AARDRIJKSKUNDE SAMENVATTING- DIEDE H6 1. ORIENTATIE De kenmerken die bij de landen van het Middellands-Zeegebied horen: - mediterraan klimaat - mediterrane plantengroei, bv olijfbomen - mediterrane landbouw - veel irrigatielandbouw - jong Alpien hooggebergte met veel hellingen - veel aardbevingen Landdegradatie (het land minder geschikt maken voor landbouw) en vervuiling komt meestal door landbouw, toerisme en verstedelijking. Men wil steeds goedkoper produceren, hierdoor worden gebieden met steile hellingen te intensief gebruikt. Bodemerosie, verdroging en verzilting (bodem word heel zout) kunnen hier een gevolg van zijn. Watertekort is een andere oorzaak van landdegradatie. Zoetwater is schaars in stroomgebieden van rivieren. In de zomer is er hierdoor veel irrigatiewater nodig. Een gevolg hiervan kan zijn dat de grondwaterspiegel daalt en verdroging van de grond. De aardkorst van het Middellands-Zeegebied staat onder druk door de platen van Afrika en Europa die naar elkaar toe bewegen. Zo zijn de Alpen, de Pyreneeën en talrijke breuken ontstaan (dus aardbevingen). In Italië en Griekenland vinden we zelfs vulkanen. (de Middellandse-Zee korst duikt onder de Europese korst door) 2. KLIMAAT EN WATER IN HET MIDDELLANDSE-ZEEGEBIED 2.1 De kenmerken van het Mediterrane klimaat Het Middellandse-Zeegebied ligt in de subtropische landschapszone. Hier overheerst het mediterraan klimaat wat de plantengroei beïnvloed. 1. Temperatuur In de zomer wordt het flink warm en in de winter niet vaak onder 0. Als er hoge bergen zijn wordt het wel sneller koud. 2. Neerslag - In de zomer vrij droog, in de winter vrij nat. Dit heeft te maken met de stand van de zon (hoge drukgebieden en lage drukgebieden). - Droge en natte jaren wisselen elkaar af. (variabiliteit is hoog) - Als het regent, regent het hard (intensiteit van neerslag is hoog) Neerslag meten ze d.m.v. radiogolven die weerkaatsen op waterdruppeltjes. De temperatuur en ook de verdamping neemt zuidwaarts toe, de neerslag daarentegen wordt minder maar krijgt een hogere variabiliteit en intensiteit. 2.2 Beschikbaarheid en verbruik van water De waterbalans geeft informatie over de toevoer en afvoer van zoetwater. 1. Toevoer van water - vernieuwbaar water: de neerslag die valt en de instroom van rivierwater - niet-vernieuwbaar water: oppompen van grondwater uit diepe gesteentelagen 2. De opslag van water - oppervlakte water in de vorm van rivieren en stuwmeren - in de bovengrond: bodemwater en ondiep grondwater - in de ondergrond: diep grondwater uit diepe gesteentelagen 3. De afvoer van water - de verdamping in een gebied (transpiratie door planten en oppervlakteverdamping) - de uitstroom van rivierwater naar zee of naar een ander gebied - het watergebruik voor de landbouw, de industrie en de huishoudens.
