaarverslag 2017 10 Zichtbaarheid Doordat toegekende subsidies lager uitvielen dan begroot en door het uitblijven van sponsorgelden, kon er slechts met een beperkt budget zichtbaarheid voor Disruption en Brief Encounters 17 gegenereerd worden. - website: beide programmaonderdelen werden aangekondigd en naderhand gearchiveerd op de site van Fundament. - beide programmaonderdelen werden aangekondigd bij digitale platforms en blogs voor hedendaagse kunst, zoals E-Art, E-Fluxus, Artnet.com en Sculpture Network. - banners: voor beide programmaonderdelen plaatste Fundament banners op de websites van Metropolis M en Trendbeheer. - advertenties: er werd geadverteerd in Metropolis M, in Museumtijdschrift en in (H)Art. - flyers: voor beide programmaonderdelen werden er flyers ontworpen. Fundament beschikt over een (inter-)nationaal flyerbestand van 600 adressen. Dit betreft beeldende kunstinstellingen. Daarnaast werd in samenwerking met Cubiss eenzelfde mailing verspreid over alle bibliotheken en Uitpunten in Brabant (270 stuks). In totaal werden er 18.000 flyers verspreid. - banieren: er werden banieren bij de tentoonstellingslocatie geplaatst. - sponsorzuil: bij de hoofdingang werd een monumentaal sponsorbord geplaatst met de beeldmerken van Disruption en Brief Encounters 17. Sven Fritz Cresta (2017) foto Gert Jan van Rooij Vrije publiciteit Evenals Luster genoot Disruption minder vrije publiciteit dan edities van Lustwarande, wat wellicht het gevolg was van de geringere omvang van de expositie als ook het relatief groot aantal dagen slecht weer. De vrije publiciteit die gegenereerd werd, was echter zeer lovend. Gezien de kortstondigheid van Brief Encounters 17 genereerde deze pilot geen persreacties. Enkele perscitaten: Het is juist de subtiliteit van de kunstwerken die de tentoonstelling interessant maakt. De tentoonstelling bereikt precies zijn doel: vraagtekens zetten bij de grens tussen kunst en natuur. Zo sta je zomaar een kwartier naar een verbrande boom te kijken, je afvragend of dit erbij hoort. Dat je aan het einde van je wandeling niet weet of je naar kunst of naar misvormde bomen hebt gekeken maakt het eigenlijk alleen maar leuker. Univers, 30 juni 2017

