Zandmotor Het verhaal van de Het turbulente proces van een innovatie binnen het waterbeheer bezien vanuit verschillende invalshoeken 1 oktober 2015
Voorwoord De Zandmotor is een innovatieve oplossing voor kustversterking waar we als land trots op mogen zijn. Deze vorm van kustonderhoud biedt niet alleen veiligheid, maar geeft ook ruimte aan natuur en recreatiemogelijkheden in onze provincie. Het innovatieve project dat vier jaar geleden is gestart, heeft inmiddels de interesse gewekt van andere landen in laaggelegen en dichtbevolkte deltagebieden. Zij willen bekijken of zij ook hun kust op een natuurlijke manier kunnen ontwikkelen en onderzoeken of de succesvolle Nederlandse Zandmotor vertaald kan worden naar hun specifieke situatie. Het proces dat geleid heeft tot besluitvorming en realisatie van de Zandmotor is vernieuwend. In tegenstelling tot hoe dat voorheen gebruikelijk was, zijn bij de ontwikkeling al in een zeer vroeg stadium marktpartijen betrokken via stichting Ecoshape. Daardoor is de kennis en kunde vanuit de markt van meet af aan benut. Door de uitstekende samenwerking tussen Rijkswaterstaat en de provincie Zuid-Holland is het gelukt om dit project binnen de geplande tijd en het beschikbare budget op te leveren. Daarbij hebben we cultuurverschillen tussen de organisaties overbrugd en hebben we aangetoond dat we dit soort klussen met elkaar kunnen klaren. Een mooie oefening dus voor toekomstige projecten waarbij veiligheid en ruimtelijke kwaliteit gecombineerd worden. De Zandmotor is nu vier jaar oud en is aangelegd in de tijd dat voormalig gedeputeerde mevrouw Dwarshuis verantwoordelijk was voor de kustversterking. Zij heeft zich met hart en ziel ingezet om de Zandmotor te realiseren. De afgelopen 4 jaar stonden in het teken van verdere ontwikkeling, beheer en monitoring. Inmiddels is de Zandmotor een bekend fenomeen langs de Hollandse kust. In de komende jaren wordt geëvalueerd of de Zandmotor de hooggespannen verwachtingen heeft waargemaakt. Daarmee wordt het mogelijk om antwoord te geven op de vaak gestelde vraag of deze vorm van kustbeheer ook elders kan worden toegepast. Het traject van de afgelopen jaren is een proces waar we veel van kunnen leren voor toekomstige projecten. In dit boekje wordt het proces beschreven dat vooraf ging aan de aanleg van de Zandmotor. Aan de hand van gesprekken met personen die een belangrijke rol hebben gespeeld bij de besluitvorming wordt een beeld geschetst van de argumenten en visies die toen aan de orde waren. Dit biedt een aantal interessante lessen die goed bruikbaar zijn voor het realiseren van volgende innovaties. De Zuid-Hollandse kust biedt nu - nog meer dan voorheen - voor ieder wat wils. Mooie, weidse stranden om te wandelen en zonnen, volop mogelijkheden voor watersporters en steeds breder wordende duingebieden met bijzondere planten en vogels. En, eigenlijk het belangrijkste van alles: een veilige plek om te wonen! Nederland heeft met deze innovatie - bouwen met natuur - een nieuwe dimensie toegevoegd aan zijn reputatie als land van dijkenbouwers en baggeraars. Wij wensen u veel leesplezier en inspiratie. Han Weber, gedeputeerde kust provincie Zuid-Holland (2011 mei 2015) Rik Janssen, gedeputeerde kust provincie Zuid-Holland (vanaf mei 2015) 2
Inhoud Voorwoord En toen lag de zandmotor er opeens.. 4 Besluitvormingsprocedure 8 Verslag van een zoektocht 10 Lenie Dwarshuis (oud-gedeputeerde provincie Zuid-Holland) 12 Benno Wiersma (ondernemer) en Jan Zegering Hadders (oud-directievoorzitter ING) 16 Hans Kleij (programma-directeur provincie Zuid-Holland) 20 Ineke van der Hee (oud-hoofdingenieur Rijkswaterstaat West-Nederland Zuid) 24 Marcel Stive (hoogleraar Waterbouwkunde Technische Universiteit Delft) 28 Tineke Huizinga (oud-staatssecretaris Verkeer en Waterstaat en oud-minister VROM) 30 Annemieke Nijhof (oud-directeur-generaal ministerie van Infrastructuur en Milieu) 32 Ronald Waterman (statenlid provincie Zuid-Holland en adviseur) 34 Jan Schaart (directeur van Oord Nederland BV) 40 Elllen Verkoelen (oud-directeur Milieufederatie Zuid-Holland) 42 Marnix Norder (oud-wethouder Den Haag) 44 Piet Jonker (directeur DUNEA) 46 Adri Bom - Lemstra (oud-hoogheemraad Hoogheemraadschap van Delfland) 50 Roeland Allewijn (directeur Veiligheid en waterverbruik Rijkswaterstaat) 51 Carola van Gelder (projectmanager Monitoring en evaluatie Zandmotor) 52 Jaap van Thiel de Vries (coördinator onderzoeksprogramma Nature Coast) 54 Bijdragen Specialisten Beheer Zandmotor, van Ben Girwar 22 Kustsuppletie en morfologie, van Jasper Fiselier 26 Veilig zwemmen bij de Zandmotor, van Eltjo Ebbens 48 Lopend onderzoeksprogramma 56 Resultaten van de zoektocht, wat zijn we wijzer geworden? 58 3
En toen lag de Zandmotor er op eens... Als Leading professional Water Governance bij Royal HaskoningDHV ben ik, Jan Baltissen, betrokken bij tal van waterprojecten en ontwikkelingen in het waterbeheer. Personen en partijen bij elkaar brengen om samen met ambitie te werken aan waterveiligheid en aan schoon en voldoende water is mijn passie. Jan Baltissen, schrijver/redacteur Op de Wereldtentoonstelling in 2008 in Zaragoza in Spanje maakte ik voor het eerst kennis met de Zandmotor. Daar stond een mooie presentatie, die net was geopend door onze huidige koning Willem-Alexander, en ik was meteen geboeid. Ik kon toen nog niet bevroeden dat ik zoveel te maken zou krijgen met de Zandmotor en dat deze precies zou worden aangelegd op mijn eigen vertrouwde strand, waar ik al vele jaren vele uren vrije tijd doorbreng. In 2009 kreeg Royal HaskoningDHV (toen nog DHV) de opdracht om het MER op te stellen en het ontwerp te maken voor de Zandmotor. In het kader van deze opdracht werd ik gevraagd Edith van Dam, de toenmalige projectleider bij de provincie Zuid-Holland, te ondersteunen bij de begeleiding van de besluitvorming binnen de provincie Zuid-Holland. En al snel was ik gefascineerd door het complexe proces waarin het plan voor de Zandmotor tot stand kwam en de grote hoeveelheid van belangen, visies en meningen die een rol speelden. Samen met Koen Oome, sinds 2003, in verschillende rollen, betrokken geweest bij de totstandkoming van de Zandmotor, keek ik in 2014 terug op deze complexe periode en toen ontstond het idee om het verhaal van de Zandmotor op te schrijven. Hoe is het besluit van de Zandmotor tot stand gekomen en welke factoren gaven de doorslag? Later is Carrie de Wilde bij dit initiatief betrokken. Zij is communicatieadviseur bij Rijkswaterstaat en sinds 2010 regelt zij de communicatie over de Zandmotor. Koen en Carrie hebben mij geholpen om het verhaal van de Zandmotor op te schrijven. Als klankbord en adviseur hebben zij een belangrijke bijdrage geleverd. 4
