Lettinga Associates Foundation for environmental protection and resource conservation Inventarisatie mogelijke waterpilots ADEL Opdrachtgever: Gemeente Lochem Datum: 4 mei 2012 Auteurs: Jan Weijma Tiemen Nanninga Lettinga Associates Foundation PO Box 500 6700 AM Wageningen The Netherlands Tel: +31-317 482023 Fax: +31-317 482108 http://www.leaf-water.org Projectnummer: 11-742
Inhoud 1. Inventarisatie: stand van zaken... 3 2. Begrippenlijst... 4 3. Resultaten inventarisatie... 5 4. Pilot opties... 7 4.1 Pilotopties per locatie... 7 4.2 Opties combinatiepilots... 11 5. Evaluatie pilotopties... 12 Bijlage 1: Ervaringen met scheidingstoiletten... 14 2
1. Inventarisatie: stand van zaken Na de voorlichtingsbijeenkomst op 13 maart 2012 toonden 8 gezinnen zich enthousiast voor het meedoen met een waterpilot. Dit zijn: 1. Peter Noordanus en Monique van Gerfen (woning, café) 2. Tom en Janny Ponten-Buurman (woning, zorgboerderij, camping) 3. Johan en Erica van Uden-Groot Wesseldijk (woning, melkveehouderij, zorgboerderij) 4. Bennie Fokkink en gezin, (woning, melkveehouderij) 5. Peter en Jessie van Waveren Hogervorst-van Oostrum (woning, bezoekerscentrum) 6. René Duivenvoorden en Trudi Timmer Arends (woning, coachingpraktijk) 7. Ed en Annelies Bontekoe-Thalen (woning) 8. Jos en Petra te Bulte (woning) In maart en april 2012 zijn de 8 huishoudens in Armhoede bezocht en is een inventarisatie gemaakt van de volgende punten: Motivatie om mee te doen Eisen waaraan de pilot moet voldoen Aantal bewoners en bezoekers Frequentie en duur van afwezigheid door vakantie Huidige situatie van waterstromen (WC s, kranen, douche/bad, etc, leidingwerk, lozingspunt) Eigen ideeën over de pilot Voorkeur voor technologieën Besteding van eigen tijd en geld aan technologie Mogelijkheden in/buiten het huis Voorkeur voor uitvoerder Alle inventarisaties zijn vastgelegd in verslagen. 6 verslagen zijn geaccordeerd door de betreffende bewoners, voor de 2 overige wachten we nog op een reactie. Rekening houdend met de privacy van de bewoners, zijn de inventarisatieverslagen niet integraal opgenomen in dit rapport. De verslagen worden wel meegenomen naar de vergadering op 8 mei as. 3
2. Begrippenlijst In dit document worden de volgende begrippen gebruikt: Faeces: menselijke ontlasting (stoelgang) Bruin water: ontlasting met spoelwater Geel water: urine met spoelwater Fecaliën: urine en faeces, zonder spoelwater Zwart water: Fecaliën met spoelwater Zwartbruin water: faeces en een deel van de urine, met spoelwater Grijswater: Huishoudelijk afvalwater zonder zwart water, dus van douche, keuken, wasmachine, bad, wastafels, etc. Lichtgrijs water: grijswater zonder afvalwater uit keuken en wasmachine Donkergrijs water: afvalwater uit keuken en wasmachine Hemelwater: Neerslag (regen, sneeuw, etc.) Groen water: gemalen keukenafval met wat spoelwater 4
3. Resultaten inventarisatie De bewoners zijn alle enthousiast voor de pilot, en hadden naar aanleiding van de voorlichtingsavond al goed nagedacht over de waterpilot. Wel zijn er logische randvoorwaarden voor de bewoners, bijvoorbeeld dat de pilot geen vervelende overlast mag veroorzaken, dat de pilot veilig is, en dat er vooraf duidelijkheid is over de uitvoering en de kosten van de pilot en de verdeling daarvan. De bewoners gaan er van uit dat er voor hen zelf geen kosten ontstaan als deze direct gerelateerd zijn aan de pilot. Dat geldt zowel voor zaken binnen en buiten het huis, en voor zowel de kosten voor aanleg als voor onderhoud. De meeste bewoners zijn bereid om zelf handelingen te verrichten in het pilottraject, bijvoorbeeld het nemen van watermonsters voor analyse, of zouden dat zelfs op prijs stellen. Op alle locaties is er ruimte voor de