Jaarverslag 2017 11 De beperkte opzet pakt goed uit. Het geheel is iets geconcentreerder, en biedt, hoewel minder uitwaaierend, toch nog genoeg aanleiding voor een fikse wandeling met voldoende verkeerde afslagen en dwaaltochten voor de gewenste onthaasting...een eerbetoon aan de kracht van de natuur, in een herbezinning op de relatie die de mens ermee heeft Metropolis M, juli 2017 Dit jaar is de editie weliswaar klein.. maar niet minder bijzonder. Dat komt omdat de natuur zo veel bezongen in de kunst nu eens niet als passief object, maar als actieve medespeler door de meeste deelnemende kunstenaars is opgevat Disruption - Remapping Nature concentreert zich op duurzaamheid, op een toekomst die alleen met gemeenschappelijke krachten tot iets vruchtbaars kan leiden. En passant vestigt de manifestatie de aandacht op schoonheid die de natuur gratis in zich vervat houdt en waar wij meestal achteloos aan voorbij lopen. Die schoonheid kan de vorm van een beukenblad aannemen of een doodgewone slakkengang zijn. NRC 3 augustus 2017 De pijn is haast voelbaar. ArchiNed, 10 augustus 2017 Platform Lustwarande heeft met De Oude Warande een prachtlocatie gekozen voor het presenteren van internationale beeldhouwkunst. TUBELIGHT, 18 augustus 2017 De jaarlijkse zomertentoonstelling bij Lustwarande in het mooiste park van Tilburg toont deze editie een tiental werken van kunstenaars die in hun praktijk zoeken naar een wisselwerking met de natuur als materiaal en/of onderwerpskeuze. Laat u niet afschrikken door eventueel slecht weer, in tegendeel. Houdt buienradar in de gaten en breng uw paraplu mee. Tijdens mijn bezoek kwam het met bakken uit de lucht en de werken werden er alleen maar beter van. Trendbeheer, 1 september 2017 In elk van de in deze liefdevol samengestelde tentoonstelling gepresenteerde werken wordt de intrinsieke relatie met de natuur bij het proces van groei en verandering manifest. Wie in Tilburg woont mag zich gelukkig prijzen, niet alleen vanwege De Pont maar ook vanwege de altijd weer verassende Lustwarande.. Disruption - Remapping Nature brengt een ode aan de natuur, waarschuwt en troost tegelijkertijd. Beelden, 30 september 2017 Publieksbereik Disruption had bijzonder veel last van de slechte, natte zomer. Het aantal dagen dat de info-unit door regen eerder dicht ging dan normaal, of zelfs heel de dag gesloten bleef, was groot: 28 dagen, een derde van de tentoonstellingsduur (77 dagen). Ook leek het brede publiek de thematiek van Disruption moeilijker toegankelijk te vinden. Herhaaldelijk gaven bezoekers te kennen het onderscheid tussen kunstwerken en natuur niet te kunnen zien. Kunstkenners daarentegen spraken zonder uitzondering hun lof uit over Disruption. De expositie trok in drie maanden tijd een veel geringer publiek dan de slechts zes weken durende voorganger Luster in 2016. Aan de hand van steekproefsgewijze tellingen van bezoekers door het publieksinformatieteam en met behulp van een hiervan afgeleide extrapolatie, kon er een schatting gemaakt worden van ruim 25.000 bezoekers. Dit kwam niet overeen met de prognoses, die gebaseerd waren op de aantallen van 2016 en op de langere tentoonstellingsduur. Daarbij betrof het feitelijke aantal bezoekers niet allemaal betalende bezoekers. Het merendeel van het publiek liet zich niet verleiden om de verzochte entree te betalen. Groepen variërend van 4 tot 20 bezoekers kochten met gemak één exemplaar van de publieksinformatie. Beheerders constateerden

Jaarverslag 2017 12 ook dat publieksinformatie circuleerde en/of gekopieerd werd. Een toenemend aantal bezoekers bezocht de expositie met behulp van een gefotografeerde plattegrond op smartphone en een navigatieapp. Bovendien waren er ook veel bezoekers die de expositie dwalend bezochten, wat als gevolg van een uitgebreidere en verbeterde bewegwijzering tamelijk eenvoudig was. Betalende bezoekers De raming van het aantal betalende bezoekers werd bij de eerste evaluatie van de fondswerving voorzichtigheidshalve van 4000 bijgesteld naar 2500. Uiteindelijk waren er in totaal 1500 betalende bezoekers. Disruption genereerde 6827 aan inkomsten uit verzochte entree. Dat is 40 % minder dan begroot. Ter vergelijking: in 2016 werd er in zes weken tijd 10.000 uit entreegelden opgebracht. Dit kwam door de hoge toegankelijkheid van de thematiek van de expositie (klei en keramiek) en door het exceptioneel mooie en warme nazomerweer. Ten opzichte van 2016 is het aantal betalende bezoekers bij Disruption ongeveer 25 % gedaald. Het is niet te achterhalen of dit gelegen heeft aan de specifieke aard van de expositie, aan het slechte zomerweer of aan een combinatie van deze factoren. Zeger Reyers Undergrowth (2017) foto Gert Jan van Rooij 6. Voorbereidingen programma 2018 Zoals in het beleidsplan voor de periode 2017-2020 geformuleerd staat, wordt er in de toekomst voortaan samengewerkt met andere curatoren. Daarbij kan het zowel gaan om beginnende als om ervaren curatoren als ook om kunstenaars. Zij functioneren als sparringpartner van artistieke leider Chris Driessen, waardoor de artistieke visie breder en scherper wordt. Bovendien vindt er kennisuitwisseling plaats en kan talent (verder) worden ontwikkeld. Tevens wordt de organisatie inhoudelijk versterkt. Deze meerwaarde zal jaarprogramma s in alle opzichten ten goede komen. Voor de groepsexpositie in 2018 werd in de zomer van 2016 de Duitse kunstenaar David Jablonowski als co-curator benaderd. Jablonowski nam de uitnodiging met groot enthousiasme aan. Vanaf januari 2017 werkten Driessen en Jablonowski een expositievoorstel uit, wat resulteerde in het concept Hybrids, dat focust op een generatie jonge kunstenaars, die post mediale oeuvres ontwikkelen, waarin sculptuur slechts één van de gehanteerde media is. Deze generatie kunstenaars, ook wel aangeduid als post-internet, is zo sterk verweven met internet, dat er in hun artistieke praktijk nauwelijks nog