Landbouw is niet mogelijk zonder irrigatie. Voorraad en vernieuwbaar water: De voorraad van vernieuwbaar water verschilt sterk per land, de watervoorraad is het water waar de inwoners jaarlijks mee moeten doen. Als er een tekort is aan vernieuwbaar water (neerslag, rivieren) wordt niet-vernieuwbaar water uit de gesteentelagen opgepompt. De beschikbaarheid van water is in veel gebieden een probleem ((grond)waterproblematiek). Landbouw is de grootste waterverbruiker. Voor een duurzaam gebruik van beschikbare watervoorraden moet er evenwicht zijn tussen de beschikbaarheid van vernieuwbaar water en het gebruik voor menselijke activiteiten. 2.3 Stuwmeren als waterregelaars De rivieren in het Middellands-Zeegebied hebben doorgaans geen evenwichtige afstroming (zomer, winter). Stuwmeren die in een natte periode water opslaan en in droge tijden weer afgeven kunnen een watertekort oplossen. Stuwmeren leveren naast water ook elektriciteit op. De toepassing ervan is helaas niet probleemloos. Bij het vollopen met water komt er ook slib in het meer, dit bezinkt en verminderd de opslagcapaciteit. De meeste plekken waar stuwmeren mogelijk zijn, zijn al in gebruik. Nieuwe stuwmeren zullen steeds meer inspanningen vragen, terwijl het watergebruik alleen maar toeneemt. 3. Plantengroei en landbouw in het middellandse-zeegebied 3.1 mediterrane plantengroei De planten in dit gebied kunnen in een droge zomer met weinig water groeien, omdat ze een groot wortelstelsel hebben. (Groot gebied water uithalen) 3.2 mediterrane landbouw Het groeiseizoen van de planten is hier lang. 3 factoren hiervoor: 1 de temperatuur 2 het aantal uren zonlicht per dag 3 de vochthoudend van de bodem Als de verdamping in de zomer de neerslag overtreft, spreken we van een vochttekort in de bodem. De planten in de mediterrane landbouw hebben veel zonlicht nodig. Deze soort landbouw is risicovol door de lange droogteperiode en de aanwezigheid van een bodem met veel reliëf met gevaar voor bodemerosie. 3.3 de olijfteelt Olijfbomen samen met wijn zijn de oudste voedingsproducten. Olijfolie productie is duurder dan wijn en levert minder op. Door slimme marketing van de effecten van de olijf op je gezondheid doet de olijf het nog goed. 90% van de productie komt uit het middellands zeegebied. De olijfboom groeit langzaam. Na 5 jaar krijgt het vruchten, kan wel honderden jaren oud worden. Bij jonge bomen groene olijven, bij oude bomen zwarte olijven. Dikke stam, grote wortels waardoor hij op droge plekken kan leven. Ze staan wel wijd uit elkaar om veel water te kunnen vangen als er niet veel water is. Vanaf 400 mm neerslag kunnen er meer bomen bij elkaar staan. 3.4 de irrigatielandbouw Als er irrigatielandbouw moet komen, moet er voldoende water zijn. Netwerken van waterlopen en irrigatiegoten. Zij transporteren water vanuit de rivieren, stuwmeren of vanuit grondwater naar intensieve teelten, zoals
tuinbouw d.m.v. pompen. Irrigatielandbouw vinden wij bij het zuidelijke deel van het Middellandse-zeegebied vooral bij oases. Dit zijn plekken in de woestijn waar water aanwezig is. Vaak betreft het rivieroases die gevoed worden door water uit gebergtes. 3.5 veel bosbranden Bosbranden horen bij het mediterraan klimaat met zijn lange, hete en droge zomers. Ontstaan bosbranden: 1 de brandbaarheid van de planten. In het mediterraan gebied bevatten de planten veel olie en hars. Blussen gaat nu langzaam. 2 leeg platteland. Veel bos, mensen vertrekken naar steden. 3 monocultures. Veel bossen hebben zeer brandbare bomen die snel groeien, zoals eucalyptus. Door slecht beheer is er vaak een dichte ondergroei. 4 brandstichting. Projectontwikkelaars willen voor toerisme huizen bouwen, dus brand stichten. Maar ook heb je arme gebieden waar een verbrand bos werk oplevert, omdat de herbebossing betaald wordt door de overheid. 5 de toenemende droogte door de klimaatverandering. Zomers worden heter en droger, dit bevorderd de uitdroging van bossen en toename van brandgevaar. 4. Landdegradatie in het Middellands-Zeegebied 4.1 Landdegradatie door bodemerosie en aardverschuivingen Landdegradatie= de vermindering van de kwaliteit van de bodem Landdegradatie door bodemerosie of aardverschuivingen is een fors probleem in het Middellands- Zeegebied. Mogelijkheden voor landbouw worden bedreigd. Meerdere natuurlijke factoren zijn verantwoordelijk voor bodemerosie en aardverschuivingen: 1. De geomorfologie (landvormen) Door de aanwezigheid van jong Alpien gebergte is er voor de hellingen veel gevoeligheid voor erosie. 