AARDE 2 VWO ANTWOORDENBOEK HOOFDSTUK 6 MIDDELLANDSE-ZEEGEBIED

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 6 Paragraaf 1 Oriëntatie 1 a Ja. Alle legenda-eenheden komen in beide gebieden voor. b Het betreft woestijngebieden waar alleen door toevoer van water landbouw mogelijk is. 2 a Hellingshoek groter dan 17. Een jong hooggebergte heeft veel relatief steile helling. b Ja. In de landen met Alpien hooggebergte en steile hellingen is de omvang van de bodemerosie duidelijk groter. c Dit zijn de gebieden met relatief steile hellingen die ongeschikt zijn voor landbouw en waar alleen bos een geschikte vorm van grondgebruik is. 3 a Egypte en Frankrijk b In de zuidelijke landen, omdat hier door het warmere en drogere klimaat de verdamping het grootst is. Paragraaf 2 Klimaat en water in het Middellandse-Zeegebied 4 a 1 droogte en hoge temperaturen in de zomer; 2 neerslag en gematigde temperaturen in de winter; 3 het ontbreken van vorst in de winter b Ankara; deze plaats heeft in de winterperiode vorst. c Dan ligt het subtropische hogedrukgebied boven het Middellandse-Zeegebied. d Athene en Tunis; hier is de maximumtemperatuur en minimumtemperatuur het hoogst en dus de meeste energie aanwezig voor de verdamping van water. 5 a de hoeveelheid neerslag die per tijdsintensiteit (uur, dag) op een oppervlakteeenheid valt b Per uur valt bij 100 mm per 24 uur gemiddeld maximaal 4 mm/uur. Dit is dus lager. Als echter de 100 mm in een uur valt, is er sprake van een hoge intensiteit die vergelijkbaar is met het Middellandse-Zeegebied. c in bron 8 variabiliteit in de ruimte en in bron 14 variabiliteit in de tijd (tussen opeenvolgende jaren) d Tunis. Deze plaats ligt het meest in de richting van de aride en semi-aride landschapszone. De regel is: hoe droger het klimaat, hoe hoger de variabiliteit en intensiteit van de neerslag. 6 a neerslag, rivierwater, opgepompt grondwater b stuwmeer, diep grondwater, rivierwater, bodemwater, oase c irrigatielandbouw, verdamping, rivierwater, drinkwater d Nee. De verdamping is wel groter dan de neerslag. De periode met neerslag is echter lang, zodat opslag van water in rivieren en stuwmeren mogelijk is. Er hoeft hierdoor geen tekort te zijn. 7 a Turkije heeft meer rivierwater dat voor een deel opgeslagen is in stuwmeren. Griekenland heeft door zijn hogere temperatuur in de zomer een grotere verdamping. b door de grotere bevolkingsomvang in Turkije c 1 de grotere welvaart en 2 het grote aantal toeristen 8 a Egypte, Libië en Israël. In die landen is het werkelijke waterverbruik per inwoner groter dan het werkelijk beschikbare water per inwoner. b De hoeveelheid neerslag is in deze landen vrij laag met uitzondering van kustzone. c Door de aanwezigheid van hooggebergte valt er meer neerslag in vorm van sneeuw en regen. Dit voedt de rivieren. MALMBERG 1

2 9 a Planten hebben voor de opname van voedingsstoffen door plantenwortels veel water uit de bodem nodig dat door verdamping via de huidmondjes van de bladeren als waterdamp in de lucht verdwijnt. b De grassen verdampen bij hun groei veel water. Dit moet door sproeien worden worden toegevoerd, net als in de irrigatielandbouw. c De sterke stijging van het aantal golfbanen betekent een sterke groei van het watergebruik voor het toerisme. In bepaalde droge gebieden kan de waterbalans hierdoor negatief worden. De waterafvoer overtreft dan de watertoevoer. 