Jaarverslag 2017 13 onderscheid te maken is tussen het private en publieke domein. Dit resulteert in een vocabulaire, dat ontegenzeggelijk hybride is. In september werden er een tiental in Europa gevestigde kunstenaars uitgenodigd. De definitieve lineup voor Hybrids was per 31 december als volgt: Neïl Beloufa (FR) Giulia Cenci (IT) Simon Denny (NZ) Oliver Laric (AU) Sarah Pichlkostner (AU) Timur Si-Qin (DE) Evita Vasiljeva (LV) Raphaela Vogel (DE) Anne de Vries (NL) Dan Walwin (GB) Driessen nodigde in september tevens zes kunstenaars uit voor de twee edities van Brief Encounters in 2018. Voor de editie in mei werden de volgende kunstenaars uitgenodigd: Lee Mingwei (TW) Shana Moulton (US) Nick Steur (NL) Zij zeiden deelname direct toe en brachten nog voor het einde van het jaar een locatiebezoek aan De Oude Warande. Lee en Steur dienden tevens al een projectvoorstel in. Voor de editie in september werden uitgenodigd: Fujiko Nakaya (JP) Otobong Nkanga (NG) Miet Warlop (BE) Miet Warlop nam de uitnodiging aan. Fujiko Nakaya moest de uitnodiging voor september wegens andere verplichtingen afslaan. Driessen was op 31 december nog met haar in onderhandeling of zij deel kan nemen aan de editie in mei of dat zij haar werk voor september al eerder in de zomer installeert. Van Otobong Nkanga was op 31 december nog niets vernomen. 7. Organisatie Voor Disruption werkte Fundament met een relatief klein team. Naast de vaste medewerkers Chris Driessen (artistiek leider) en Heidi van Mierlo (zakelijk leider), die zorg droegen voor algemene organisatie, inhoudelijke begeleiding, fondswerving en publiciteit, was er een klein productieteam, dat geleid werd door Wiseguys Urban Art Projects. Samen met de kunstenaars die aan Disruption deelnamen droeg dit team zorg voor de volledige productieaspecten in situ. Dit team hoefde niet ingeschakeld te worden voor Brief Encounters 17. Voor het produceren van de publieksinformatie voor beide programmaonderdelen werden er een kunsthistoricus en een vertaler ingehuurd. Voor publieksontvangst en informatie in situ werden er tijdelijk vier beheerders aangesteld, die de info-unit bij de hoofdingang dagelijks 11.30 tot 16.30 bemanden. De publieksinformatie was tevens verkrijgbaar bij paviljoen Grotto, dagelijks open van 10.00 tot 17.00. Voor de rondleidingen werden er vier kunsthistorici ingehuurd.

