AARDRIJKSKUNDE VOOR DE TWEEDE FASE. VWO zakboek samenvattingen begrippen examentips

Transcriptie

1 AARDRIJKSKUNDE VOOR DE TWEEDE FASE VWO zakboek samenvattingen begrippen examentips

2 Aan de slag met het Wereldwijs zakboek Het Wereldwijs zakboek helpt je bij de voorbereiding op toetsen, schoolexamens en het centraal examen. Van elk hoofdstuk hebben we een samenvatting gemaakt met de belangrijkste leerstof uit het hoofdstuk. In de meeste samenvattingen vind je ook zogenaamde kennisblokken. Dat zaijn blokken met informatie die ook voor andere hoofdstukken belangrijk is. Een overzicht van de kennisblokken vind je in het register achter in het zakboek. Naast samenvattingen bevat het zakboek ook een begrippenlijst. De begrippen die je moet kennen voor het centraal examen zijn vet gemaakt. De andere begrippen staan cursief. Ten slotte vind je in het zakboek een lijst met examentips. Bijvoorbeeld over de soort vragen die je op je examen kunt verwachten. Of tips over het gebruik van de atlas op het examen. We wensen je veel succes bij het leren en hopen dat je een mooi cijfer voor aardrijkskunde zult halen. De samenstellers van Wereldwijs voor de tweede fase. 3

3 Inhoud Domein Wereld 5 1 Samenhang en verscheidenheid (CE) 5 2 Het voedselvraagstuk (SE) 15 Domein Aarde 24 3 Klimaat en landschapszones (CE) 24 4 Het mondiale klimaatvraagstuk (SE) 34 5 Opbouw en afbraak van reliëf (CE) 46 6 Middellandse-Zeegebied (CE) 58 Domein Zuidoost-Azië 64 7 Eenheid of verbrokkeling? (CE) 64 8 Actuele vraagstukken (SE) 78 Domein Wereld 87 9 Globalisering in landen (CE) Grootstedelijke gebieden in de VS (CE) 98 Domein Leefomgeving Overstromingen en wateroverlast (CE) Steden en stedelijke gebieden (CE) 113 Begrippen 124 Examentips aardrijkskunde vwo 180 Register kennisblokken 187 Register begrippen 188 4

4 Domein Aarde 5 Opbouw en afbraak van reliëf SE CE Centraal in dit hoofdstuk staan de vragen: 1 Hoe zijn de continenten, gebergten en oceanen op aarde ontstaan? 2 Is er regelmaat in de uitbarsting van vulkanen en het optreden van aardbevingen? 3 Welke processen zorgen voor de afbraak van het reliëf op aarde? 4 Wat zijn de kenmerken van exogene processen onder verschillende klimaatomstandigheden? De geologische tijdschaal In de geologie wordt bij het verklaren van processen uit het verleden uitgegaan van het actualiteitsprincipe. Dit is de aanname dat alle geologische processen die momenteel de aarde zijn vorm geven, in het verleden op dezelfde wijze hebben gewerkt. De geologische geschiedenis van de aarde wordt weergegeven op een geologische tijdschaal die begint bij het ontstaan van de aarde. De geologische tijdschaal geeft van de diverse geologische tijdvakken zowel de relatieve als de absolute ouderdom aan. De tijdschaal van de geologische processen kan enorm verschillen. Een proces als gebergtevorming duurt miljoenen jaren. Veranderingen in de stand van de zeespiegel zijn in een aantal jaren merkbaar. Een vulkaanuitbarsting of een aardbeving is een kwestie van minuten. SE 1 Het 5 grensgebied Opbouw en tussen afbraak Mexico van reliëf en de VS CE De opbouw van de aarde De planeet aarde is een natuurlijk systeem, met een gelaagde opbouw. Die lagen geven we op twee manieren aan (bron 1): 1 Letten we op de dichtheid en chemische samenstelling van het gesteente, dan worden aardkern, aardmantel en aardkorst onderscheiden. De aardkorst is het oppervlak van de aarde en die verschilt bij oceanen en continenten. De oceanische korst is relatief zwaar, omdat deze bestaat uit basalt. De aardkorst van continenten is het lichtst, omdat deze bestaat uit graniet. 2 Letten we op de mate van plasticiteit van het gesteente en op de temperatuur, dan gebruiken we een andere indeling: binnenkern, mesosfeer, asthenosfeer en lithosfeer. De vaste, koele buitenkant van de aarde is de lithosfeer (die globaal overeenkomt met de aardkorst). Daaronder bevindt zich een plastische, taaivloeibare gesteentelaag met een hoge temperatuur: de asthenosfeer (het bovenste deel van de aardmantel). Door de hoge temperatuur vinden we in de asthenosfeer convectiestromen die ervoor zorgen dat stukken lithosfeer (platen) ten opzichte van elkaar bewegen (zie bron 2 over platentektoniek). 46