10 a In het mediterraan klimaat kan de zomerdroogte alleen gecompenseerd worden door de overtollige neerslag en het smeltwater van winter en voorjaar op te slaan in stuwmeren. b In januari tot en met juni kan via neerslag en toevoer van smeltwater veel water opgeslagen worden. Van juli tot en met oktober overtreft de verdamping ruim de neerslag. Er wordt daardoor alleen maar water onttrokken aan de stuwmeren. c 2010 is waarschijnlijk in Spanje een nat jaar. De periode kent ook zeer droge jaren. d In de zuidelijke landen. De kans op bodemerosie is er groter, omdat de bodem minder dicht begroeid is en de neerslagintensiteit hoger is. Ook bevatten de stuwmeren er door minder neerslag vaak minder water. Paragraaf 3 Plantengroei en landbouw in het Middellandse-Zeegebied 11 a uitgebreid wortelsysteem om water aan te tappen, goed regelen van de transpiratie bij droogte, bijvoorbeeld leerachtige bladeren b Het oorspronkelijke bos is gedegradeerd en er zijn mediterrane struiken met kleine blaadjes ontstaan: maquis. c Dit zijn de gebieden met relatief steile hellingen en hard gesteente door jong Alpien gebergte. Alleen bos is hier een geschikte vorm van grondgebruik. d De grote droogte in het zuidelijke deel van het Middellandse-Zeegebied speelt een rol. In grote gebieden is alleen extensieve veeteelt en geen akkerbouw mogelijk. 12 a Ja. Zowel granen, druiven en olijven als veeteelt komt duidelijk voor. Alleen fruit en groente staan niet duidelijk aangegeven en komen voor in de gebieden met gemengd bedrijf en irrigatielandbouw. b De groei begint in de natte winter. Er is dan voldoende vocht in de bodem opgeslagen. c Het zuidelijke deel is veel droger. d het voorkomen van vorst in de winter 13 a De olijfboom kan met zijn dikke stam en lange wortels goed tegen de droogte; de olijfboom kan zowel op vrij arme als vrij rijke bodems groeien, ook op hellingen; de olijfboom kan zowel in een extensieve als intensieve vorm van cultuur (met irrigatie) gebruikt worden. b In Marokko en Syrië is het klimaat wat droger, waardoor de bomen zonder irrigatie verder uit elkaar staan. De teelt is hierdoor minder intensief en brengt minder op. c De landbouwtechnieken zijn in de noordelijke landen van het Middellandse- Zeegebied beter ontwikkeld, waardoor de productie hoger is. 2 MALMBERG

3 14 a Water is er de belemmerende factor voor de groei van planten. Willen planten groeien, dan moeten ze water verdampen. Via het water nemen de planten voedingstoffen op voor hun groei. b Ja, wat betreft temperatuur kunnen de planten het hele jaar groeien. Droogte belemmert de groei van planten en irrigatie heft dit op. c Het percentage geïrrigeerde landbouwgrond en hoe productief de landbouw is. Beide zijn in Spanje het hoogst, gevolgd door Marokko en dan Algerije. 15 a Grote rivierdalen zoals de Nijl, de Po en de Donau met een ruime toevoer van water voor irrigatie. b Natuurlijke factor: meer neerslag ; menselijke factor: meer geld voor technische hulpmiddelen om water toe te voeren en in stuwmeren op te slaan. c Ja in de zuidelijke landen, bijvoorbeeld Marokko, Algerije, Tunesië, Libië. Het betreft gebieden met rivieroases of opgepompt grondwater omringd door woestijnachtige gebieden. 16 a De aanwezigheid van veel zon die het hele jaar door teelt mogelijk maakt; de aanwezigheid van hellingen die een goede bezonning mogelijk maakt. b Deze zorgen voor een broeikaseffect, waardoor de lucht opwarmt. Het maakt de teelt het hele jaar door mogelijk. c Nee. Er wordt veel niet-vernieuwbaar water gebruikt dat uit onderliggende gesteentelagen wordt opgepompt. d Het binnendringen van zout zeewater in de grond door het dalen en verdwijnen van het zoete grondwater. 