Jaarverslag 2017 14 Voor dagelijkse controle en onderhoud van de kunstwerken werd, net als in voorgaande jaren, de voormalig boswachter tijdelijk aangesteld. Deze assisteerde ook op locatie voor Brief Encounters 17. In 2017 vonden er wijzigingen plaats in de samenstelling van het bestuur. Per 1 januari stapte Huub Hannen na twee termijnen als voorzitter op. Ton Horn, tot dan toe lid, nam zijn functie voor één jaar over. Daarnaast traden als leden toe. Ton Horn trad per 31 december af, waardoor de functie van voorzitter vacant werd. Op 31 december was de samenstelling van het bestuur als volgt: Hein Jurgens Henriëtte de Kok Reyn van der Lugt Marike Schaafsma John Stokmans (penningmeester) 8. Financiën In augustus werd er voor de periode 2018-2020 een subsidieaanvraag ingediend bij het Mondriaan Fonds. Deze aanvraag werd gehonoreerd, al werd er minder subsidie toegekend dan aangevraagd. Desalniettemin ging het om een substantiële bijdrage, die samen met de toegekende meerjarensubsidies van de gemeente Tilburg en de provincie Noord-Brabant, ervoor zorgde dat de basisfinanciering voor de periode 2018-2020 gegarandeerd was. Daarnaast werden er aanvullende projectsubsidieaanvragen ingediend bij het Prins Bernhard Cultuurfonds, Evenementensubsidie Tilburg en bij het BPD Fonds. De aanvrage bij het Prins Bernhard Cultuurfonds werd gehonoreerd met een bedrag van 25.000. De aanvrage bij het BPD Fonds is nog in behandeling. Tevens werd er in het voorjaar een businessplan voor de periode 2018-2020 ingediend bij cultuurfonds Brabant C, een voorwaarde bij de subsidietoekenning in 2016. Dit plan, op verzoek van Brabant C gecoacht door Hendrik Driessen en Martijn Sanders, werd door de hoge werkdruk bij het fonds pas in september goedgekeurd. Vervolgens kon het vervolgtraject gestart worden voor het aanvragen van een investeringssubsidie bij dit fonds voor de periode 2018-2020. Dit traject behelst verkennende gesprekken met de scout en een eerste goedkeuring van de projectbegroting door de business developer. Deze gesprekken konden door drukte bij het Fonds pas plaatsvinden vanaf november 2017 en waren op 31 december nog niet afgerond. Dit had tot gevolg dat de geplande investeringen in 2017 opgeschort dienden te worden naar 2018. De oorspronkelijke jaarbegroting werd door tegenvallende fondswerving en het niet kunnen indienen van een aanvraag van Brabant C in 2017 naar beneden bijgesteld van 328.500 naar 269.250. Van de provinciale subsidie werd 105.000 besteed in 2017 (geraamd 90.000).

Jaarverslag 2017 15 Korte toelichting op posten Uitgaven Organisatiekosten Deze kosten vielen 6.344 hoger dan geraamd. Dit werd voor het grootste deel veroorzaakt door hogere personeelskosten ( 5.038). Programmakosten De productie- en materiaalkosten vielen uiteindelijk door verscheidene redenen hoger uit dan geraamd. Het realiseren van de werken vergde veel arbeid en door de aard van de werken vielen de inrichtingskosten ook hoger uit dan geraamd ( 10.508 totaal ). Doordat een aantal werken in situ geproduceerd moesten worden, stegen ook de reis-en verblijfkosten ( 1.835). In goed overleg met de deelnemend kunstenaars was er in een eerder stadium overeengekomen dat bij tegenvallende fondswerving een aantal ambitieuze projecten geen doorgang zouden kunnen vinden dan wel aangepast moesten worden. Hierdoor verschoven ook de ramingen van de inrichtings- en transportkosten. De realisatie van de programmakosten was uiteindelijk 12.719 hoger dan geraamd. Publiciteitskosten De publiciteitskosten vielen uiteindelijk 1.305 lager uit dan geraamd. Educatie en public program De opzet van het educatieve product Moving Nature leidde ertoe dat de vormgeving lager uitviel dan gepland ( 1.126). Door de slechte zomer en de specifieke thematiek van de expositie was er minder vraag naar rondleidingen. Tevens vond Lustwarande Live geen doorgang. Dit resulteerde in een lagere realisatie van de kosten ( 622). Inkomsten Meerjarensubsidies Doordat Fundament voor het programma kon rekenen op ruimhartige bijdragen van zowel Mondriaan Fonds, Provincie en Gemeente kon er op een meer verantwoorde manier gewerkt worden aan het vormgeven van het programma. Deze basisfinanciering maakt de stichting minder kwetsbaar. Projectsubsidies Financiering door projectsubsidies viel tegen. Alleen het Prins Bernhard Cultuurfonds honoreerde de aanvraag. VSBfonds wees de aanvraag af wegens onvoldoende prioriteit. Een bijdrage van de Vlaamse overheid kon niet meer aangevraagd worden omdat de Vlaamse deelnemer Maarten Vanden Eynde pas in mei een projectvoorstel kon indienen en de deadline voor een aanvrage toen al gepasseerd was. Deze gemiste subsidies leverden een tegenvaller op van 19.500. Sponsoring De bedrijven die Fundament voor sponsoring wilde benaderen bleken ofwel hun beleid te hebben veranderd of waren niet geïnteresseerd. Dit leverde een tekort op van 10.000. Uiteindelijk sloot Fundament 2017 af met een tekort van 5.100. Zoals uit de realisatie blijkt is dit tekort van geheel te wijten aan de niet-gerealiseerde verzochte entreegelden. Op 31 december 2017 was er een negatief eigen vermogen van 10.120. Besloten is het negatieve saldo in twee stappen te reduceren tot 0: 2018 5.060 en 2019 5.060. Vanaf 2018 zal er in begrotingen een doelmatigheidsmarge van 3,5% van de programmakosten worden opgenomen om tekorten te voorkomen.