Als je bij Kijkduin, de zuidkant van Den Haag, over de duinenrij naar het strand loopt, zie je een grote vlakte voor je, met zandbanken en geulen. Afhankelijk van weer en jaargetij wordt dit beeld aangevuld met tientallen kleurrijke schermen van kite-surfers, zonnende badgasten en wandelaars met dollende honden. Als het weer slechter is zie je stuivend zand, maar ook veel honden, die zijn er bijna altijd. De Zandmotor is in gebruik genomen! Niet alleen door recreanten, maar ook door onderzoekers en beheerders. Er is geen stukje strand, in Nederland of daarbuiten, dat zo intensief bestudeerd wordt. Tal van onderzoekers en beheerders zijn continu aan het werk op en om de Zandmotor. En de Argusmast midden op legt alle ontwikkelingen 24 uur per dag vast. Vaak worden groepen van geïnteresseerden uit binnen- en buitenland rondgeleid. Omgaan met dynamiek Eind 2011 is met de aanleg gestart. Met grote regelmaat klapten schepen van de aanne-mer hun bodem open en stortten het zand op de zeebodem. Ook werd zand met buizen naar het strand gepompt en daar opgespoten. De aanleg duurde niet lang, in het strandseizoen van 2012 kon al voor het eerst over de Zandmotor worden gelopen. En het werd meteen heel duidelijk: de Zandmotor is dynamisch, zeker in de beginfase. Het zand kwam meteen onder invloed van wind en golven in beweging en er ontstond een steeds veranderend patroon van geulen en zandbanken. Geheel volgens de verwachtingen, maar de beheerders moesten nog even wennen en leren hiermee om te gaan. Kort, érg kort De aanlegperiode was kort. En als we terugkijken, zien we dat feitelijk de hele periode van planvorming en besluitvorming ook erg kort was. De m.e.r.- procedure is in 2009 gestart en in 2011 was de aannemer al aan het werk. Voor een dergelijk project, dat ook nog vernieuwend is en een forse investering vergt, een bijzonder korte periode. Geboeid Dit was ook de periode dat ik betrokken was bij de Zandmotor. In opdracht van de provincie Zuid-Holland overlegde ik met de stakeholders en stelde ik, samen met projectleider Edith van Dam, de documenten op voor de besluitvorming. Ik was toen geboeid door de overleggen, of beter gezegd, door de discussies die werden gevoerd. Want het overleg ging hoofdzakelijk over allerlei mogelijke risico s. Bijna alle partijen die aan tafel zaten, zagen beren op de weg en er werd tussen de regels door gezegd: Van ons hoeft het niet, wij zien geen baten, maar wel risico op schade. Alleen de vertegenwoordiger van de provincie bleef hameren op de doelen en zette zich in om tot besluiten te komen. Succesfactoren Nú, bijna 5 jaar later, ben ik nog steeds geboeid door de besluitvorming die voor-af is gegaan aan de aanleg van de Zandmotor. En de vraag kwam bij me op: wat heeft nu uiteindelijk de doorslag >> 5
gegeven? Wat zijn de factoren geweest, waardoor is besloten om de Zandmotor uit te voeren? En hierop doordenkend: wat kunnen we van de Zandmotor leren als we binnen het waterbeheer (of op andere beleidsterreinen) iets nieuws willen doen? Kortom, wat zijn de succesfactoren die kunnen worden ontleend aan de besluitvorming van de Zandmotor? Het verhaal van de Zandmotor, verteld door sleutelpersonen Ik ben op zoek gegaan naar factoren die van belang zijn geweest bij de planen besluitvorming van de Zandmotor. Daarvoor heb ik samen met Koen Oome van de provincie de sleutelpersonen in de besluitvorming benoemd. Deze personen heb ik gevraagd naar hun doelen, overwegingen en argumenten. Naar hùn verhaal van de Zandmotor. Zouden ze het weer doen? Ook heb ik aan deskundigen gevraagd om een aantal aspecten, waarvan is gebleken dat kennis hierover essentieel is, nader toe te lichten. Stap voor stap kreeg ik een beeld van de processen, visies, strategieën, ambities en overtuigingen die een rol hebben gespeeld. Hierna doe ik verslag van deze gesprekken. Er is niet één verhaal. Iedere hoofdrolspeler heeft een andere samenhangende en sluitende onderbouwing van de eigen keuzes. Als we deze met elkaar combineren ontstaat Het verhaal van de Zandmotor, aangevuld met toelichtingen van deskundigen. Na deze verslagen trek ik, in het laatste deel van dit boekje, enkele conclusies over de belangrijkste factoren die een rol hebben gespeeld en welke lessen kunnen worden getrokken voor andere innovaties. Jan Baltissen Mag ik u voorstellen: de Zandmotor De Zandmotor bestaat uit ongeveer 20 miljoen kubieke meter zand dat als een schiereiland voor de kust van Zuid-Holland ligt, tussen Ter Heijde en Kijkduin. Het beheer door Rijkswaterstaat van de Delflandse kust is gericht op het handhaven van de BasisKustLijn en het aanvullen van het kustfundament. Dit reguliere onderhoud wordt periodiek, meestal om de 5 jaar, uitgevoerd. Op plaatsen die te veel zand hebben verloren worden daartoe suppleties uitgevoerd. Met de Zandmotor is in één keer een grote hoeveelheid zand gesuppleerd. Deze grote hoeveelheid zand moet door golven, stroming en wind zodanig worden verspreid dat de kust op natuurlijke wijze aangroeit. Het zand wordt toegevoegd aan het kustfundament dat hierdoor een buffer krijgt tegen stijging van de zeespiegel. Naar verwachting zijn in het gebied rondom de Zandmotor de komende twintig jaar geen suppleties nodig. Zo wordt ook op langere termijn de veiligheid van de kust gewaarborgd. De kustaangroei vormt ook ruimte voor natuur en recreatie. Het principe van de Zandmotor is op deze schaal nog niet eerder uitgevoerd. Daarom heeft de aanleg van de Zandmotor voor de Delflandse kust het karakter van een pilot. Met het uitvoeren van de pilot wordt kennis opgebouwd over kustontwikkeling met het principe Bouwen met de natuur en over nieuwe manieren om te anticiperen op zeespiegelstijging. 6
Zandmotor 21,5 miljoen kubieke meter zand Oppervlakte bij aanvang 128 hectare. Uiteindelijk resulteert dit in 35 hectare nieuw strand en duin Opdrachtgever: Rijkswaterstaat Financier: Provincie Zuid-Holland en Rijkswaterstaat Kosten: 70 mln. Ontwerp en MER: Royal HaskoningDHV en Deltares Uitvoerder: aannemerscombinatie Van Oord-Boskalis 7
Besluitvormingsprocedure Besluitvorming: Planstudie en realisatie 2008 2009 2010 2011 December November Februari - September Maart - November GS stelt Startnotitie m.e.r. vast GS stelt MER vast PS neemt besluit over financiele bijdrage februari 2010 December Stuurgroep stemt in met uitvoering Rijk stemt in met financiële bijdrage PS stemmen in met vervolgproces voor uitvoering; opstellen inrichtingsplan Aanvaarbaarheidsbeoordeling MER Bevoegd Gezag Publicatie/ter visie leggen MER + vergunningen Overeenkomst monitoring- en beheerplan Beheerovereenkomst sluiten met Zuid-Hollands Landschap Mei - September Europese aanbesteding uitvoering Oktober Vergunning NB-wet: zandwinning en aanleg Zandmotor (LNV) December Aanleggen Zandmotor November Overeenkomst met Reddingsbrigade Zandmotor vrijgegeven Zandmotor gereed Legenda GS = Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland PS = Provinciale Staten van Zuid-Holland Gunning werk 8