2. Stortregens Regen valt in flinke buien, krijgt niet de tijd om in de bodem te zakken en stroomt over de oppervlakte. Op hellingen is neerwaartse afspoeling van gronddeeltjes en geulerosie het gevolg. Stortregens kunnen er ook voor zorgen dat de bodem te veel water krijgt. Op hellingen kan dit leiden tot aardverschuivingen. 3. Harde stenige bodems Bij veel bodems is de verweringslaag ondiep en kan het regenwater slecht in de grond dringen. Dit bevordert de afstroming van water over de oppervlakte en het wegvoeren van gronddeeltjes. 4. Weinig beschermende plantengroei Vooral in droge periodes is de bodem vaak weinig bedekt door planten. Menselijke factoren die bodemerosie en aardverschuivingen bevorderen: 1. Vergroting van grondpercelen Percelen zijn vergroot om met machines te kunnen werken. Boomrijen en terrassen die op steile hellingen afstromend water konden afremmen zijn nu opgeruimd. 2. Monucultures= bebouwing van een groot opp met één type gewas Vroeger meerdere gewassen op hellingen nu staan veel hellingen onbedekt. 3. Minder ondergroei bij boomgaarden Vroeger olijf en citrus boomgaarden gaven beschermende bodembedekking, nu is de bodem vaak onbedekt. 4. Overbegrazing In de zomer begraasde het vee de hogere delen van het gebergte, in de winter de laaggelegen vlaktes. Door de groei van kuddes wordt de draagkracht van de bodem overschreden en functioneert
het systeem niet meer. De bodem wordt te veel vertrapt en het gras kan niet goed meer groeien > overbegrazing. 5. Braakleggen van grond Om de landbouwproductie in Europa te beperken zijn er subsidies op braakleggen en dus onbedekt laten van de grond. (subsidies leveren weer geld op). Op de niet met planten bedekte grond ontstaan erosieprocessen. 4.2 Landdegradatie door verdroging en verwoestijning In sommige gebieden is het landschap zo droog, dat het woestijnachtige kenmerken krijgt. Door de droogte kunnen de planten niet meer groeien > verwoestijning. Klimaatfactoren die het optreden van verdroging en verwoestijning bevorderen: 1. Minder dan 300-400mm neerslag Nu kan er in de winterperiodes te weinig vocht worden opgeslagen om de lange droge tijd te overbruggen 2. Een hoge verdampingskwaliteit Er zijn gebieden waar door de hoge temperatuur zoveel energie aanwezig is, dat de verdamping de neerslag vele malen kan overtreffen. Al het water verdampt. Menselijke factoren die verdroging en verwoestijning bevorderen: 1. Meer irrigatie Irrigatie bevorderd de daling van het grondwater. De irrigatielandbouw bevorderd door de hoge verdamping ook de verzilting, doordat de zouten die in het irrigatiewater zitten neerslaan en de bodem zout maken. In kustgebieden is er nog een andere oorzaak voor verzilting, doordat er weinig grondwater in de grond zit rondom de kust kan het zoute zeewater de grond indringen. Nogal wat landbouwgrond wordt door watertekort en verzilting ongeschikt. Veel boeren verlaten dan hun grond en wind- en watererosie krijgen vrij spel. 2. Meer watergebruik door toerisme Stijging van de welvaart zorgt voor veel toerisme. Het watergebruik door hotels, appartementen en golfterreinen is hierdoor sterk toegenomen. Ook gebruikt de lokale bevolking steeds meer water. 5. De actieve ondergrond van het Middellands-Zeegebied 5.1 De complexe botsingszone van Afrika en Europa Het middellands-zeegebied ligt in een botsingszone waar de continentkorsten van Afrika en Europa tegen elkaar aan drukken. Door het breken en het naar beneden duiken van de oceanische korst beweegt Afrika al zo n honderd miljoen jaar naar Europa toe. Er werden dikke lagen zand, klei en kalk afgezet. Bij het naderen van de continenten werden deze afzettingen samengedrukt, geplooid en opgeheven. (Alpien plooiingsgebied) Het botsingsproces is nog niet voltooid. Op veel plaatsen drukken de aardkorsten tegen elkaar aan wat te zien is aan vele opschuivingsbreuken. Dit zijn breuken waar door de opduwende kracht (vanuit het zuiden) stukken aardkorst naar boven geschoven. Ook is er soms subductie. 5.2 Een verzameling microplaten Door de spanningen door de botsingszone is de aardkorst op veel plaatsen opgedeeld in microplaten. Ze bewegen in vele richtingen, meest naar het noorden of noordoost. Sommige zijn in de knel gekomen en bewegen een andere richting op. Turkije is een microcontinent, met de Arabische plaat en de Euraziatische plaat aan de oostzijde. Het gevolg is dat Turkije naar het westen moet bewegen. Die beweging vindt zich plaats met de horizontale transforme breuk, de Noord- Anatolische breuk, die loopt van Turkije tot Istanbul. Er schuiven veel stukken aardkorst langs elkaar waardoor de spanning zich opbouwt, dan komt er na een tijd een ontlading > aardbeving.