Stichting Fundament t.a.v. het bestuur Lange Nieuwstraat 237a 5041 DE Tilburg Jaarrapportage 2017 Tilburg, 8 januari 2017 Geacht bestuur, Naar aanleiding van uw opdracht hebben wij de jaarrekening van uw Stichting over het boekjaar van 1 januari 2017 tot en met 31 december 2017 samengesteld op basis van de door u gevoerde administratie en verstrekte gegevens en toelichtingen. Wij vertrouwen erop hiermee aan uw opdracht te hebben voldaan. Tot het geven van nadere toelichtingen zijn wij altijd bereid. Hoogachtend, J.H.M. Stokmans De Boekhouder

Inhoudsopgave Pagina A. Jaarverslag 1. Bedrijfsgegevens 3 2. Resultaat 4 3. Financiële positie 5 4. Realisatie ten opzichte van begroting 6 t/m 8 B. Jaarrekening 1. Balans 9 t/m 10 2. Winst- en verliesrekening 11 3. Grondslagen van waardering en resultaatbepaling 12 4. Toelichting op de balans 13 t/m 14 5. Toelichting op de winst- en verliesrekening 15 t/m 18 6. Overzicht van de materiële vaste activa 19 t/m 20 7. Suppletie omzetbelasting 21 C. Overige gegevens 1. Statutaire bepalingen en resultaatbestemming 22 Pagina 2

A. Jaarverslag 1. Bedrijfsgegevens Stichting Fundament is gevestigd aan de Lange Nieuwstraat 237a te Tilburg. Stichting Fundament is een onafhankelijke stichting voor hedendaagse kunst en openbare ruimte. Het programma bestaat uit jaarlijkse (inter)nationale projecten op uiteenlopende locaties in de openbare ruimte. De stichting heeft ten doel a. het bevorderen van de belangstelling voor - en het vestigen van de aandacht op nationale en internationale kunst b het stimuleren van contacten tussen belangstellenden, kunstdisciplines en kunstenaars en de behartiging van de kunstproductie. De stichting dient het algemeen belang. De stichting heeft geen winstoogmerk. Het huidige bestuur van de stichting wordt gevormd door: - mevrouw H.A.M.A. de Kok de Koning - mevrouw M.A. Schaafsma - de heer R. van der Lugt - de heer H.C.R.J. Jurgens - de heer J.H.M. Stokmans De stichting staat ingeschreven in het handelsregister van de Kamer van Koophandel onder nummer 41105566. Pagina 3

Jaarverslag 2. Resultaat Uit de winst- en verliesrekening blijkt, dat in het onderhavige boekjaar een resultaat is behaald van - 5.100 tegenover - 11.100 in het voorafgaande boekjaar. Boekjaar Boekjaar 2017 2016 In In % In In % omzet omzet Opbrengsten Overheidssubsidies 245.000 87,5 137.600 52,6 Investeringssubsidies 0 0,0 65.000 24,9 Projectsubsidies 25.000 8,9 34.800 13,3 Eigen inkomsten 10.100 3,6 24.000 9,2 Brutowinst 280.100 100,0 261.400 100,0 Organisatiekosten Personeelskosten 124.700 44,5 119.400 45,7 Huisvestingskosten 6.100 2,2 5.700 2,2 Bureaukosten 15.000 5,4 8.800 3,4 145.800 52,1 133.900 51,3 Kosten activiteiten Programmakosten 115.000 41,1 109.700 42,0 Publiciteitskosten 21.000 7,5 22.200 8,5 Public Program & Educatie 1.700 0,6 6.000 2,3 Afschrijvingen 1.100 0,4 0 0,0 138.800 49,6 137.900 52,8 Bedrijfsresultaat -4.500-1,7-10.400-4,1 Financiële resultaten -200-0,1-300 -0,1 Buitengewone resultaten -400-0,1-400 -0,2 Resultaat -5.100-1,9-11.100-4,4 Pagina 4