pilots. Veel bewoners geven de voorkeur aan een waterpilot met een natuurlijke uitstraling. Hemelwater is voor zover bekend, overal afgekoppeld. Locaties 3 en 4 zijn sinds 2004 aangesloten op het riool, locatie 7 sinds 2009. Van de overigen is het niet bekend, waarschijnlijk bij de meesten al langer geleden. In onderstaande tabel zijn de meest relevante overige resultaten van de inventarisatie samengevat. Aantal bewoners/ bezoekers grijs/zwart scheiding acceptabel en uitvoerbaar (gedeeltelijke) geel water scheiding acceptabel en uitvoerbaar Vervanging toilet acceptabel en uitvoerbaar Overzicht inventarisatie Locatie Afvalwaterbesparende maatregelen* Volledige afkoppeling van riool mogelijk met pilot Combinatie met andere locaties denkbaar 1 2/max 12 ja ja ja geen eventueel 1a nee 2 2/max 16 nee nee nee douches, WC eventueel 2a nee 3 3/normaal nee nee nee geen ja 3a ja 3b 4 4/normaal ja nee nee WC, kranen ja 4a? 5 5/? 5a eventueel 5b eventueel 5b,c eventueel 5c WC eventueel 5c met 6 en 8 6 2/ 6a? 6b nee ja? ja met 5 en 8, 6c 7 6/normaal ja 7a 7a WC, kranen, douche ja nee 8 4/normaal 8a nee nee geen ja met 5 en 6 *Met afvalwaterbesparende maatregelen wordt bedoeld de maatregelen die leiden tot minder afvalwater, dus niet de maatregelen die leiden tot minder inname van leidingwater door gebruik van regenwater. De toegepaste waterbesparende maatregelen zijn standaardtoepassingen zoals spoeltoilet met 2 knoppen of een spoelknop die terug geduwd kan worden, gaasjes in de kranen en waterbesparende douchekoppen. 1a) er is nog een toilet in de schuur. 1 keer per maand is er het Ampsense café. De bezoekers (10-15 personen) hier maken gebruik van de toilet in de schuur. 1 keer per jaar is er de Twentse Midwinterhoornwandeling. Dan maken zo n 50 wandelaars op 1 dag gebruik van het toilet in de schuur. Voor volledige afkoppeling zou dit toilet ook kunnen worden aangesloten op de pilot. 2a) afvalwater komt vrij in het woonhuis, zorgboerderij, woonwagen, toilet/douchewagen voor de camping. Deze zouden alle op de pilot aangesloten moeten worden voor volledige afkoppeling. De camping zal nog uitgebreid worden. 3a) het melkspoelwater en stalspoelwater wordt uitgereden. 3b) met nabije woning van ouders en eventueel met woning van buren (300 m). Is nog niet besproken met betrokkenen. 4a) het melkspoelwater wordt uitgereden. Kuil- en erfwater lopen via putten naar sloot 5
5a) Het is lastig in te schatten hoeveel mensen er maximaal van het bezoekerscentrum gebruik maken 5b) Vanwege de locatie van de riolering (in het beton, onder het huis) is het misschien niet mogelijk om alle afvalwaterstromen te scheiden tegen verantwoorde kosten. 5c) Huidige toiletten zijn pas 3 jaar oud 5d) Voor volledige afkoppeling zou ook bezoekerscentrum (toilet, keuken, vaatwasser, geen douches) moeten worden aangesloten. 6a) Er is een coachings praktijk aan huis. In de praktijk wordt geen water gebruikt, en een enkele bezoeker maakt gebruik van het toilet 6b) De riolering van de douche, wasmachine, wastafel en het toilet zit op elkaar aangesloten. Het is echter niet duidelijk of dit binnen of buiten het huis gebeurt 6c) Het zou mogelijk zijn om met Huize Beukenstein en het oude gemeentehuis) samen te werken. Naast Huize Beukenstein staat een klein huisje van de hovenier (Gerrit en Bernanda de Lange). Hij zou ook interesse in deze pilot kunnen hebben. 7a) nog niet bekend, afhankelijk van de kosten 8a) Op deze locatie is volledige scheiding van zwart en grijs water niet mogelijk. Wel lijkt het mogelijk om het douche/badwater (lichtgrijs water) te scheiden van de rest (toiletwater en het zgn. donkergrijze water van vaatwasser, wasmachine, keuken). 6