Provincie Zuid-Holland Drinkwaterbedrijf Dunea Ministerie van V&W Rijkswaterstaat Ministerie van LNV Ministerie van VROM Veiligheidsregio Haaglanden KNRM Monsterse Reddingsbrigade 's Gravenzandse Vrijwillige Reddingsbrigade Haagse Vrijwillige Reddingsbrigade Natuurmonumenten Hoogheemraadschap van Delfland Deltares Gemeente Westland Gemeente Den Haag Royal HaskoningDHV deelgemeente Hoek van Holland Zuid-Hollands Landschap Waterbouwers zoals van Oord en Boskalis TUDelft Ecoshape Netwerk van partijen Eén ding is al snel duidelijk als je met de Zandmotor te maken hebt: de Zandmotor is veel meer dan een berg zand en een manier om de kust te versterken. Iedereen die je spreekt heeft een mening en een visie. De Zandmotor is ook een groot netwerk van uiteenlopende partijen en personen, die samenwerken en samen optrekken om het beheer, het onderzoek en de promotie van de Zandmotor vorm te geven. Hierboven is dit veld schematisch samengevat, ten tijde van de besluitvorming in 2009. Wat vooraf ging 1980-2000 De besluitvorming op een rijtje Als ik alle verhalen van de betrokkenen op een rijtje zet, dan begint de besluitvorming al veel eerder dan 2009, toen met het opstellen van het MER is gestart en de Zandmotor is geagendeerd in de provinciale commissie Water. Wat vooraf ging Het verhaal van de Zandmotor staat niet op zichzelf. Het concept komt niet uit de lucht vallen. Al begin jaren tachtig van de vorige eeuw onderzoekt de provincie Zuid-Holland een mogelijke kustuitbreiding. Ronald Waterman werkt het concept van Building with Nature uit in een plan voor kustuitbreiding met veel natuur en water. Dit is het plan Waterman gaan heten. Dit plan is aanleiding voor een aantal onderzoeken en andere plannen. In 1995 is door een consortium van Kuiper Compagnons, DHV en Coopers & Lybrand, voorgezeten door stedenbouwkundige Ashok Bhalotra, een plan gemaakt om met marktpartijen de kustuitbreiding te realiseren en daarop een groot aantal woningen en kassen te bouwen. Dit plan veroorzaakt zoveel maatschappelijke en politieke commotie, dat het wordt ingetrokken. De kustuitbreiding is dan van de baan. Deze periode wordt uitvoeriger beschreven in de publicatie van Ronald Waterman Naar een integraal kustbeleid via bouwen met de natuur uit 2008. Onderzoek kustuitbreiding provincie Zuid-Holland Onderzoeken van Den Haag en Westland Opname kustuitbreiding in streekplan en structuurvisie Markt maakt Het idee, en het meekrijgen van partijen een ontwerp De eerste bouwsteen voor de huidige Zandmotor is gelegd in 2003 met de moties Geluk (in met 30.000 woningen de Tweede Kamer) en Waterman/Hieltjes (in >> 9
Het idee... en het meekrijgen van partijen 2003 2006 2007 2008 Motie Geluk Zeewaarts uitbreiden Géén economisch draagvlak Behoefte uitbreiding woningen GS Zuid- Holland onderzoekt recreatie mogelijkheden; tekort is 40.000 ha. Commissie Tielrooij Kustboekje "Groeien naar kwaliteit Coalitieakkoord GS 2007-2011 Symposium Kansen voor de kust Innovatieplatform Zandmotor meest uitvoerbaar Ambitieovereenkomst partijen Provinciale Staten van Zuid-Holland), waarin wordt voorgesteld om onder leiding van de provincie Zuid-Holland een verkenning op te stellen naar een integrale, multifunctionele, duurzame en gefaseerde kustuitbreiding. Al snel blijkt in de verkenning dat voor het onderdeel woningbouw nog steeds geen draagvlak bestaat in de politiek. Daarom verkennen de provincie en het toenmalige ministerie van VROM vervolgens wat een kustuitbreiding zou kunnen betekenen voor natuur en recreatie. Deze verkenning resulteert in de conclusie dat er in de Zuidvleugel een tekort bestaat aan ca. 40.000 ha natuur en recreatie en dat een kustuitbreiding een welkome oplossing is om in een deel van dat tekort te voorzien. Daarop stelt het toenmalige college van Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland in 2004 een Adviescommissie voor de Zuid-Hollandse kust in, onder voorzitterschap van Frans Tielrooij, met als opdracht: ontwikkel een voorstel voor een integrale, multifunctionele, duurzame en gefaseerde kustuitbreiding, zonder woningbouw, ten behoeve van veiligheid, natuur en recreatie. Duurzaam Denken, Dynamisch Doen. Vervolgens stelt de provincie een stuurgroep Zandmotor in, die concreet vorm en inhoud geeft aan het advies. De stuurgroep presenteert haar plan, het pilotproject Zandmotor, in februari 2008 aan het Innovatieplatform (onder voorzitterschap van minister-president J.P. Balkenende). Daar valt het plan in goede aarde. Het Innovatieplatform plaatst de Zandmotor hoog op de agenda, als een voorbeeld waarmee de Nederlandse waterbouw internationaal weer op de kaart kan worden gezet. De heer Balkenende verzoekt de provincie om binnen een jaar een projectplan op te leveren. Rode lijn Rode lijn in de bovenbeschreven ontwikkelingen is dat Ronald Waterman er voortdurend voor heeft gezorgd dat de Delflandse kust in provinciale plannen, zoals streekplannen en ruimtelijke nota s, wordt benoemd als studiezone voor kustontwikkeling. Ook in de actuele beleidsnota Visie Ruimte en Mobiliteit van de provincie Zuid-Holland is deze studiezone benoemd. Planstudie Na het verzoek van Balkenende worden de stappen snel genomen. Op 23 april 2008 wordt de Ambitieovereenkomst Pilotproject Delflandse kust getekend door de provincie Zuid-Holland, het ministerie van Verkeer en Waterstaat, gemeente Den Haag, gemeente Westland, Hoogheemraadschap van Delfland en de Zuid-Hollandse Milieufederatie. In deze overeenkomst spreken de genoemde partijen de ambitie uit om voor de Delflandse kust een pilotproject te starten waarin de uitvoering van een Zandmotor wordt onderzocht en voorbereid. Begin 2009 wordt de startnotitie m.e.r. voor het Pilotproject Zandmotor gepubliceerd en start de planstudie, waarin het MER wordt opgesteld en de locatie en vorm van de Zandmotor worden bepaald. Na besluitvorming bij de provincie en Rijkswaterstaat begint in 2010 de voorbereiding van de uitvoering. Deze commissie levert in maart 2006 haar advies op, in de vorm van het Kustboekje, Groeien naar Kwaliteit, met als strekking: breidt de Delflandse kust uit volgens het principe bouwen met natuur, door een Zandmotor aan te leggen. Dit advies is ter harte genomen door het toenmalige college van GS en opgenomen in het coalitieakkoord 2007 2011 2009 Planstudie m.e.r. procedure Planstudie en Realisatie 2010 2011 Voorbereiding uitvoering Aanleg Zandmotor 10