17 a de aanwezigheid van veel brandbare olie en hars in de planten b de variabiliteit van de neerslag c natuurlijke oorzaak: warmer wordend klimaat, meer verdroging; menselijke oorzaak: meer brandstichting, omdat steeds meer grond nodig is voor toerisme; meer monocultures; een leger wordend platteland d De opslag van vocht in de bodem wordt dan geringer, waardoor de bodem in de zomer sneller uitgedroogd is. Paragraaf 4 Landdegradatie in het Middellandse-Zeegebied 18 a Naast natte perioden en jaren kunnen er ook zeer droge perioden en jaren voorkomen, waarbij de begroeiing beperkt is en de bodem onbeschermd. b Door de hoge neerslagintensiteit kunnen gronddeeltjes uit de bodem worden losgeslagen, waardoor ze makkelijk verplaatsbaar zijn. 19 a De grond wordt losser en de neerslag kan beter de grond indringen. b De grond wordt door de zware banden dichtgedrukt waardoor het regenwater moeilijker de grond in kan dringen en oppervlakkig kan afstromen. c Het bevordert de bodemerosie. Oppervlakkig afstromend water wordt niet meer afgeremd. Ook wordt erosiemateriaal niet meer tussentijds afgezet. 20 a De bomen staan hier door het drogere klimaat wijder uit elkaar; ook is de neerslagintensiteit en neerslagvariabiliteit hier hoger. b De groenbedekkers verbruiken een deel van het schaarse water. 21 a De planten kunnen dan niet goed wortelen en er kan te weinig vocht in de grond worden opgeslagen die in droge tijden gebruikt kan worden. b Een te zoute bodem. Dit betreft droge gebieden die door verzilting voor landbouw ongeschikt worden. Te erosiegevoelige bodems komen voor in gebieden met veel reliëf. Deze gebieden zijn vaak wat natter. Te arme bodems zijn met kunstmest te verbeteren. MALMBERG 3

4 22 a Het aantal zonne-uren of de jaartemperatuur. Deze bepalen beide hoeveel energie beschikbaar is om water te verdampen. b Als er mm water beschikbaar is, zal dat dit jaar verdampen. c 600 mm, als er geen extra water voor bijvoorbeeld irrigatie wordt aangevoerd. 23 a Hoe hoger de verdampingscapaciteit hoe groter de kans op verzilting toeneemt. b Waarschijnlijk niet. In de zomer zal de verdamping de neerslag overtreffen en kunnen er zouten boven in de bodem neerslaan. In de natte winter worden deze zouten weer afgevoerd. c Bij intensieve landbouw is het watergebruik hoog. Al het toegevoerde water verdampt en dit leidt tot daling van het grondwater en verdroging. 24 a weinig neerslag en een hoge verdamping door een hoge verdampingscapaciteit b Voor stijging van de productie is irrigatie nodig. Dit leidt tot een mogelijke daling van de grondwater en verzilting. c De gronden worden dan aan hun lot overgelaten en zijn grotendeels onbedekt. Winderosie en watererosie krijgen vrij spel. 25 a de aanwezigheid van veel gebergte met stenige woeste grond; de aanwezigheid van veel droge gebieden waar alleen extensieve veeteelt mogelijk is b Beide landen bestaan voor een belangrijk deel uit steppe en woestijn waar alleen extensieve veeteelt mogelijk is. c In Tunesië hier is per ha het grootste aantal schapen en geiten, dus de meest intensieve beweiding. Er is kans dat de draagkracht wordt overschreden en de grassen verdwijnen. Paragraaf 5 De actieve ondergrond van het Middellandse-Zeegebied 26 a een plooiingsgebergte door het botsen van continenten b Het zijn restanten van de subductiezone die ervoor heeft gezorgd dat Afrika en Europa naar elkaar toe bewegen. c Door het tegen elkaar drukken van de continenten Afrika en Europa ontstonden opduwende krachten die hebben geleid tot het ontstaan van breuken en het naar boven schuiven van stukken aardkorst. 