4. Pilot opties In deze paragraaf worden per locatie de pilotmogelijkheden gegeven. Ook wordt een kostenindicatie gegeven voor aanleg van de voorgestelde pilot. Hierbij is wel te realiseren dat de kosten ook ontwikkelkosten bevatten. De UASB septic tank (UASB st ) voor deze toepassing is bijvoorbeeld nog geen standaardproduct. Verwacht wordt dat de kosten voor de UASB st daardoor relatief hoog zullen zijn. De kosten zijn dus niet representatief voor toekomstige locaties waarin meer gestandaardiseerde, serieel geproduceerde apparaten toegepast kunnen worden. De kosten voor aanschaf van normale waterbesparende maatregelen zoals spoeltoilet met 2 knoppen, gaasjes in kranen en waterbesparende douchekoppen zijn niet opgenomen. Voor zover nog niet aanwezig, wordt aangenomen dat deze voor rekening van de bewoners zijn. Wellicht is het zinvol om een specialist op het gebied van waterbesparing te laten kijken naar verdergaande waterbesparingsmogelijkheden. 4.1 Pilotopties per locatie Hieronder worden de specifieke pilotopties per locatie beschreven. Locatie 1. Peter Noordanus en Monique van Gerfen (woning, café) Op locatie 1 is er een mogelijkheid om gedeeltelijk geel water/urine, bruinzwart water (faeces en resterend urine), en grijswater te scheiden. Hiervoor is installatie van een (watervrij) urinoir/wc nodig en afkoppeling van WC en het grijswater. Eventueel zouden scheidingstoiletten kunnen worden gebruikt voor verdergaande scheiding van geel en bruin water, maar de ervaringen hiermee zijn niet altijd even positief (zie hiervoor bijlage 1). Het grote voordeel van het afscheiden van geel water is dat het resterende toiletafvalwater veel minder stikstof en fosfaat bevat. Het geelwater/urine kan worden opgeslagen in een tank. Na 6 maanden is het kiemvrij en zou als meststof in de tuin kunnen worden gebruikt. Alternatief is afvoer per as voor verwerking, bijvoorbeeld GMB/Saniphos in Zutphen. Het grijswater kan behandeld worden in een helofytenfilter, waarna bijvoorbeeld infiltratie plaats kan vinden. Op zandgronden is infiltratie doorgaans goed mogelijk. Het bruinzwarte water kan worden behandeld in een UASB septic tank (UASB st ) van 1-2 m 3, Eventueel kan aan de UASB magnesium worden gedoseerd waardoor fosfaat en een klein deel van de stikstof neerslaan als struviet. Het biogas kan worden opgeslagen in dezelfde tank en worden gebruikt in bijvoorbeeld een gaslamp (de hoeveelheid biogas is niet zo groot). De UASB st voor deze toepassing is nog geen standaardproduct. Verwacht wordt dat de kosten voor de UASB st daardoor relatief hoog zullen zijn, ca. 15.000 Euro (ontwikkelkosten, inclusief aanleg). De kosten voor installatie van toiletten en urinoirs en voor het leidingwerk binnen/buiten zijn nog nader te bepalen. Het effluent van de UASB st bevat nog stikstof in de vorm van ammonium. De hoeveelheid stikstof hangt af van de mate waarin urine/geel water is afgekoppeld. Het effluent van de UASB st kan nabehandeld worden over het helofytenfilter. Bij een hoge concentratie stikstof kan een kleine Anammox biorotor worden ingezet, hierin wordt ammonium omgezet naar stikstofgas. Dit is voor deze toepassing/schaal nog geen bewezen technologie en zou in de pilot ontwikkeld moeten worden. Bij het ontwerp van de pilot is geen rekening gehouden met de bezoekers van het cafe (1 maal per maand 10-15 mensen) en de wandelaars van Twentse Midwinterhoornwandeling die 1 keer per jaar de locatie aandoen (50 mensen). De bezoekers maken gebruik van een apart toilet in de schuur. 7