Jaarverslag 3. Financiële positie Balans per 31 dec. 2017 in % 31 dec. 2016 in % ACTIVA Vaste activa Inventaris 8.900 21,9 0 0,0 8.900 21,9 0 0,0 Vlottende activa Nog te ontvangen subsidie 14.100 34,7 14.800 36,3 Overige vorderingen 15.000 36,8 21.500 52,7 Liquide middelen 2.700 6,6 4.500 11,0 31.800 78,1 40.800 100,0 40.700 100,0 40.800 100,0 PASSIVA Vermogen -10.100-24,8-5.000-12,3 Kortlopende schulden 50.800 124,8 45.800 112,3 40.700 100,0 40.800 100,0 Werkkapitaal Het werkkapitaal (de vlottende activa minus de kortlopende schulden) bedraagt per 31 december 2017-19.000 tegenover - 5.000 per 31 december 2016. Pagina 5

Jaarverslag 4. Realisatie ten opzichte van begroting Inkomsten Herziene Oorspronkelijke Realisatie Begroting Begroting Overheidssubsidies 245.000 230.000 230.000 Investeringssubsidies 0 0 120.000 Projectsubsidies 25.000 25.000 42.500 Eigen inkomsten 10.137 14.250 56.000 280.137 269.250 448.500 Uitgaven Organisatiekosten 146.604 140.260 175.750 Kosten activiteiten 138.613 128.990 272.750 285.217 269.250 448.500 Toelichting Inkomsten Meerjarensubsidies Gemeente Tilburg 75.000 75.000 75.000 Provincie Noord Brabant 105.000 90.000 90.000 Mondriaan Fonds 65.000 65.000 65.000 245.000 230.000 230.000 Investeringssubsidies Brabant C 0 0 120.000 Projectsubsidies Prins Bernhard Cultuurfonds 25.000 25.000 25.000 VSBfonds 0 0 15.000 Buitenlandse overheden 0 0 2.500 25.000 25.000 42.500 Eigen inkomsten Entree 6.827 11.250 20.000 Verkoop werk 0 0 5.000 Verkoop publicaties/rondleidingen 491 0 3.500 Verkoop educatief materiaal 1.291 1.500 1.500 Inkomsten public program 0 1.000 2.500 Donaties 1.528 500 1.500 Sponsoring in natura 0 0 2.000 Sponsors 0 0 10.000 Mecenaat 0 0 10.000 10.137 14.250 56.000 Totaal inkomsten 280.137 269.250 328.500 Pagina 6

Jaarverslag Uitgaven Organisatiekosten Personeelskosten Vergoeding medewerkers 123.083 118.000 145.000 Reiskosten woon-werkverkeer 1.628 1.835 1.700 124.711 119.835 146.700 Huisvestingskosten Huur + energiekosten 4.706 4.600 4.750 Verzekeringen 1.304 1.100 1.100 Belastingen onroerende zaak 96 0 0 6.106 5.700 5.850 Bureaukosten Secretariaatskosten 2.827 *) 2.600 2.250 Orientatie 6.108 6.000 7.500 Accountant & advies 5.810 5.500 12.500 Bankkosten/rente 182 300 450 Bestuurskosten 414 325 500 Kasverschillen/buitengewone lasten 446 0 0 15.787 14.725 23.200 Totaal organisatiekosten 146.604 140.260 175.750 *) in deze posten zit een deel van de afschrijvingskosten verwerkt Pagina 7