5 Bron 1 De gelaagde opbouw van de aarde. Platentektoniek Bron 2 Het ontstaan van een mid-oceanische rug en subductie door een convectiestroming. 47

6 SE 1 Het 5 grensgebied Opbouw en tussen afbraak Mexico van reliëf en de VS CE Net als in de zon zit in de aarde heel veel warmte als opgeslagen. Omdat gesteente slecht warmte geleidt, kan de opgeslagen warmte niet snel weg. De warmteafgifte gebeurt vooral door convectiestromen in de hete, taaivloeibare gesteentelaag (de asthenosfeer) onder de lithosfeer. Met een tempo van centimeters per jaar komt op bepaalde plaatsen heet gesteente omhoog. Dat stroomt vervolgens onder de lithosfeer naar opzij, waarbij het langzaam afkoelt. De convectiestromen delen de lithosfeer op in een aantal platen die ten opzichte van elkaar bewegen: platentektoniek. Er zijn hierbij drie soorten grenzen tussen de platen (plaatgrenzen) mogelijk: 1 Op plaatsen met stijgende convectiestromen is de plaatgrens divergent: dat wil zeggen dat de platen uit elkaar bewegen (divergeren). Door de stijgende convectiestromen wordt dan meestal midden in een oceaan een middenoceanische rug opgebouwd en nieuwe oceanische korst (van basalt) gevormd. Het tempo waarin de platen uit elkaar bewegen bepaalt de breedte van de middenoceanische rug. 2 Op plaatsen met dalende convectiestromen is de plaatgrens convergent. Platen bewegen hier naar elkaar toe (convergeren). Daardoor vindt subductie plaats: de zware oceanische korst (basalt) duikt onder de lichtere continentale korst (graniet). Subductiezones vinden we langs de randen van continenten en eilandbogen. Ze zijn te herkennen aan een langgerekte laagte in de zeebodem: een diepzeetrog. 3 Op plaatsen met veel spanningen in de aardkorst kan een plaatgrens voorkomen die transform is. Bij een transforme plaatgrens of een transforme breuk bewegen stukken oceanische of continentale korst langs diepe verticale breuken horizontaal en tegengesteld langs elkaar. De verschuivingen langs de langgerekte breuken verlichten de spanningen in de aardkorst. Vooral bij middenoceanische ruggen vinden we veel transforme breuken, maar op continenten komen ze ook voor. De San-Andreasbreuk in Californië is een bekend voorbeeld. Vulkanisme bij de plaatgrenzen Onze aardkorst is maar een dunne laag, met scheuren en barsten. Onder de aardkorst, op ongeveer honderd kilometer diepte, bevindt zich heet vloeibaar gesteente (magma) dat soms via breuken in de aardkorst aan het aardoppervlak komt. Er zijn twee eruptietypes bij vulkanisme: explosief of effusief (zie kennisblok 11). Het eruptietype bepaalt de vulkaanvorm: 1 Bij explosief vulkanisme ontstaat een stratovulkaan: een kegelvorm met een vrij steile helling. De helling is opgebouwd uit afwisselende lagen gestolde lava en los materiaal. Het losse materiaal kan bestaan uit klodders lava (slakken), gesteentebrokken 48