Verslag van een zoektocht Carrie de Wilde Jan Baltissen Koen Oome Basecamp Belanghebbenden Specialisten Piet Jonker Initiatiefnemers Jasper Fiselier Hans Kleij Ellen Verkoelen Lenie Dwarshuis Eltjo Ebbens Marnix Norder Adri Blom-Lemstra Ineke van der Hee Marcel Stive Annemieke Nijhof Onderbouwers Lobbyisten Verantwoordelijken Ronald Waterman Jan Zegering Hadders Roeland Allewijn Tineke Huizinga Benno Wiersma Onderzoekers Uitvoerders Carola van Gelder Beheer Jan Schaart 11 Ben Girwar Jaap van Thiel - de Vries
Dit zouden we moeten willen Lenie Dwarshuis Verslag van een gesprek met oud-gedeputeerde provincie Zuid-Holland Lenie Dwarshuis. Zij was gedeputeerde van april 2003 tot april 2011 en had onder andere de portefeuille water. Zij was het bestuurlijk aanspreekpunt en was het gezicht van de Zandmotor en de regisseur van - en drijvende kracht achter - de besluitvorming over de Zandmotor. Wanneer begint het verhaal van de Zandmotor? Dan moeten we terug naar begin jaren negentig van de vorige eeuw. Binnen de provincie Zuid-Holland was toen grote behoefte aan woningen. Kustuitbreiding werd gezien als een goede mogelijkheid om een groot aantal woningen te bouwen. De voorbereidingen hiervoor werden in gang gezet. Jarenlang was hier al discussie over. Tot het moment dat cabaretier Wim de Bie, de laatste nazaat van de Kaninefaten, op een duin ging staan en richting een aantal camera s een indringend betoog hield over het belang van het behoud van de huidige de kustlijn. Handen af van kust was zijn boodschap. En deze sloeg aan. De bestuurlijke en maatschappelijke discussie eindigde snel onder druk van de publieke opinie. Het plan Bhalotra voor kustuitbreiding en woningbouw verdween in een diepe la. Vanaf het begin dat ik gedeputeerde was, wist ik dat de kust heel gevoelig lag bij velen. En als je hier iets wil ondernemen dan moet je vanaf het begin werken aan draagvlak; niet alleen politiek, maar bij alle geledingen van het maatschappelijk veld. Dit werd later mijn leidraad voor de uitwerking van de Zandmotor. In 2003 klopte het bestuur van de Stichting Nieuw Holland, met bekende namen als Noordanus, Zegering Hadders, Wiersema, De With, De Zeeuw en De Ridder, bij me aan. Ook Ronald Waterman sloot zich bij hen aan. Zij betreurden dat de ideevorming over kustuitbreiding tot stilstand was gekomen. Ik ben met hen in gesprek gegaan en samen hielden we een brainstorm met een positieve uitkomst. Dacht je toen, dit is het, hier ga ik me hard voor maken? Ja, toen ging bij mij een lampje branden dat we met iets bijzonders te maken hadden. Ik sprak het nog niet uit maar ik had zelf al besloten om hiermee verder te gaan: Dit zouden we moeten willen. Een nieuw concept met toekomst. We hadden een idee voor een kustuitbreiding met drie doelstellingen: 1. waterveiligheid, 2. natuur en recreatie en 3. innovatie. Een andere methode voor de noodzakelijke reguliere zandsuppleties, voldoen aan berekende behoefte aan ruimte voor recreatie en natuur in de provincie en een bijdrage leveren aan innovaties binnen het waterbeheer. Het idee van de Zandmotor was geboren, we noemden het toen alleen nog niet zo. Feitelijk kwamen van verschillende kanten - de wetenschap met prof. Marcel Stive, de politiek en kennis van Ronald Waterman en de waterbouwers - ideeën en suggesties. Allemaal voorzetten en nu was jij aan zet? Toen ben ik de uitwerking van het concept procedureel op de rails gaan zetten. Het was inmiddels 2005. Ik gaf opdracht voor een commissie, een taskforce. Deze Adviescommissie voor de Zuid-Hollandse Kust onder voorzitterschap van Frans Tielrooij (oud-voorzitter van de commissie Waterbeheer 21 e eeuw) moest het concept verder uitwerken. Opdracht was: bedenk hoe we de Delflandse kust kunnen uitbreiden ten behoeve van natuur en recreatie, maar zonder woningbouw. In deze commissie zaten vertegenwoordigers van de belangrijkste betrokken partijen, maar ook mensen die in principe tegen waren. Mijn strategie was: zo breed mogelijk draagvlak creëren door iedereen te betrekken en te laten meedenken. En dit lukte, de betrokkenheid en het draagvlak werd steeds groter. Het idee werd een visie Ja, met deze commissie kwam er snelheid in de ontwikkeling van de Zandmotor. De commissie gaf een duidelijk en concreet advies in het Kustboekje : Innovaties in de civieltechnische kustverdediging introduceren, waarbij zand geleidelijk in het bestaande systeem van stromingen langs de kust wordt ingebracht, waarmee een meer organische versterking en aanwas van de kustzone tot stand wordt gebracht. Het basisprincipe van de Zandmotor was geformuleerd en onderbouwd met een visie. De commissie presenteerde haar visie op het congres Kansen voor de Delflandse kust. Achteraf kunnen we constateren dat dit symposium een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de gezamenlijke visievorming en aan draagvlak voor het concept. 12
Velen waren enthousiast. Dacht je toen: het gaat lukken, die Zandmotor komt er? Zo stellig heb ik dat nooit gedacht. Zelfs niet aan het eind. Vanaf het begin in 2003 ben ik voor 100% alert gebleven, mijn aandacht is nooit verslapt. Het hele proces van het begin tot aan het eind heb ik ervoor gewaakt dat we politiek en maatschappelijk onze zaakjes op orde hadden. Een strakke procedure volgen en alle afspraken volledig nakomen, ook al betekende dat met Kerst doorwerken en zelf de postzegels plakken. Aan visie geen gebrek, maar hoe zat het met de politieke steun? Met het Kustboekje kon ik aan de slag met politieke partijen. Door lobbyen van Ronald Waterman werd al in het begin door de VVD-fractie een motie ingediend in de Tweede Kamer bij de behandeling van de Nota Ruimte. Hierin werd steun uitgesproken voor kustuitbreiding Zuid-Holland. Een daarop volgend belangrijk politiek moment was het coalitieakkoord van de provincie Zuid-Holland in mei 2007. Het concept Zandmotor kreeg nu voldoende politieke steun om verder te gaan. De commissie die de studie had uitgevoerd werd nu een stuurgroep, waar ook het rijk in ging participeren. En ik kon verdere stappen gaan zetten om partijen te betrekken en te committeren. Klinkt voortvarend, maar lukte dit? Politiek ging het zeker de goede kant op. Vooral toen premier Balkenende in 2008 met aansprekende voorstellen wilde komen in een Innovatieplatform. In het Kurhaus werd aan hem de Zandmotor gepresenteerd als een belangrijke innovatie. Hij vroeg de provincie Zuid-Holland om binnen een jaar met een