Jaarverslag Kosten activiteiten Programmakosten Productie- + materiaalkosten 56.154 50.000 80.000 Projectmedewerker algemeen 0 0 5.000 Huisvestingskosten 3.237 *) 2.500 2.500 Inrichtingskosten 16.854 *) 12.500 25.000 Vergoeding inrichting 21.181 21.000 30.000 Vergoeding beheer 6.724 7.250 9.500 Transportkosten 4.042 4.500 20.000 Reis- en verblijfkosten 4.335 2.500 7.500 Vergunningen 242 240 240 Verzekering 0 0 3.500 Representatie 2.940 2.500 2.500 115.709 102.990 185.740 Publiciteitskosten Publiciteitsmedewerker 0 0 8.300 Vormgeving + productie 5.680 *) 5.800 5.750 Fotografie 2.150 2.750 3.600 Website 778 1.000 5.000 Teksten & vertaling 2.240 2.100 3.750 Publiciteitscampagne 10.134 10.000 25.000 Handling + mailing 163 800 1.000 21.145 22.450 52.400 Publicatie Teksten 0 0 5.000 Vormgeving + productie 0 0 15.850 Vertaling 0 0 1.800 Fotografie 0 0 1.200 0 0 23.850 Public Program & Educatie Projectmedewerker 0 0 3.500 Vormgeving educatief product 624 *) 1.750 3.000 Lezingen, rondleidingen e.d. 878 1.500 2.500 Handling + mailing 0 0 500 Website kunsteducatief product 257 300 1.260 1.759 3.550 10.760 Totaal kosten activiteiten 138.613 128.990 272.750 Totaal kosten 285.217 269.250 448.500 *) in deze posten zit een deel van de afschrijvingskosten verwerkt Pagina 8

B. Jaarrekening 1. Balans 31 dec. 2017 31 dec. 2016 ACTIVA Vaste activa Materiële vaste activa Inventaris 8.865 0 Vlottende activa Nog te ontvangen subsidie 14.068 14.760 Overige vorderingen 15.015 21.517 29.083 36.277 Liquide middelen Liquide middelen 2.708 4.535 Totaal activa 40.656 40.812 Pagina 9

Jaarrekening 31 dec. 2017 31 dec. 2016 PASSIVA Vermogen Algemene reserve -10.120-5.040 Kortlopende schulden Overige kortlopende schulden 50.776 45.852 Totaal passiva 40.656 40.812 Pagina 10

Jaarrekening 2. Winst- en verliesrekening 2017 2016 Opbrengsten Overheidssubsidies 245.000 137.555 Investeringssubsidies 0 65.000 Projectsubsidies 25.000 34.760 Eigen inkomsten 10.137 24.042 280.137 261.357 Organisatiekosten Personeelskosten 124.711 119.440 Huisvestingskosten 6.106 5.646 Bureaukosten 14.940 8.797 145.757 133.883 Kosten activiteiten Programmakosten 115.033 109.711 Publiciteitskosten 21.003 22.218 Public Program & Educatie 1.677 5.939 Afschrijvingen 1.129 0 138.842 137.868 Bedrijfsresultaat -4.462-10.394 Financiële resultaten -182-246 Buitengewone resultaten -436-426 Resultaat -5.080-11.066 Pagina 11

Jaarrekening 3. Grondslagen van waardering en resultaatbepaling ALGEMEEN Voor zover niet anders vermeld, is bij de opstelling van de balans en de winst- en verliesrekening het waarderingssysteem van historische kostprijzen toegepast. De activa en passiva, voor zover niet hierna vermeld, worden gewaardeerd tegen nominale waarde. ACTIVA Materiële vaste activa De materiële vaste activa zijn gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs en verminderd met afschrijvingen bepaald op basis van de geschatte levensduur, rekening houdend met een eventuele restwaarde. De afschrijvingen bedragen een percentage van de verkrijgingsprijs. De afschrijvingspercentages bedragen: - inventaris : 20% Vlottende activa Vorderingen De vorderingen zijn gewaardeerd op de nominale waarde. Liquide middelen De liquide middelen zijn gewaardeerd op de nominale waarde. PASSIVA Vermogen Het vermogen geeft het saldo aan van de bezittingen verminderd met de schulden. Schulden De kortlopende schulden hebben, tenzij anders vermeld, een looptijd van korter dan één jaar. Resultaatbepaling Het resultaat is het verschil tussen de omzet en alle hiermee verbonden, aan het verslagjaar toe te rekenen kosten. De kosten worden bepaald met inachtneming van de hiervoor reeds vermelde waarderingsgrondslagen. Opbrengsten worden verantwoord in het jaar waarin de diensten zijn verricht. Verliezen worden in aanmerking genomen in het jaar waarin deze voorzienbaar zijn. Pagina 12