Indicatieve kosten pilot locatie 1 Kostensoort Kosten Inclusief Exclusief 3 waterbesparende toiletten 1.200 installatie 1 urinoir 400 1 UASB st 15.000 aanleg 1 helofytenfilter 6.000 aanleg, pomp Leidingwerk naar filter 1 opslagtank urine 1.000 aanleg Leidingwerk in huis Leidingwerk buiten huis Anammox biorotor (optioneel) Onvoorzien 2.500 Projectleiding/coördinatie 4.000 Het totaal aan kosten, exclusief leidingwerk en biorotor komt daarmee op ca. 30.000. Locatie 2. Tom en Janny Ponten-Buurman (woning, zorgboerderij, camping) Op deze locatie is geen scheiding van deelstromen mogelijk. In een eventuele pilot zou dus het ongescheiden afvalwater moeten worden behandeld. Hiervoor kunnen bestaande IBA ontwerpen voor worden gebruikt, maar dan gaat het innovatieve karakter verloren. In plaats daarvan zou ook hier een UASB st kunnen worden toegepast, net als op locatie 1. Maar de afvalwaterstroom naar deze UASB st is wel veel groter (het grijswater is immers ook aangesloten), waardoor ook de UASB st groter zal worden en ook de kosten hoger uitvallen. Het effluent van de UASB zal nog nabehandeld moeten worden met bijvoorbeeld een helofytenfilter. Op locatie 2 komen de afzonderlijke rioleringen van woongedeelte, zorgboerderij en woonwagen/camping samen in een pompput. Het totaal aan afvalwater zou op deze plek behandeld kunnen worden. Bij een piek van 15-16 mensen wordt de schaal van de pilot al relatief groot. De UASB st zal ca. 5-10 m 3 groot worden. Het helofytenfilter rond de 40 m 2. Deze schaal is fors gezien het pilotkarakter. De aanschafkosten zullen navenant hoog uitvallen, naar schatting rond de 50.000. Deze optie lijkt gezien de doelstellingen van het project (en kostenaspecten) minder zinvol. Een alternatief is om in de pilot alleen het afvalwater van het woonhuis te behandelen. Technisch lijkt dit goed mogelijk. De indicatieve kosten voor deze pilot zijn gegeven in onderstaande tabel Indicatieve kosten pilot locatie 2, behandeling ongescheiden afvalwater woonhuis Kostensoort Kosten Inclusief Exclusief 1 UASB st 20.000 aanleg 1 helofytenfilter 6.000 Aanleg, pomp Leidingwerk naar filter Leidingwerk in huis 0 Leidingwerk buiten huis Onvoorzien 2.500 Projectleiding/coördinatie 4.000 Het totaal aan kosten, exclusief leidingwerk komt daarmee op ca. 32.500. Locatie 3. Johan en Erica van Uden-Groot Wesseldijk. (woning, melkveehouderij, zorgboerderij) Net als voor locatie 2 is gescheiden inzameling van zwart en grijs water niet mogelijk, en gelden dezelfde overwegingen; een conventionele IBA is niet innovatief. Ook hier zou een UASB st kunnen worden toegepast, met vergelijkbare kosten als voor locatie 2, behalve het leidingwerk buitenshuis. Dit is nog niet bekend omdat de bewoners eerst meer duidelijkheid willen hebben over de pilot voordat over de plaats van de pilot kan worden nagedacht. 8
Locatie 4. Bennie Fokkink en gezin, (woning, melkveehouderij) De bewoner van deze locatie heeft het leidingwerk zelf uitgevoerd en kent het dus goed. De scheiding van grijs en zwart water is relatief eenvoudig uit te voeren, hiervoor hoeft in huis weinig of niets te gebeuren. Ook het benodigde leidingwerk voor buiten lijkt relatief eenvoudig. Deze locatie bevindt zich, samen met de buurman, aan het eind van een streng. De kosten voor een pilot zijn opgenomen in onderstaande tabel. Hierin is ook weer een optionele biorotor voor stikstofverwijdering opgenomen. Indicatieve kosten pilot locatie 4, behandeling gescheiden afvalwater Kostensoort Kosten Inclusief Exclusief 1 UASB st 15.000 aanleg 1 helofytenfilter 6.000 Aanleg, pomp Leidingwerk naar filter Leidingwerk in huis ~0 Leidingwerk buiten huis Anammox biorotor (optioneel) Onvoorzien 2.500 Projectleiding/coördinatie 4.000 Het totaal aan kosten, exclusief leidingwerk en biorotor komt daarmee op ca. 27.500. Als alternatief voor het helofytenfilter kan gedacht worden aan een biorotor voor behandeling van grijs water. Dit is een meer technische installatie dan een