27 a Dit hangt samen met het bewegen van Afrika naar Europa toe. b Bij het tegen elkaar drukken van platen komen sommige platen (zoals de Turkse Plaat) in de knel en bewegen deze naar het westen. c de beweging bij b 28 a bij de subductiezones b zowel bij de transforme breuken als bij de opschuivingsbreuken c Door de spanningen in de botsingszone tussen Afrika en Europa kan de wrijving tussen de gesteentestukken groot zijn, waardoor de druk hoog kan oplopen. Bij een spanningsontlading ontstaat dan een zware aardbeving. d Dit wordt veroorzaakt door de subductie bij de Calabrische en Heleense trog. 29 a een noord-zuid-doorsnede b Omdat het epicentrum van de aardbeving zich op de zeebodem bevindt die hierdoor gaat trillen. c Door de grote dikte van het bedekkende gesteente bij subductie. Het duiken van de Afrikaanse plaat door subductie wordt tegengegaan door de wrijving. Wanneer deze wordt overwonnen, ontstaat een schoksgewijze verplaatsing die de aardkorst doet trillen. d Het betekent dat er bij de subductie regelmatig een spanningsontlading plaats vindt. Zo wordt een zeer zware aardbeving voorkomen. 4 MALMBERG

5 30 a De meeste aardbevingen in bron 39 komen voor in de Sierra Nevada. In dit hooggebergtegebied is het aardbevingsgevaar hoog. b Dit zijn gebieden met opschuivingsbreuken waar stukken aardkorst door het duwen van Afrika tegen Europa verschuiven. Bij een schoksgewijze verschuiving ontstaat een aardbeving. c De Sierra Nevada ligt dichter bij de actieve zone waar Afrika nog steeds tegen Europa aanduwt. Ook drukken de microplaten hier vanuit meerdere richtingen tegen elkaar. d De aardbeving van Deze is met een seismometer bepaald en staat aangegeven volgens de schaal van Richter. Bij de oudere aardbevingen is de kracht van de aardbeving alleen bepaald aan de hand van een beschrijving van de schade. 31 a Deze aardbevingen zijn gekoppeld aan de subductiezone die in zee ten zuiden van Turkije voorkomt. De Afrikaanse Plaat duikt hier onder de Turkse Plaat. b Bij Izmir. Bij Izmit zullen de aardbevingen gekoppeld zijn aan de transforme breuk en ondiep zijn. Aardbevingen bij Izmir ontstaan door subductie waarbij de aardbevingshaard veel dieper ligt. c 30 maal 2-3 cm = cm 32 a Door de opduwende beweging van Afrika richting Europa worden Marokko en Spanje op den duur samengedrukt. b De verdampingscapaciteit is op basis van de beschikbare energie zeer hoog. De verdamping overtreft dan in zeer ruime mate de instroom van water via neerslag, rivierwater en Dardanellen. c Het Middellandse-Zeegebied wordt bij afwezigheid van het zeewater meer continentaal, warmer en droger. De woestijn zal zich vanuit het zuiden gaan uitbreiden. Paragraaf 6 Vulkanisme in het Middellandse-Zeegebied 33 juist: a en c 34 a In beide landen is het vulkanisme overwegend door subductie ontstaan. b Omdat er sprake is van explosief vulkanisme, waarbij door het inzakken van stukken gesteente langs breuken verschuivingen optreden die de aanleiding vormen voor aardbevingen. c Omdat aardbevingen gebonden zijn aan breuken of subductiezones die heel veel voorkomen. Ook duurt het lang om in een magmahaard spanningen op te bouwen. 35 a Door de ondiepe ligging van de magmahaard is het bedekkende gesteente relatief dun. Een uitbarsting is daarom relatief gemakkelijk. Magma, gas, stoom en vuur kunnen via breuken ook gemakkelijk een weg naar het oppervlak zoeken. b Puimsteen wijst op het voorkomen van veel gas in het magma. Het komt voor bij taai vloeibaar granitisch magma en explosief vulkanisme. 36 a De vulkaanvorm: een stratovulkaan. Deze ontstaat bij explosief vulkanisme. b Door de uitbarsting worden grote hoeveelheden waterdamp de lucht in gestoten die in de hogere luchtlagen afkoelen en neerslag veroorzaken. c Alleen bij explosief vulkanisme wordt vulkanische as in de lucht gebracht die bij verzadiging met water modder wordt. d Bij de uitbarsting van de Santorini werd de vulkaan totaal opgeblazen en ontstond een caldera. De aslaag is verder verspreid; dat wil zeggen dat de as hoger de lucht in werd geworpen. MALMBERG 5