plan te komen. Toen kregen we de wind in de zeilen. Maar op het technisch-inhoudelijk vlak ging het minder voorspoedig. Vooral de beleidswijziging die nodig was bij Rijkswaterstaat om af te zien van de reguliere onderwatersuppleties en de Zandmotor op te nemen in het Uitvoeringsprogramma kostte veel inzet en overtuigingkracht. Een visie is mooi, maar nu ging het vooral om concrete, te onderbouwen argumenten. Hoeveel gaat het kosten, hoe zit het met de waterveiligheid, wat zijn de risico s, wie is dan verantwoordelijk, allemaal vragen waar een concreet antwoord op moest worden gegeven. Rijkswaterstaat was niet enthousiast en zag vooral problemen. Maar dit heeft ons scherper gemaakt. Oog houden voor de risico s is heel belangrijk. Weleens gedacht het gaat fout? Niet met de discussie met Rijkswaterstaat. Innoveren betekent ook risico s lopen. Je stapt af van de gebaande wegen en gaat wat nieuws doen. We zijn er ook goed uitgekomen. Daarvoor was de steun van het toenmalige ministerie van Verkeer en Waterstaat (DG Water) onmisbaar. Maar politiek was de race nog niet gelopen. Er was een groot financieel tekort voor groenprojecten. Fracties vonden dat de gereserveerde 12 miljoen voor de Zandmotor elders konden worden ingezet. Toen heb ik alle zeilen bij moeten zetten en was het een dubbeltje op zijn kant. Maar ook toenmalig gedeputeerde Asje van Dijk van het CDA met onder andere Ruimtelijke Ordening in zijn portefeuille, zag de voordelen voor innovatie en overtuigde zijn eigen fractie. De financiering van de Zandmotor bleef behouden en de politieke steun was verbreed, breed genoeg voor een meerderheid in de Provinciale Staten. Wat zijn doorslaggevende factoren geweest in de totstandkoming? Veel factoren hebben een rol gespeeld. Maar de rode lijn in de totstandkoming, de voortdurende drijvende kracht, is een kleine kern van personen, uit verschillende geledingen, die vanaf het begin tot eind erin zijn blijven geloven. Ik heb me vaak een handelsreiziger genoemd en gevoeld. Voortdurend en overal het concept van de Zandmotor aankaarten, agenderen, presenteren en toelichten. Om zo n innovatie te doen laten slagen moet je ongelooflijk inzetten op draagvlak. En natuurlijk goede producten maken, waar geen gaten in konden worden gevonden. Ik kon rekenen op een goede ambtelijke ondersteuning, een aantal medewerkers dat ervoor ging. Zij hebben er voor gezorgd dat we in alle overleggen met bestuurders en politici met overtuiging het concept van de Zandmotor presenteerden en verdedigden. De Zandmotor ligt er, en nu verder? Mijn eerste punt: zorgen dat we er veel van leren. Goed monitoren van de veiligheid, recreatie- en natuurontwikkeling en de spin-off van de innovatie. Het is belangrijk dat we nu concreet gaan aangeven wat we bereikt hebben en verder willen bereiken. Voldoen we aan de doelen en hoeveel? >> 13
Mijn tweede punt is, dat we ook weer vooruit moeten gaan kijken. Kan het concept van de Zandmotor elders worden toegepast, binnen Nederland of elders op de wereld? Het is nu tijd om de spin-off concreter te benoemen. En we kunnen overwegen om de Zandmotor te behouden en niet te laten verdwijnen. Als u het nog eens over mag doen, wat doet u dan anders? In principe hetzelfde, maar zo n proces zal nooit hetzelfde zijn: andere mensen, andere belangen. De politiek is en blijft een veranderende factor. Dus als ik het nog eens overdoe; blijven focussen op politiek en breed draagvlak, maar het zal altijd anders verlopen. Alles overziend, waar ben je nu het meest trots op? In 2003 zijn we begonnen en vanaf 2011 kan je er over heen lopen en groeien de eerste duintjes. Hoezo, slome overheid. Dit project is heel snel gerealiseerd. Van eerste idee, naar visie, plan uitwerking en realisatie in minder dan acht jaar! 14
Stop niet met denken, maak kansen en mogelijkheden zichtbaar Je kan er meer mee doen! Vergroot de gebruikswaarde Benno Wiersma en Jan Zegering Hadders Jan Zegering Hadders is oud-voorzitter van de stichting Nieuw Holland. Hij bekleedde veel functies binnen de bankensector. Van 2000 tot 2007 was hij directievoorzitter van ING Nederland. Benno Wiersma was medeoprichter en secretaris van de stichting Nieuw Holland. Benno is ondernemer en voornamelijk betrokken bij duurzaamheidsprojecten. Een wereldtentoonstelling? Ja, dat was onderdeel van onze ambitie. Wij zagen in 1992, toen wij begonnen met de stichting Nieuw Holland, een geweldige mogelijkheid om Nederland op de kaart te zetten. Wij lobbyden om een wereldtentoonstelling te organiseren op een landuitbreiding voor de kust van Zuid-Holland. Nederland neerzetten als het epicentrum voor bouwen en werken met wind, water, energie, kust en zand. Met het plan Waterman zagen wij de mogelijkheid hiervoor. Voor dit plan zijn we ons toen gaan inzetten. Een plan met alleen natuur of met ook woningen? Wij zijn ondernemers en beseften dat het plan alleen zou kunnen worden gerealiseerd als er investeerders konden worden gevonden. Een kustuitbreiding van de omvang van het plan Waterman met alleen natuur was toen niet te financieren. In die tijd was er een grote vraag naar woningen en werden de plannen gemaakt voor de VINEX-locaties. Wij dachten toen, geheel in de tijdgeest, door de bouw van woningen voldoende dekking te vinden. Hier waren investeerders warm voor te maken. Maar dit stuitte op weerstand Klopt, zo n plan met veel rood was weliswaar financieel haalbaar, maar maatschappelijk was er geen draagvlak. Wij hebben toen in 1997 een congres georganiseerd. Daar kwam de weerstand duidelijk naar voren. Maar aan eind van het congres hebben we de vraag gesteld: wie wil er wonen? Toen bleek dat 95% hier wel oren naar had. Maar desondanks trokken we de conclusie: dit plan met woningen is niet haalbaar. Er werden nieuwe grote bouwlocaties gepland (Valkenburg en Zuidplas) waardoor buitengaats bouwen minder wenselijk werd. Geen rood meer, het primaire doel moest zijn meer groen en blauw. Dus weer terug naar de essentie van het plan Waterman, met een substantieel natuurgebied. 16