helofytenfilter, maar wel een stuk compacter. Locatie 5. Peter en Jessie van Waveren Hogervorst-van Oostrum (woning, bezoekerscentrum) Hier is scheiding van zwart en grijs water alleen mogelijk tegen hoge kosten (ligt in beton). Afgezien van de kosten voor leidingwerk zullen de kosten voor de pilot in dezelfde orde van grootte liggen als voor locatie 4. Ongescheiden afvalwaterbehandeling is ook mogelijk, dan vervallen de kosten voor het breekwerk binnenshuis. Aandachtspunt is hierbij het afvalwater van het bezoekerscentrum, de hoeveelheid afkomstig hiervan is niet bekend. Locatie 6. René Duivenvoorden en Trudi Timmer Arends (woning, coachingpraktijk) Voor deze locatie is het niet duidelijk of grijs en zwart water buitenshuis afgekoppeld kunnen worden. Als het binnenshuis ligt, dan is niet duidelijk hoe de scheiding te realiseren is, het verloop van leidingen en positie van verbindingsstukken is niet precies bekend. Dit zou uitgezocht kunnen worden, maar hiervoor is al wel breekwerk nodig. Dit is paszinvol als er meer duidelijkheid is over het totaalbeeld van de pilotmogelijkheden. Interessant is de mogelijke koppeling met natuur. In het bos is een eendenvijver welke bijna helemaal droog is. Deze ligt zo n 1.5 km van het huis af en het gezuiverde afvalwater zou kunnen worden gebruikt voor om het waterpeil hier te verhogen. De landgoed eigenaar, is hier ook gevoelig voor. De afstand is wel groot. Locatie 7. Ed en Annelies Bontekoe-Thalen (woning) Naar verwachting is, met enige moeite, de scheiding van zwart en grijs water wel te realiseren, en ook de scheiding van een deel van het geel water. Dan zijn ook de toiletten te vervangen, maar deze zijn nog niet oud en of men vervanging wil hangt af van de kosten. De bewoners hebben de ambitie om op termijn helemaal zelfvoorzienend te worden. Men zou wel de pilot bij hun huis willen uitbreiden met het gebruik van regenwater om toiletten door te spoelen. Ook is het idee ontstaan om de technologieën van deze pilot met die van andere pilots te combineren.. Bijvoorbeeld om organisch keukenafval samen met zwart water te vergisten. Ook paardenmest is een optie. Met een shredder in de gootsteen in de keuken is dit goed uitvoerbaar. Ook warmteterugwinning uit douchewater is nadrukkelijk in beeld. Deze ideeën zijn nog verder uit te werken en af te stemmen tussen de themagroepen water en energie, om een goed beeld te krijgen via de mogelijkheden, kosten en evt. opbrengsten.. 9
Locatie 8. Jos en Petra te Bulte (woning) Op deze locatie is volledige scheiding van zwart en grijs water niet mogelijk. Wel lijkt het vrij eenvoudig om het douche/badwater (lichtgrijs water) te scheiden van de rest (toiletwater en het zgn. donkergrijze water van vaatwasser, wasmachine, keuken). Dit is een interessante optie i.v.m. 1) Hergebruikmogelijkheden van behandeld lichtgrijs water, wat qua volume het grootste deel uitmaakt van het totale grijswater maar wat het minst verontreinigd is. Het lichtgrijs water is relatief eenvoudig te behandelen. Hierbij kan aanwezigheid en verwijdering uit het water van persoonlijke verzorgingsmiddelen (cosmetica, sunblockers, etc.) een aandachtspunt zijn. 2) Het waterverbruik voor nieuwe wasmachines en vaatwassers is al sterk teruggebracht. Hierdoor zal het waterverbruik in huishoudens voor (vaat)wassen de komende jaren nog verder af kunnen nemen. Het volume donkergrijs water wordt minder en de concentratie vervuiling hoger, waardoor UASB st technologie geschikter wordt. 