Jaarrekening 4. Toelichting op de activa Activa Vaste activa Materiele vaste activa Inventaris Aanschafwaarde per 1 januari 2017 0 Bij: investeringen 9.994 9.994 Af: desinvesteringen tegen aanschafwaarde 0 Aanschafwaarde per 31 december 2017 9.994 Af: afschrijvingen t/m voorgaand boekjaar 0 afschrijvingen 2017 1.129 1.129 Af: vrijval afschrijvingen i.v.m. desinvestering in 2017 0 1.129 Balanswaarde per 31 december 2017 8.865 Vlottende activa 31 dec. 2017 31 dec. 2016 Vorderingen Nog te ontvangen subsidie Nog te ontvangen subsidie 14.068 14.760 Overige vorderingen Nog te ontvangen omzetbelasting 1.888 9.288 Vooruitbetaalde kosten 12.677 11.779 Waarborgsommen 450 450 15.015 21.517 Liquide middelen NL71 RABO 0122.5883.47 2.705 4.535 NL81 RABO 3662.7665.15 3 0 2.708 4.535 Pagina 13

Jaarrekening Passiva Eigen vermogen Vermogen per 1 januari 2017-5.040 Bij: resultaat -5.080 Vermogen per 31 december 2017-10.120 Kortlopende schulden 31 dec. 2017 31 dec. 2016 Overige kortlopende schulden Nog te betalen sv premies 8.705 5.095 Nog te betalen loonbelasting 14.687 8.737 Nog te betalen onkosten 27.384 32.020 50.776 45.852 Pagina 14

Jaarrekening 5. Toelichting op de winst- en verliesrekening 2017 2016 Opbrengsten Inkomsten Overheidssubsidies Gemeente Tilburg 75.000 77.555 Mondriaan Fonds 65.000 60.000 Provincie Noord Brabant 105.000 0 245.000 137.555 Investeringssubsidies Brabant C 0 65.000 Projectsubsidies Prins Bernhard Cultuurfonds 25.000 25.000 Cultuurfonds BNG 0 7.500 Vlaamse Overheid 0 2.260 25.000 34.760 Eigen inkomsten Verkoop educatief materiaal 1.291 1.679 Verkoop catalogus 90 73 Entree 6.827 10.118 Crowdfunding 0 8.800 Rondleiding 401 295 Donaties 1.528 3.077 10.137 24.042 280.137 261.357 Pagina 15

Jaarrekening 2017 2016 Organisatiekosten Personeelskosten Vergoeding medewerkers 101.772 101.014 Ziekteverzuimverzekering 2.740-1.757 Sociale lasten 18.513 18.273 Reiskosten woon-werkverkeer 1.628 1.853 Arbodienst 58 57 124.711 119.440 Huisvestingskosten Huur + energiekosten 4.706 4.547 Verzekeringen onroerende zaak 1.304 1.099 Belastingen onroerende zak 96 0 6.106 5.646 Bureaukosten Secretariaatskosten 2.598 2.929 Orientatie 6.108 0 Bestuurskosten 414 346 Abonnementen 0 55 Accountantskosten 4.835 4.504 Advieskosten 975 963 Kasverschillen 10 0 14.940 8.797 Pagina 16

Jaarrekening 2017 2016 Kosten activiteiten Programmakosten Productie- + materiaalkosten 56.154 51.286 Huisvestingskosten 3.151 1.737 Inrichtingskosten 16.264 20.280 Vergoeding inrichting 21.181 19.306 Vergoeding beheer 6.724 3.428 Transportkosten 4.042 8.314 Reis- en verblijfkosten 4.335 2.041 Vergunningen 242 240 Verzekering 0 715 Representatie 2.940 2.364 115.033 109.711 Publiciteitskosten Vormgeving + productie 5.538 5.397 Publiciteitsmedewerker 0 1.151 Fotografie 2.150 2.511 Website 778 1.141 Vertaling 2.240 2.219 Publiciteitscampagne 10.134 9.008 Handling + mailing 163 791 21.003 22.218 Public Program & Educatie Vormgeving educatief product 542 3.656 Lezingen, rondleidingen e.d. 878 1.561 Website kunsteducatief product 257 722 1.677 5.939 Afschrijvingskosten Inventaris 1.129 0 De afschrijvingskosten zullen jaarlijks worden toegerekend aan het onderdeel waarop zij betrekking hebben. Pagina 17