7 (bommen), fi jn grind (lapilli), vulkanische as en vulkanische stof. De verzamelnaam voor al het losse vaste en vloeibare materiaal dat een vulkaan uitstoot is pyroklastica. Als door de kracht van de uitbarsting een explosiekrater in de stratovulkaan ontstaat, is het een vulkaan met een caldera (een calderavulkaan). Explosief vulkanisme komt vooral voor op plaatsen met subductie (zie bron 3). 2 Bij effusief vulkanisme ontstaat door het uitvloeien van dunvloeibaar magma een kegelvormige schildvulkaan, die bestaat uit basalt en een flauwe helling heeft. Als er langgerekte scheuren en spleten aanwezig zijn, ontstaan spleeterupties die spleetvulkanen vormen met horizontale lagen basalt (plateaubasalten). Effusief vulkanisme komt voor bij middenoceanische ruggen en bij diepe breuken in de aardkorst (zie bron 3). Kennisblok 11 De explosiviteit van vulkanisme Twee factoren bepalen of vulkanisme bij een eruptie explosief of effusief is: 1 De gasdruk in de magmahaard. Voor explosief vulkanisme is een hoge gasdruk nodig. Water dat in de magmahaard terechtkomt en dat wordt omgezet in waterdamp, verhoogt de gasdruk. Vooral bij een diepe magmahaard en een dik bedekkend gesteente is het vulkanisme explosief, omdat het gas niet weg kan. De vulkaan barst uit als de druk in de magmahaard groter is dat het gewicht van het bovenliggend gesteente. Dit komt vooral voor op plaatsen met subductie (zie bron 3). 2 De samenstelling van het magma. Als de magmahaard vooral bestaat uit oceanische korst en dus uit basalt, is het magma dunvloeibaar. Dergelijk magma kan gemakkelijk ontgassen en uitstromen (effusief vulkanisme). Als de magmahaard vooral bestaat uit continentale korst en dus uit graniet, wordt het magma taaivloeibaar. Ontgassing gaat dan moeilijker, wat de gasdruk verder verhoogt. Een eruptie gebeurt dan in de vorm van een explosie waarbij veel gesteentemateriaal de lucht in wordt geslingerd. Bij subductie komen vaak stukken oceanische korst in de magmahaard terecht. Het magma bestaat daardoor uit een mengsel van basalt en taaivloeibaar graniet dat andesiet wordt genoemd. Andesiet komt voor bij explosief vulkanisme. 49

8 Bron 3 Overzicht van vulkanen en vulkanisme. Eruptietype Effusief vulkanisme Explosief vulkanisme vulkaanvorm schildvulkaan spleetvulkaan (spleeteruptie) stratovulkaan calderavulkaan soort magma dunvloeibaar taaivloeibaar soort helling flauwe hellingen steile hellingen soort gesteente basalt graniet ruimtelijke spreiding bij middenoceanische ruggen bij diepe breuken op de zeebodem of het continent bij hotspots in oceanen aardverschuiving kleine kans grote kans in gebergten bij een subductiezone op eilandenbogen bij een subductiezone bij hotspots op continenten (bij opname van graniet in de magmahaard) SE 1 Het 5 grensgebied Opbouw en tussen afbraak Mexico van reliëf en de VS CE Hotspots Vulkanisme kan naast de plaatgrenzen ook voorkomen bij mantelpluimen. Dat zijn geïsoleerde kolommen van heet gesteente die vanaf de onderzijde van de aardmantel omhoogkomen, vergelijkbaar met gasbellen in kokend water. De omhoogkomende warmte kan zorgen voor opstijgend heet magma (basalt) vanuit de asthenosfeer die de aardkorst doorboort. Daardoor vloeit basalt uit. Dat heet een hotspot. Hotspots komen veel voor in oceanen door hun relatief dunne oceanische korst. Door de uitvloeiing van basaltisch magma ontstaan schildvulkanen die vulkanische eilanden vormen. Een mantelpluim blijft meestal lange tijd (tot wel honderd miljoen jaar) op dezelfde plaats. De platen bewegen wel, en dus verschuiven de schildvulkanen op die aardplaten mee. De hotspot blijft op dezelfde plaats voor schildvulkanen zorgen. Daardoor ontstaat vaak een lint van vulkanische eilanden. Op continenten komen hotspots minder vaak voor door de relatief dikke continentale korst. Als magma de aardkorst bij een hotspot toch doorboort, bepaalt de samenstelling van de magmahaard de vulkaanvorm. Als basalt in het magma overheerst, ontstaat een schildvulkaan of een spleetvulkaan. Als er veel graniet (van de continentale korst) in het magma is opgenomen, wordt het vulkanisme explosief en ontstaan een stratovulkaan of een calderavulkaan. 50