3) De temperatuur van het te vergisten water zal hoger kunnen worden door toevoeging van (vaat)waswater aan het zwarte water. Dit is waarschijnlijk gunstig voor de werking van de UASB st en kan het negatieve effect van mogelijke verdunning wellicht compenseren. Aan de andere kant is het zo dat de normale (vaat)wasmidddelen maar matig worden afgebroken onder anaerobe condities zoals in een UASB st. Gebruik van biologische middelen kan dit verbeteren maar dat vraagt wel een grotere betrokkenheid van de bewoners. Hoewel scheiding van de waterstromen in zwart+donkergrijs en lichtgrijs vanuit perspectief van afvalwaterbehandeling en hergebruik interessant kan zijn, is het wel de vraag of een dergelijke opzet breed inzetbaar is, dus op andere locaties in de gemeente Lochem en daarbuiten. In het algemeen lijkt het dat scheiding van de waterstromen in zwart+donkergrijs en lichtgrijs niet moeilijker zal zijn dan scheiding in zwart en grijs. Het is zelfs denkbaar dat de eerstgenoemde scheiding makkelijker zal zijn, dan hoeft namelijk alleen de douche/het bad afgekoppeld te worden. Afvalwater van vaatwasser, keukenafvoer en wasmachine kunnen dan via bestaand leidingwerk (samen met toiletwater) afgevoerd worden. Al met al lijkt het een interessante optie, het overwegen van een pilot waard. Indicatieve kosten pilot locatie 8, behandeling zwart+donkergrijs en lichtgrijs gescheiden afvalwater. Kostensoort Kosten Inclusief Exclusief 1 UASB st 15.000 aanleg 1 helofytenfilter nabehandeling effluent 6.000 Aanleg, pomp Leidingwerk naar filter UASB st 1 helofytenfilter voor lichtgrijs water 3.000 Leidingwerk in huis Leidingwerk buiten huis Anammox biorotor (optioneel) Onvoorzien 2.500 Projectleiding/coördinatie 4.000 Het totaal aan kosten, exclusief leidingwerk en biorotor komt daarmee op ca. 30.500. 10
4.2 Opties combinatiepilots In het buitengebied liggen de percelen waar afvalwater wordt geproduceerd vaak ver uit elkaar. Maar er zijn ook percelen die vrij dicht bij elkaar liggen. In dat geval kan het interessant zijn om het afvalwater van de verschillende percelen op 1 plek te behandelen. Voordeel is dat er maar 1 afvalwaterbehandelingsinstallatie nodig is. Maar er zal dan meestal wel meer leidingwerk nodig zijn. Bij de inventarisatie zijn de mogelijkheden voor combinatiepilots verkend. Locatie 5, 6 en 8 liggen vrij dicht bij elkaar. Locatie 5 (fam. van Waveren) en 8 (fam. te Bulte) liggen op ca. 50 m van elkaar, gescheiden door de laan van Ampsen. Locatie 6 ligt op ca. 250 meter ten zuidwesten van locaties 5 en 8. Nabij locatie 6 zijn er nog andere percelen, Huize Beukenstein, woonhuis van hovenier (Gerrit en Bernanda de Lange) en het oude gemeentehuis die mogelijk ook zouden kunnen aansluiten. Vooralsnog wordt alleen uitgegaan van een combinatiepilot voor locatie 5,6 en 8. Als plek voor de combinatiepilot zouden twee oude visvijvers kunnen dienen. Deze liggen tussen de locaties 5, 6 en 8 in. Misschien dat de eigenaar van het landgoed hier ook aan mee wil werken omdat hij de rehabilitatie van de visvijvers al langere tijd wil uitvoeren. Dit zal bij voldoende draagvlak voor deze pilot nader moeten worden bekeken. Op locatie 5 is scheiding van grijs en zwart water wel mogelijk maar waarschijnlijk wel vrij kostbaar. Op locatie 6 kon niet worden vastgesteld of grijs en zwart water (eenvoudig) te scheiden zijn. Om dit vast te stellen is breekwerk nodig. Op locatie 8 is scheiding van lichtgrijs water van de rest mogelijk. Op basis hiervan is nog niet vast te stellen of het haalbaar is om een combinatiepilot uit te voeren waarin het grijze en zwarte water van de drie locaties wordt behandeld. Behandeling van het ongescheiden afvalwater is wel mogelijk. Het lijkt een optie om op de plek van de oude visvijvers helofytenfilters in te richten voor behandeling van dit afvalwater, dit komt neer op een conventionele IBA, maar dan groter uitgevoerd, kosten 10.000-15.000. De ervaringen met helofytenfilters voor behandeling