6 Paragraaf 7 De effecten van aardbevingen en vulkanisme 37 a 3 de samenstelling van de ondergrond en 4 aanwezigheid van hellingen b de dichtheid van de bebouwing c de bouwwijze en de bouwmaterialen 38 a Dit zijn landelijke gebieden met weinig bewoners en een lage bebouwingsdichtheid. b Bij jongere gebouwen is via bouwvoorschriften beter rekening gehouden met het optreden van aardbevingen; er zijn vaak betere bouwmaterialen gebruikt; jongere gebouwen hebben minder last van achterstallig onderhoud. c Door de trillingen van de aardbeving gaan de gronddeeltjes zich vooral als de grondlagen nat zijn als een vloeistof gedragen. 39 a Bij de uitbarsting zakte een stuk vulkaanhelling in zee, wat zorgde voor een grote verticale waterverplaatsing. b Sicilië ving de vloed golven op en zorgde ervoor dat ze zich niet westwaarts konden verplaatsen. c De vloedgolven ontstonden bij Sicilië en waren hier het hoogst. Bij de verplaatsing naar Libië ontstond energieverlies, waardoor de golven minder hoog werden. d 1 Vooral aardbevingen die de zeebodem in trilling brengen, komen veel voor. 2 Ook aardverschuivingen treden regelmatig op door het voorkomen van veel hellingen en een hoge intensiteit van de neerslag. Paragraaf 8 Vervuiling van de zee en het kustgebied 40 a 1 De grote verdamping in het Middellandse-Zeegebied, waardoor de concentratie van aanwezige zouten toeneemt. 2 De beslotenheid met twee nauwe toevoeren voorkomt sterke wegstroming van het zeer zoute water. b De voedselarmoede. Deze wordt sterkst beïnvloed door de lozing van allerlei voedingsstoffen bij menselijke activiteiten. De lozing van zouten is relatief geringer. c Hier zullen door de isolatie en diepte de meest gevoelige diersoorten voorkomen die bij verandering van hun voedselarme milieu verdwijnen. d De geringe waterdiepte zorgt voor relatief weinig verdunning. In de kustzone is de invloed van menselijke activiteiten het grootst. 41 a Dit zijn de kustzones met een omvangrijke stedelijke bevolking, veel industriële activiteiten en veel toeristen. b Door de beslotenheid en langzame verversing kan de concentratie van vervuilende stoffen sterk toenemen. De Atlantische Oceaan is groter en kent meer stroming, zodat een sterkere verdunning van vervuiling optreedt. c de omvangrijke en sterk groeiende bevolking; de slechtere zuivering van stedelijk afvalwater; een slechtere milieuwetgeving Examentrainer 1 Het is een boomsoort met een uitgebreid wortelstelsel die in de droge zomer zelfs bij omstandigheden met mm neerslag kan groeien. 2 Het klimaat is in de zuidelijke landen wat droger en er is wat minder irrigatie. De teelt van olijfbomen is dan wat minder intensief. Ook speelt de ontwikkeling van de landbouw een rol. De landbouw is in de noordelijke landen wat meer ontwikkeld. 3 voor: de daling van de neerslag in de zomer, samen met en hoge maximumtemperatuur; tegen: het voorkomen van vorst in de winter, de echte wintermaanden december en januari zijn niet het natst 6 MALMBERG

7 4 Milaan ondergaat de invloed van het subtropisch hogedrukgebied. De Intertropische Convergentie is met de hoogste zonnestand naar het noorden opgeschoven. Het subtropisch hogedrukgebied is mee verplaatst. 5 Ja, de rivier heeft door de zomerdroogte in juni en juli weinig water en dat is kenmerkend voor het mediterraan klimaat. 6 In de bovenloop is de afvoer het kleinst, omdat de rivier nog maar weinig zijrivieren heeft die water toevoeren. In de benedenloop is de waterafvoer het grootst. Via alle zijrivieren in het stroomgebied is hier veel water toegevoerd. Om de grote toevoer van water in de winter op te vangen en zo ervoor te zorgen dat de rivier ook in de zomer een redelijke waterafvoer heeft. 7 Voor de groei van planten is water nodig dat zorgt voor een opname van voedingsstoffen. Dat water verdwijnt weer door de verdamping. Hoe harder planten groeien, hoe meer water ze zullen verdampen. 