9 Gebergtevorming De vorming van een plooiingsgebergte De vorming van een plooiingsgebergte kent altijd drie fasen: 1 De voorloper van gebergten is altijd een dalingsgebied (geosynclinale) aan de rand van een continent waarin de afbraakproducten van de bestaande gebergten worden afgezet. Het gaat om een zeegebied of kustgebied met op de bodem dikke horizontaal liggende lagen zand, klei en kalk. 2 Voor de daadwerkelijke gebergtevorming is horizontaal werkende druk nodig. Die zorgt voor het samendrukken en plooien van de dikke horizontale lagen zand, klei en kalk. Deze horizontale druk vinden we op twee soorten plaatsen: Bij subductiezones, doordat hier sedimenten op de zeebodem tegen het continent worden gedrukt. Aan de rand van het continent ontstaat zo een plooiingsgebergte (bijvoorbeeld het Andesgebergte). Op plaatsen waar continenten door de platentektoniek botsen, worden ook plooiingsgebergten gevormd. Doordat de continenten naar elkaar toe bewegen, worden de sedimenten op de bodem van de tussenliggende zee samengedrukt en geplooid. 3 Verticaal werkende krachten zorgen voor de hoogte van een gebergte. Die krachten zijn het gevolg van het zoeken van een drijvend (isostatisch) evenwicht van licht continentaal gesteente op het vloeibare gesteente van de asthenosfeer. De continenten zijn door de vorming van plooiingsgebergten flink gegroeid. De oerkernen van onze huidige continenten ontstonden in het precambrium. Een oercontinent met zeer oud gesteente aan de oppervlakte heet een schild. De continenten zijn vanuit de schilden door gebergtevorming gegroeid. Er zijn na het precambrium drie perioden geweest met gebergtevorming: de Alpiene (Tertiair), de Hercynische (Carboon) en de Caledonische (Siluur) gebergtevormende periode. Steeds werd er hooggebergte gevormd met erna weer afbraak. De vorming van een breukgebergte Elk plooiingsgebergte wordt na zijn ontstaan door erosie aangetast. Op den duur ontstaat afgerond en afgevlakt oud gebergte met geplooid hard gesteente. Hoe ouder het gebergte, hoe lager het is. Vaak werd zo n oud gebergte weer opgeheven tot een middelgebergte door het ontstaan van een nieuw jong gebergte, ergens anders op het continent. De opheffing van de oude gesteenterestanten was vaak ongelijk waardoor verbuiging optrad en breuken ontstonden. Daarom heet een dergelijk gebergte een breukgebergte. Vaak is het breukgebergte door de breuken verdeeld in langgerekte stukken continentale korst die zijn gestegen of gedaald. Een door breuken begrensd stijgingsgebied heet een hors en een dalingsgebied heet een slenk. 51

10 De nieuwe Wereldwijs biedt exact wat je nodig hebt om succesvol te zijn in de tweede fase. Compacte, maar volledige leerstof, geschreven door autoriteiten uit de Nederlandse onderwijsgeografi e. Daarmee ben je verzekerd van een goede voorbereiding op je examen. Wereldwijs bestaat uit zes leeropdrachtenboeken, een digitale leeromgeving en een zakboek. In de leeropdrachtenboeken wordt alle examenstof uitgelegd. Ook vind je er bronnen en opdrachten die je helpen de leerstof onder de knie te krijgen. Met de digitale leeromgeving kun je controleren in hoeverre je de leerstof beheerst. Maar je kunt ook moeilijke stof herhalen of je tanden zetten in een verrijkingsopdracht. Niet alleen op school, maar ook thuis heb je altijd toegang tot de digitale leeromgeving. Het zakboek geeft je tips om een goed examen te maken, maar is vooral een handzaam overzicht van alle examenstof. Een ideaal hulpmiddel om stof uit voorgaande leerjaren te herhalen of begrippen op te zoeken. ISBN