Een nieuw plan gemaakt? We hebben toen een nieuwe visie gemaakt en een boekje uitgegeven Kansen zien en kansen benutten. Een uitbreiding en versteviging van de kust tussen Hoek van Holland en Scheveningen, die gefaseerd kan worden aangelegd. Want in één keer dit aanleggen voor natuur is onhaalbaar. En tegelijkertijd zijn we gaan lobbyen bij de provincie en allerlei andere partijen. We hebben er onder andere voor gezorgd dat in de relevante ruimtelijke plannen onderzoek naar en reservering voor - een kustuitbreiding werd opgenomen. De mogelijkheid open houden totdat de tijd rijp is en er een haalbaar plan ligt. En dit haalbare plan kwam er? Ja, Lenie Dwarshuis, die toen gedeputeerde van Zuid-Holland werd, raakte enthousiast, en zo ontstond het idee van de Zandmotor. Dat paste heel goed in onze visie van kralen rijgen. Een stap op weg naar een compleet geheel. Een kans om te experimenteren en creatieve ontwikkelingen op gang te brengen. Belangrijk element van het plan van de Zandmotor was de koppeling tussen kustveiligheid en kustontwikkeling. De Zandmotor is een goede kapstok om een verdere ontwikkeling van de kust op gang te brengen. Was deze uitbreiding voor natuur wel te financieren? In eerste instantie niet. Rijkswaterstaat wilde niet het geheel financieren. Daarom heeft ook de provincie bijgedragen. En wij, de stichting, zijn ook naar de baggeraars gegaan met de vraag: kunnen jullie voor een maximale vaste prijs gaan werken, zodat de kosten van de Zandmotor niet uit de hand lopen? Zij waren hiertoe onder voorwaarden bereid. Door de economische crisis was de orderportefeuille geslonken en zij hadden op dat moment een grote capaciteit aan materieel liggen in Nederland. In de slipstream van de aanleg van de Tweede Maasvlakte konden zij de Zandmotor aanleggen. Wat was een belangrijke factor in de totstandkoming van de Zandmotor? Er zijn veel factoren van belang geweest, maar de rol van onder andere Lenie Dwarshuis was doorslaggevend. Zij heeft het concept van de Zandmotor opgepakt op een moment dat, naar aanleiding van plan met de woningen, het maatschappelijk draagvlak en de emotie bij velen op een dieptepunt was aangeland. Zij had de moed om het onderwerp toch weer op de agenda te zetten en in besluitvorming te brengen. De Zandmotor ligt er nu Daar kunnen we meer mee doen! Probeer de gebruikswaarde te vergroten. Organiseer bijvoorbeeld een grote happening voor jongeren tussen 20 en 35 jaar. Laat deze groep ook de Zandmotor beleven. Gebruik social media en je hebt snel een event. Daar willen wij wel mee aan de slag. En de Zandmotor is natuurlijk mooi voor de wetenschap en alle onderzoekers. Maar kijk ook naar mogelijkheden die de Zandmotor heeft voor een verdere ontwikkeling. Niet stoppen met denken, maak de kansen en de mogelijkheden zichtbaar. Wat moet er dan gebeuren? De Zandmotor is dynamisch, misschien moeten wij deze handhaven of zelfs vergroten >> 17
door bijvoorbeeld na verloop van tijd de Zandmotor weer aan te vullen. En zie de Zandmotor vooral als een eerste aanzet van het kralen rijgen. Laten we nu gaan uitvogelen hoe we dit vorm kunnen geven. Voor ons is het belangrijk dat de kustontwikkeling past binnen een bredere problematiek. Voor de toekomst is een koppeling met de problematiek van het Westland nodig. Voor de glastuinbouwsector is het noodzakelijk dat een grootschalig proces van herstructurering op gang komt. En de vraag is wat een kustuitbreiding hiervoor kan betekenen. Wij pleiten voor het opstellen van een Masterplan. Een plan waar de kansen en mogelijkheden van de hele regio worden ingevuld en aangevuld. Zoek naar mogelijkheden om waarde te creëren. Waar staan we over 20 jaar, komt de wereldtentoonstelling er nog? Wij gaan er nog steeds voor, het is nog steeds een unieke mogelijkheid om Nederland te profileren. Over 10 jaar kan er een verdere kustuitbreiding tussen Hoek van Holland en Scheveningen zijn. Als de overheden bereid zijn om voor 30 tot 40 jaar een concessie te geven aan partijen om het gebied verder uit te breiden, dan lukt het zeker. Sinds 1992 werkt u eraan, waar bent u het meest trots op? Wij zijn een stichting met een klein budget. We zijn er trots op dat wij een beweging op gang hebben gebracht en dat een concept heeft geresulteerd in een project. De geest is bij velen rijp gemaakt. Wij hebben gekozen, en kiezen nog steeds, voor de weg van de geleidelijkheid. Samen met anderen optrekken. En wij gaan verder, op weg naar een uitwerking van de kust tussen Hoek van Holland en Scheveningen! 18
19
Pas het in, in een groter verhaal Hans Kleij Verslag van een gesprek met Programmadirecteur Kustontwikkeling provincie Zuid-Holland Hans Kleij was betrokken bij verschillende ontwikkelingen die vooraf gingen aan de totstandkoming van de Zandmotor. Vanaf 2003 tot 2006 was hij Programmadirecteur Kustontwikkeling en verantwoordelijk voor de Kustontwikkeling en de Zandmotor. Als we het nog een keer moeten doen? Aan de voorkant heel goede afspraken met het Rijk, niet meer 50 keer overleggen! De Zandmotor is een lang proces geweest, waarbij we als provincie hard hebben moeten trekken om andere partijen in beweging te krijgen. In het begin waren, buiten een aantal grote voorstanders, er niet veel die er wat in zagen. Er was geen grote drive om te veranderen. Het duurde een tijdje voordat eenieder zich realiseerde wat de Zandmotor zou gaan betekenen in termen van kustveiligheid, natuurontwikkeling, recreatie en innovatie. Nu is iedereen enthousiast Zeker, iedereen loopt ermee weg. De tegenstanders zijn nu voorstanders geworden. Ik ben er trots op dat de Zandmotor er nu ligt. Als je met het vliegtuig aan komt vliegen ben je thuis als je de Zandmotor ziet. In een paar jaar tijd een hele omslag, wat is er gebeurd? Heel veel factoren hebben een rol gespeeld. Natuurlijk was Lenie Dwarshuis belangrijk. Haar daadkracht was noodzakelijk. Maar als ik terugkijk zie ik een lang proces, met een paar belangrijke samenhangende strategische acties. Alles begint met een goed verhaal. We hebben de Zandmotor nooit specifiek gepresenteerd maar ingepast in een groter verhaal. We hebben de Zandmotor onderdeel gemaakt van een bredere visie op de toekomst van de Zuidvleugel. De Zuidvleugel stond er niet goed voor. Een OESO rapport was hier duidelijk over. Het gaat slecht met de economie, de infrastructuur laat te wensen over en vooral op het gebied van recreatie en natuur is een groot tekort. Dit zijn we gaan framen. Een vergelijking maken met het Ruhrgebied, Londen en Parijs. Dit verhaal zijn we overal gaan houden. Eén Randstadgedachte, waarin 150.000 woningen worden gebouwd en wordt geïnvesteerd in mobiliteit, natuur, recreatie, fietspaden, wegen en openbaarvervoer. Mooi zo n groot verhaal, zo n grand design, maar hoe leidt dit tot de Zandmotor? De kern van het verhaal was: natuur en recreatie kunnen we niet meer realiseren in het dicht verstedelijkt gebied, hiervoor moeten we het kustgebied gebruiken. Een uitbreiding van de kust, in de vorm van de Zandmotor. Een geweldige kans voor realisatie van natuur en recreatiemogelijkheden. Heel dicht bij grote steden als Den Haag en Rotterdam. De innovatieve koppeling van waterveiligheid en natuur en recreatie was doorslaggevend. De boodschap werd: kustuitbreiding