8 Ja, Tunesië heeft een droog karakter en er is in het zuiden sprake van een woestijn. De irrigatie zal plaatsvinden in oases. 9 Verzilting ontstaat doordat irrigatiewater dat wordt gebruikt, altijd een percentage zouten bevat. Bij verdamping van het irrigatiewater blijven de zouten op de akkers achter. Verzilting kan bestreden worden door de zouten door extra watertoevoer uit de bodem te spoelen. Het spoelwater moet dan wel door een goede drainage worden afgevoerd. 10 verschillen in de droogte van het klimaat en de verdamping en verschillen in het watergebruik voor irrigatie 11 In Egypte is de verzilting hoog. Het land beschikt via de Nijl over genoeg vernieuwbaar water voor irrigatielandbouw. Door de hoge zonnestand en de droogte in de zomer is de verdamping hoog. In Libië is de verzilting laag, omdat men beschikt over heel weinig vernieuwbaar water voor irrigatie. Er is daarom minder irrigatielandbouw. 12 De aanwezigheid van veel hellingen door de aanwezigheid van Alpien reliëf en de hoge neerslagintensiteit in de winter in het mediterrane klimaat. De kans op aardverschuivingen is het grootst in het voorjaar. De bodem is dan door het smelten van sneeuw en de winterneerslag het meest met water verzadigd. 13 Door de afname van de bedekkingsgraad van hellingen ontstaat er gevaar voor bodemerosie en verwoestijning. Door de groei van het toerisme kan het watergebruik stijgen, wat verwoestijning kan bevorderen. 14 natuurlijke factoren: de lange hete en droge zomer, de mediterrane planten die in het algemeen veel en hars bevatten en daardoor fel branden; menselijke factoren: de monoculturen van snelgroeiende brandbare boomsoorten als eucalyptus, de verlatenheid van het platteland en het extensieve beheer omdat veel, vooral jonge mensen, naar de stad zijn getrokken 15 Dit zijn de gebieden met jong Alpien plooiingsgebergte. In dit gebied zijn veel breuken en is er nog steeds sprake van een stijging van het gebergte. 16 het voorkomen van een subductiezone ten zuiden van beide landen en voorkomen van talrijke opschuivingsbreuken door de beweging van Afrika naar Europa 17 Dit is het gebied van de Sierra Nevada en omgeving. Er bevinden zich hier veel opschuivingsbreuken. Het gebied ligt dicht bij de zone waar Afrika en Europa tegen elkaar aandrukken. MALMBERG 7

8 18 Irpinia: Napels ligt wat noordelijk van de subductiezone in het zuiden van Italië. De oceanische korst duikt hier onder de aardkorst van Europa. Door de sterke wrijvingskrachten die overwonnen moeten worden, kunnen sterke aardbevingen ontstaan. Noord-Algerije: In het noorden van westelijk Noord-Afrika komen opschuivingsbreuken en transforme breuken voor door de beweging van Afrika naar Europa. De beweging zorgt voor wrijvingsspanningen en aardbevingen. 19 De schade is het grootst rond het epicentrum van de aardbeving. Hier is de uitslag van de trillingen het grootst. Als de afstand tot het epicentrum toeneemt, nemen de uitslagen van de trillingen en de schade af. 20 De aardbeving bij Algiers is iets minder zwaar. Toch kan de schade In Algiers bij een gelijke bevolkingsdichtheid even groot of zelfs groter zijn door de slechtere bouwwijze, de slechtere bouwmaterialen en de slechtere bouwvoorschriften in Algerije. 21 De Stromboli is en stratovulkaan die hoort bij explosief vulkanisme. Het vulkanisme hangt samen met het optreden va subductie ten zuiden van Sicilië. Door de subductie worden water en sedimenten van het continent naar beneden naar de magmahaard gevoerd. Er ontstaat granitsich magma dat taai vloeibaar is en moeilijk ontgast. Pas bij een hoge druk ontstaat een uitbarsting. 22 De magmahaard van beide vulkanen zit door de korte afstand tot de subductiezone niet diep. Magma, stoom en rook kunnen via breuken gemakkelijk het aardoppervlak bereiken. 8 MALMBERG