ongescheiden afval water zijn niet onverdeeld positief. Toepassing van een UASB st ligt gezien de schaal (en kosten) echter minder voor de hand. Voor transport van het afvalwater naar de combinatiepilot is aanleg van leidingwerk nodig. Wordt de oude visvijver gebruikt, dan is een totale afstand vanuit de drie locaties van minimaal ca. 400 meter te overbruggen. De kosten hiervoor, op basis van kengetallen, bedragen minimaal ca. 15.000. Hierbij is geen rekening gehouden met het feit dat de leiding vanuit locatie 8 de laan van Ampsen zal kruisen. Ook met kruising van sloten e.d. is nog geen rekening gehouden De bewoners van locatie 3 (fam. Van Uden) hebben ook aangegeven dat een combinatiepilot denkbaar is. De ouders van 1 van de bewoners wonen op 100 m afstand, de buren op 300 m. De bereidheid van de buren om mee te doen is nog niet bekend. Op locatie 3 is grijs/zwart scheiding niet mogelijk. De combinatiepilot zou dus ongescheiden afvalwater verwerken. Dan gelden min of meer dezelfde overwegingen als voor de combinatiepilot bij de laan van Ampsen. 11
5. Evaluatie pilotopties Het enthousiasme van de inwoners van Ampsen/Armhoede om mee te doen met de pilot is groot. Tijdens de inventarisatie bleek dat er vele mogelijkheden zijn om innovatieve pilots te kunnen doen. Waarschijnlijk is het nodig vanuit kostenoogpunt een nadere selectie te maken. Maar ook vanuit de doelstellingen is het zinvol kritisch naar de pilotopties te kijken. De doelstellingen zijn ook als criteria op te vatten, die een evt. selectie kunnen ondersteunen: de pilots maken afkoppeling van drukriolering mogelijk. Hieruit vloeit voort dat de pilots een voldoende goede waterkwaliteit leveren voor een lokale bestemming (infiltratie, hergebruik, lozing, etc.) de pilots zijn duurzaam en leiden tot kosteneffectieve technologieën de pilots houden de bewoners enthousiast en vergroten het draagvlak bij de bewoners de pilots zijn innovatief de pilottechnologie is breed uit te rollen binnen acceptabele termijn, zowel in de Gemeente Lochem als daarbuiten in Nederland De afkoppeling van drukriolering is een absoluut en eenvoudig meetbaar criterium en geldt voor alle pilots. Duurzaamheid is een begrip waarover veel discussie mogelijk is. Het beoogde doel van de waterpilots is te komen tot lokale oplossingen die bij brede implementatie het drukriool overbodig maken waardoor de duurzaamheid verhoogd en de kosten verlaagd worden. Duurzaamheid en kosten zijn dus cruciale evaluatiecriteria na afronding van de waterpilots, waarbij het begrip duurzaamheid nog wel verdere invulling vraagt. Het zij opgemerkt dat de kosten voor de waterpilots zoals in dit document genoemd niet representatief zijn voor de kosten van de pilottechnologie bij brede implementatie. Door standaardisatie en seriële productie zullen de kosten dan veel lager zijn. Locatie 1 scoort hoog als het gaat om innovativiteit. Scheiding van zwart en grijs water is mogelijk, en ook gedeeltelijke urinescheiding. Door urine op te slaan is zelfs een nuttig gebruik als meststof mogelijk. Dit past in de kringloopgedachte. Urine bevat veel stikstof en fosfaat. Als (een deel van) de urine afgekoppeld is wordt de zuivering van het resterende zwartbruine water gemakkelijker en waarschijnlijk goedkoper. Deze pilotoptie is wellicht ook mogelijk op locatie 7, dit is nog niet helemaal duidelijk. Ook op locatie 5 is het denkbaar, maar daar zullen de kosten voor aanpassingen binnenshuis hoog zijn. Locatie 2 en 3 zijn vergelijkbaar voor wat betreft pilotopties. Het gaat daarbij om behandeling van ongescheiden afvalwater. Een UASB st kan hiervoor worden ingezet, maar deze is minder effectief door het relatief verdunde water. Voor een brede afkoppeling van het buitengebied