combineren met ruimtelijke kwaliteit. We hebben de Zuidvleugel en de Zwakke Schakels, maar nu moeten we verder kijken. Was dit overtuigend voor Rijkswaterstaat om enthousiast mee te doen? Nee, nog niet, het Rijk was verdeeld. De lijn bij Rijkswaterstaat bleef: we gaan gewoon de kust op orde brengen. Daarentegen zag je op het ministerie het enthousiasme toenemen. Wij, als provincie, gingen verder. Er werd een mooi boekje gemaakt en er kwam een coalitieakkoord. Dit waren belangrijke factoren. Uit een excursie van het college van Gedeputeerde Staten, naar Tallinn en Helsinki om voorbeelden te bekijken van kustontwikkeling, bleek wat er mogelijk was met de kust en dit inspireerde de aanleg van de Zandmotor. We hebben toen de strategie ontwikkeld en zijn de organisatie gaan neerzetten; een stuurgroep bestaande uit het D.G. Water, universiteiten, gemeenten, het hoogheemraadschap, Zuid-Hollandse Milieufederatie, enz. Het proces kwam toen goed op gang. Parallel hebben we gewerkt aan de m.e.r. ontgrondingsvergunning, de omgevingsvergunning, het beheer en de waterveiligheid. Ook besteedden we veel aandacht aan het informeren van de omgeving en omgevingsmanagement. Het ging toen heel snel. Ik hoor niets over de Tulp van Balkende? Dit idee van Balkende, om als symbool een tulp eiland voor de kust te ontwikkelen, heeft zeker een rol gespeeld. Ik noem dat buitenboordmotoren. Voor het slagen van het proces is het belangrijk dat er buiten je kring anderen het verhaal gaan vertellen. Dit kwam goed op gang. De ambitie om te innoveren was hier de 20
aanjager van. Balkende was voorzitter van het Innovatieplatform en samen met de baggeraars en de stichting Nieuw Holland ontstond een breed pleidooi voor innovatie. En hun conclusie was: de Zandmotor is een belangrijke innovatie binnen het waterbeheer. De tulp van Balkende, die in de New York Times mooi werd verbeeld, werd omgezet in draagvlak voor de Zandmotor. Daarbij werd ook het beeld geschetst van de Zandmotor als een nieuwe icoon van waterbouwend Nederland. Dus toen, volop aan de slag? Nee, nog niet helemaal. We hadden nog geen instemming van Rijkswaterstaat over de financiering. De druk werd heel groot op het Rijk, maar er werd heel lang geaarzeld. Dat was het moment dat ik dacht: nu gaat het toch niet lukken. De provincie besloot 12 miljoen bij te dragen aan de realisatie. Daarna kwamen we tot overeenstemming met Rijkswaterstaat. We hadden een deal. En het vervolg kent iedereen. De Zandmotor ligt er, hij werkt, en nu? Er is zo veel mogelijk. We staan aan de vooravond van een mooie kustontwikkeling, hier bij Zuid-Holland maar ook elders. De kust is veiliger, de natuur ontwikkelt zich, de mensen lopen, zwemmen en surfen en er wordt veel onderzoek gedaan. Maar dit proces van de Zandmotor heeft ook opgeleverd dat er nu meer draagvlak en betrokkenheid is bij de kust als toen we in 2003 begonnen. Een betere vertrekpositie voor nieuwe ontwikkelingen. Dus, verder gaan? De ontwikkeling van de kust zal zich voortzetten. Het zal me niet verbazen als we over een tijd zeggen: hier moeten wij wat mee. De Zandmotor levert een bijdrage aan de ruimtelijke kwaliteit. Over een paar jaar willen we meer. Ook dan moeten we weer de juiste partijen en personen bij elkaar brengen. 21
Beheer Zandmotor Bijdrage van Ben Girwar Projectleider beheer Zandmotor, provincie Zuid-Holland (vanaf september 2013). Waarom is de provincie primair verantwoordelijk voor het beheer van de Zandmotor? De Zandmotor is een vreemde eend aan de Hollandse kust. De strook tussen Hoek van Holland en Den Helder is een min of meer tweedimensionale lijn met de Zandmotor als een bijzonder soort artefact, als onderbreking. Daarom vraagt het een aanpassing van de reguliere kustlijnzorg. Wie zijn betrokken bij het beheer van de Zandmotor? Rijkswaterstaat, de provincie Zuid-Holland, het hoogheemraadschap van Delfland en de gemeenten Westland en Den Haag hebben onderling beheertaken afgesproken en verdeeld. Als vervolg op de beheerafspraken zijn ook voor de provincie specifieke afspraken over taken en bevoegdheden gemaakt. Dit is rondom toezicht en bewaking van de veiligheid. Hier zijn nog andere partijen bij betrokken. Waar bestaat het beheer uit? Toezien op en toepassen van de beheersovereenkomst. In de beheeroverkomst is bepaald dat de provincie de regie voert bij het toezien op de beheerafspraken. Naast de provincie zijn er ook andere beheerders. Ook de gemeenten en Rijkswaterstaat voeren onderdelen van het beheer uit. Zo is Rijkswaterstaat verantwoordelijk voor de Argusmast en het monitoringsprogramma. Het Zuid-Hollands Landschap (ZHL) is als terreinbeherende organisatie gevraagd te zorgen voor dagelijks beheer op en rond de Zandmotor. Dit houdt in dat ZHL de Zandmotor in de gaten houdt, voorlichting en excursies geeft en de ontwikkeling van de natuur volgt. Dit laatste wordt jaarlijks ook door de stichting Ark gedaan. Dagelijkse beheertaken zijn daarmee een gedeelde verantwoordelijkheid. In een beheerprotocol zijn allerhande onvoorziene omstandigheden beschreven met een bijbehorende maatregel om deze op te lossen. Hierdoor kan er snel worden ingegrepen zonder dat eerst een heel overleg- en besluitvormingstraject moet worden doorlopen. Dit werkt in de praktijk erg goed omdat alle betrokkenen van elkaar weten wie wat en wanneer moet doen. Wat prettig werkt is dat bij bijzondere omstandigheden het protocol altijd in overleg wordt toegepast en dat de mensen van de diverse instanties met elkaar omgaan als directe collega s. Dat betekent snel schakelen en elkaar helpen. De provincie en anderen geven voorlichting en leiden geïnteresseerden rond. De belangstelling komt niet alleen uit Nederland maar van over de hele wereld. Afhankelijk van de vraagstelling en de doelgroep wordt een deskundige gevraagd. Ook dit is gestroomlijnd door afspraken. Waar ben je als projectleider beheer vooral mee bezig? Overleggen met alle partijen, excursies leiden, Statenvragen beantwoorden en zorgen dat de monitoring wordt uitgevoerd voor beleidsonderdelen die specifiek voor de provincie van belang zijn. Dit zijn natuurontwikkeling, recreatie en verplichtingen nakomen uit wetgeving en vergunningen. Voor het nabijgelegen Natura2000-gebied geldt een monitorings- en instandhoudingsdoelstelling. Hoe staat het met de recreatie? De recreatieve doelstelling van de Zandmotor pakt sinds de openstelling zeer goed uit. Om hier meer inzicht in te krijgen wordt er in 2015 een groot recreatieonderzoek uitgevoerd. Centraal staan de vragen of het een aantrekkelijk gebied is, of er divers en veel gebruik van wordt gemaakt en hoe de mensen het ervaren en beleven. Voor de aanleg is een nulmeting uitgevoerd en in het eerste jaar na de aanleg een vervolgonderzoek. Samen met het onderzoek in 2015 kunnen we de beleidsevaluatie goed uitvoeren. Tijdens het maken van de plannen en het aanleggen van de Zandmotor werd dit zeer kritisch gevolgd. Nu hoor ik vooral veel enthousiaste >> geluiden en wordt vaak de vraag gesteld of het op andere plaatsen ook zou kunnen. 22