5.3 Veel zware aardbevingen De motor van het ontstaan van aardbevingen is de beweging van de platen. Op verschillende plaatsen kunnen we aardbevingen verwachten: 1. Bij de subductiezones Hier duikt de Afrikaanse plaat onder de Euraziatische plaat. Deze beweging wordt tegengehouden door de wrijving waardoor er veel zware aardbevingen ontstaan. 2. Bij de opschuivingsbreuken Continentale korst drukt hier continu tegen elkaar aan. Nu ontstaan er veel spanningen die tot aardbevingen leiden. (noord afrika, zuid spanje gevaar hiervoor) 3. Bij de transforme breuken Hier bewegen stukken aardkorst horizontaal en in tegenovergestelde richting langs elkaar. Turkije gaat jaarlijks 2 tot 3 cm naar het westen toe door de noord anatolische breuklijn. Dit gaat schoksgewijs. 5.4 Verdwijnt de Middellandse zee? De Middellandse zee ligt op een droog gebied. Er wordt meer water verdampt dan dat er neerslag valt. Het tekort wordt aangevuld door rivieren die uit een ander klimaatgebied komen. Maar dit is niet genoeg, daarom is er een sterke stroming van zeewater van de Atlantische oceaan naar het Middellands Zeegebied. (Straat van Gibraltar) Maar door de opduwende krachten in de botsingszone van Afrika en Europa zal de Straat van Gibraltar verdwijnen. Dan gaat het water van het Middellands zeegebied verdampen en ontstaat er een woestijn onder zeeniveau. 6. Vulkanisme in het Middellands-Zeegebied 6.1 Vulkanen door subductie De afstand van de vulkaan bepaalt de diepte van de magmahaard. Hoe dieper de magmahaard ligt, hoe dikker het gesteente erop en hoe meer tegendruk dat geeft. Water en sedimenten worden door de subductie naar beneden gevoerd waardoor dit veel druk toevoegt aan de magmahaard. Dan overschrijdt de druk de tegendruk van de aardkorst en ontstaat er een aardbeving, een stratovulkaan of een calderavulkaan. 6.2 Vulkanen in Italië - De Vesuvius, stratovulkaan bij Napels In 79 na Chr barstte hij uit, heeft veel as nagelaten, de Romeinse Pompei werd onder bedolven, daken gingen stuk en het as inademen was dodelijk. Pompei verdween onder het vulkanische as wat verhardde tot tuf. - De Etna, de Stromboli en de Vulcano Deze kennen een wat minder explosief vulkanisme omdat ze dicht bij de subductiezone liggen. Etna is de actiefste vulkaan van Europa. Ontstaan Etna: diepe breuken in de aardkorst zorgden ervoor dat de magma van de diepte kon toestromen naar de aardkorst, waardoor er een hotspot ontstond. Er kwam basalt naar boven, waardoor er een schildvulkaan ontstond. Later veranderde het magma in wat taaier. (meer graniet) Het werd nu explosiever. Aan de bovenkant een kegelvormige stratovulkaan. Regelmatig stroomt er nog lava over de randen. Overheid zet dan dammen neer. Ook Stromboli en Vulcano zijn nog actief, regelmatig gassen en proppen lava. Stromboli is bekend om uitstoot van puimsteen in zee. (snel afgekoeld lava, dus de luchtbelletjes kunnen niet ontsnappen, daarom is puinsteen heel licht en drijft het op water) 6.3 De vulkanen in Griekenland Griekenland heeft zijn eigen microplaat, met in het zuiden een subductiezone waar de Middellandse Zeebodem onder Griekenland probeert te schuiven. Naast de aardbevingen ontstaat ook vulkanisme. Er liggen meerdere vulkanische eilanden in de Egeïsche zee. Thira is zo n eilandje dat een restant is