Hoe gaat het met de natuur? Om de natuur te volgen gebruiken we veldwaarnemingen en foto s. Ieder jaar stijgt het aantal waargenomen soorten van zowel de flora als de fauna. Vooral vogeltellingen en vegetatieopnames geven hier een tastbaar beeld bij. Ook vindt onderzoek plaats naar indirecte beïnvloeding van de natuur bijvoorbeeld als gevolg van verandering in de waterhuishouding in de directe omgeving. Wat zijn nog knelpunten /dilemma s? De natuurlijke dynamiek zoals het sterk meanderen en langer worden van de geul is een aandachtspunt. Het gebied waar de Zandmotor het strand verandert is flink groter geworden en wordt nog steeds groter. De manier van beheer en strandbewaking en maatregelen om de veiligheid te waarborgen laten we mee veranderen. Wanneer kan je iets met zekerheid zeggen over recreatie en natuur? Net als voor de andere beleidsdoelen zal de evaluatie van 2016 meer zekerheid geven. Sommige zaken kunnen zich altijd nog voordoen, maar we zijn er goed op voorbereid. Met dank aan de denkers tijdens de planning en realisatie. Is dit het best bewaakte en meest intensief beheerde stukje strand in Nederland / Europa? Dit is het best bewaakte en het meest onderzocht stukje strand ter wereld. De Argusmast ziet alles met zijn 12 ogen. Dagelijks worden patrouillerondes uitgevoerd, te voet en met de auto. Bezoekers, sporters, beheerders en paviljoenhouders zijn de ogen en oren in het veld. Behalve het strand zelf wordt ook de omgeving nauwgezet gemonitord. In het nabijgelegen waterwingebied van Dunea is een beheermaatregel genomen om de drinkwatervoorziening te waarborgen. De werking van deze maatregel wordt nauwgezet gevolgd. Verdwaald op de Zandmotor Sommige situaties kan je niet van te voren bedenken. Bijvoorbeeld dat op een erg mistige dag, de Zandmotor was dus helemaal verlaten, een blinde man was verdwaald op de Zandmotor. Die heb ik toen hulp kunnen bieden. Dat hij nou net mij tegenkomt.. Ook is er wel eens een hele schoolklas verdwaald. Het was weliswaar donker, maar door goed de borden te lezen en op de omgeving te letten kom je altijd weer terecht. Risico s? Er zijn vooraf veel verschillende risico s in kaart gebracht met bijbehorende beheersmaatregelen. Er werd namelijk veel voorzien. 23
Ga het gewoon proberen Ineke van der Hee Verslag van een gesprek met voormalig hoofdingenieur-directeur van het Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ) en Rijkswaterstaat West-Nederland Zuid. Ineke van der Hee was in de periode 2003-2006 betrokken bij de besluitvorming over de Zandmotor. Ze was van 2010-2014 hoofdingenieur-directeur van Rijkswaterstaat West-Nederland-Zuid en in deze functie verantwoordelijk voor de aanleg van de Zandmotor. Zij is lid van het bestuur Rijkswaterstaat, met als portefeuille Sterk in de regio. Op dit moment is zij Programma-directeur Implementatie omgevingswet. Wanneer begint het verhaal van de Zandmotor voor u? In 2003 ontstonden binnen het Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ) bij de innovatieafdeling ideeën om anders om te gaan met zand voor de kustverdediging. Het systeem van zandsuppleties moest toch slimmer kunnen? Ik vond het meteen al een interessant idee. Dus u was al vanaf het begin voor aanleg van de Zandmotor? Ja, want innoveren betekent ook dat je risico neemt. Hier moet je open voor staan. En ik zag de risico s van de Zandmotor niet. Het risico was in ieder geval niet het zand. Stel dat het niet werkt, dan is het zand nog niet weg. Het is verplaatst maar het is nog steeds van nut. Dus mijn stelling was toen: waarom zou je het niet doen, ga het gewoon proberen. En we hebben het innovatieprogramma voor Wateruitdagingen (WINN) van Rijkswaterstaat. Hier werkt Rijkswaterstaat samen met kennisinstituut Deltares en het bedrijfsleven. WINN zoekt naar innovatieve oplossingen voor watervraagstukken van de toekomst en probeert nieuwe ideeën uit en demonstreert die aan collega s, waterbeheerders en het publiek. De Zandmotor paste hier heel goed in. Een aansprekend voorbeeld van innovatie binnen het waterbeheer. Maar toch staat Rijkswaterstaat niet bekend als een van de grote trekkers in het begin Nee, dat klopt. Want het concept van de Zandmotor groeide in de kring innovatie en vernieuwing. Maar binnen Rijkswaterstaat was er ook een grote groep die problemen zag. Zij waren in het begin aardig sceptisch. Het belangrijkste argument was toen: hij ligt niet op de goede plek. En natuurlijk waren veel partijen binnen en buiten Rijkswaterstaat die wezen op de verstorende effecten. Iedereen benaderde de Zandmotor vanuit een eigen belang. En dan kom je met een innovatie zoals de Zandmotor niet veel verder. Hoe is dat doorbroken? Eerst de enthousiastelingen binnen de organisatie zoeken en bij elkaar brengen. Vervolgens het verhaal in eigen huis blijven vertellen, het principe blijven uitleggen. Langzaam groeide de groep van voorstanders. En als ik nu terugkijk zie ik dat de projectorganisatie voor de aanleg van de Zandmotor het goed heeft opgepakt en enthousiast aan de slag ging. Zij hebben hard gewerkt aan de uitvoering en hebben zich volledig ingezet. Tot 2006 was ik HID bij het RIKZ en ik kreeg toen goed inzicht in alle aspecten die met het beheer te maken hadden. Dit kon ik goed gebruiken toen ik, na een uitstap van vier jaar naar het beleidsveld Verkeer, in 2010 terug kwam als HID Rijkswaterstaat West-Nederland Zuid. De besluitvorming over de Zandmotor was toen in een cruciale fase. Met mijn kennis van WINN en RIKZ kon ik meteen mijn bijdrage leveren aan de besluitvorming. In 2010 was er een hick-up in het proces. Binnen het Rijk moest de beslissing worden genomen om de Zandmotor te gaan aanleggen. Ik heb mij toen samen met Annemieke Nijhof hard gemaakt voor de Zandmotor. Wat gaf de doorslag? We hebben de risico s doorgenomen. En vervolgens afgesproken wat er gebeurt als het mislukt. Er ontstond een plan B. Misschien wordt het helemaal niets, maar dan hebben wij ons wel aantoonbaar ingespannen om te innoveren. En toen was het voor de meesten oké. Er was nog wel veel weerstand, binnen Rijkswaterstaat en bij partijen daar buiten. Ook buiten mijn organisatie was er veel discussie. Het misverstand over het plan Waterman hielp natuurlijk ook niet. 24