van de reusachtige calderavulkaan Santorini. Santorini is rond 1600 v. Chr. ontstaan door een hele grote uitbarsting. Een enorme wolk vulkanisch as en stof kwam vrij. 7. De effecten van aardbevingen en vulkanisme 7.1 De kans op schade Het gewicht van een vrachtwagen brengt bv de ondergrond in beweging, en dan lig jij te schudden in je bed. Dit komt door de slappe ondergrond. De omvang van de aardbeving hangt af van: 1. Bouwwijze en bouwmaterialen Als de ondergrond beweegt moet de constructie een beetje meegeven. Hout bv. Betonnen balken zijn stabieler maar kunnen breken. Voor de muren moet het verband van stenen goed zijn. (bakstenen beter dan natuurstenen)verdiepingsvloeren moeten heel stabiel zijn, anders verbuigen ze bij een aardbeving of klappen ze op elkaar. Bij jongere gebouwen is meer rekening gehouden voor een aardbeving, dat vraagt flinke investeringen. 2. Dichtheid van bebouwing Stedelijk gebied heeft meer inwoners en meer huizen dus is er meer schade en zijn er meer slachtoffers. Landelijk (agrarisch) is er minder schade. 3. Samenstelling van de ondergrond Bij een hard gesteente is er minder schade. Bij een losse ondergrond met veel water erin neemt de schade toe. Een natte ondergrond kan namelijk door de aardbeving gaan stromen. (grond wordt een soort drijfzand) Hoe slapper de grond is, hoe steviger het gebouw moet zijn. 4. Aanwezigheid van hellingen Door de aanwezigheid van hellingen kan er ook nog naast een aardbeving een aardverschuiving komen. 7.2 Tsunami Een uitbarsting van een vulkaan dichtbij de zee kan een tsunami veroorzaken. Als er bij de uitbarsting een stuk vulkaanhelling in de zee glijdt, kunnen hier vloedgolven ontstaan door verticale waterverplaatsing. Na de Indische zee is in de Middellandse Zee de frequentie van tsunami s de hoogste ter wereld. 8. Vervuiling van de zee en het kustgebied 8.1 De kwaliteit van het waterecosysteem De Middellandse Zee is een waterecosysteem met hoge kwaliteit, 17.000 diersoorten. Deze zee heeft meer zout door verdamping en afbakening dan de Atlantische Oceaan. Het toestromend water vanaf de Straat van Gibraltar is een belangrijke verversende bron. 8.2 Vervuiling bedreigd de kwaliteit Mensen vervuilen de zee door activiteiten zoals wonen, werken, recreëren en verplaatsen rond het kustgebied. Eutrofiëring is het voedselrijk maken van water dat eerst meer of minder voedselarm was. Stoffen als stikstof en fosfor. Deze worden meestal via rivieren of direct via lozing van huishoudelijk en industrieel afvalwater naar zee toegevoerd. Zeestromen zorgen voor een verspreiding hiervan. Vooral in baaien kunnen er veel voedingsstoffen voorkomen. Belangrijke bronnen: 1. Het stedelijke afvalwater Denk aan wasmiddelen, daardoor bevat het veel voedingsmiddelen. Vooral in het zuiden wordt het ongezuiverd geloosd. 2. De landbouw Door bodemerosie komen via kunstmest en kleideeltjes veel voedingsstoffen in de zee terecht. 3. De industriecomplexen en zeehavens
Komen veel voor in de kustgebieden van noordwest Middellands zeegebied. 4. De toeristische sector Het kusttoerisme zorgt vooral in de zomer voor veel afvalwater.