van het riool binnen een termijn van 5-10 jaar is het wellicht toch noodzakelijk een betrouwbare en betaalbare technologie achter de hand te hebben voor de gevallen waar gescheiden behandeling niet mogelijk is. Vanuit dit perspectief kan uitvoering van een ongescheiden pilot relevant interessant zijn, ondanks dat de mate van duurzaamheid en innovatie wat minder is. Op de locaties 4, 5, 7 en mogelijk ook 6 is zwart/grijs scheiding mogelijk. Duurzaamheid en mate van innovatie zijn goed. Voor locatie 5 zijn de kosten binnenshuis niet ingeschat maar deze zullen relatief hoog zijn. Ook voor locatie 7 vergt de scheiding de nodige aanpassingen binnenshuis, maar dat zal wat eenvoudiger zijn dan voor locatie 5. Op locatie 4 is de scheiding waarschijnlijk het eenvoudigst en is er nauwelijks werk binnenshuis nodig. Het vrijgekomen zwart en grijswater kan overigens verschillen per locatie, al naar gelang het gebruik van wasmachine, vaatwasser, douche, verblijf buitenshuis voor werk ed., etc. Dit geeft al variatie tussen deze locaties, en het doen van meerdere pilots met min of meer dezelfde technologie heeft hierdoor wel een meerwaarde. Ook kan de technologie op onderdelen gevarieerd worden, bijvoorbeeld toepassing van een biorotor voor grijs water behandeling in plaats van een helofytenfilter. Locatie 8 geeft de mogelijkheid van een variant die eerder nog niet in beeld was (zwart+donkergrijs en lichtgrijs), maar die wel interessant kan zijn, vanuit het oogpunt van bredere implementatie en ook vanuit technologisch perspectief, zie hiervoor ook paragraaf 4.1. Deze locatie biedt goede 12
mogelijkheden om water(her)gebruik van het behandelde lichtgrijze water te onderzoeken. Water(her)gebruik is tot nu toe niet als specifiek criterium benoemd. De meest concrete mogelijkheid voor een combinatiepilot is voor locaties 5, 6 en 8. Of deze pilot daadwerkelijk zinvol en haalbaar is hangt af van een aantal factoren die nader uit te zoeken zijn, zoals pilotlocatie, traject van de transportleidingen (kruist met laan van Ampsen), evt. vergunningen. Het is lastig aan te geven hoeveel tijd dit zal kosten, maar het zal waarschijnlijk zo zijn dat de evt. combinatiepilot later van start zal kunnen gaan dan individuele pilots. In onderstaande tabel worden de diverse pilottypes vergeleken voor wat betreft mate van innovatie, betrokkenheid bewoners en kansen voor bredere implementatie bij succes van de pilot binnen 5 jaar. Hierbij is de gekozen termijn cruciaal, gesteld zou kunnen worden dat bijvoorbeeld urinescheiding steeds beter implementeerbaar wordt. Brede implementatie van de optie scheiding zwart, grijs, geel zal langer duren maar biedt wel specifieke kansen op het gebied van kringloopgedachte en kosten. In de tabel wordt ook aangegeven welke locaties per pilottype in onze optiek (het meest) voor de hand liggen. pilottype locatie Mate innovatie Betrokkenheid bewoners Brede implementatie over 5 jaar Scheiding zwart, grijs, deel van geel 1, evt.5 en 7 ++ ++ - Scheiding zwart, grijs 4, 7, evt 5 en 6 + + 0 Scheiding zwart+donkergrijs, lichtgrijs 8 ++ + 0/+ Geen scheiding 2, 3, 5 0 + ++ Combinatie pilot, geen scheiding 5+6+8 0 - + ++: erg hoog, +: hoog, 0: gemiddeld, -: laag, --:erg laag Locaties: 1. Peter Noordanus en Monique van Gerfen (woning, café) 2. Tom en Janny Ponten-Buurman (woning, zorgboerderij, camping) 3. Johan en Erica van Uden-Groot Wesseldijk (woning, melkveehouderij, zorgboerderij) 4. Bennie Fokkink en gezin, (woning, melkveehouderij) 5. Peter en Jessie van Waveren Hogervorst-van Oostrum (woning, bezoekerscentrum) 6. René Duivenvoorden en Trudi Timmer Arends (woning, coachingpraktijk) 7. Ed en Annelies Bontekoe-Thalen (woning) 8. Jos en Petra te Bulte (woning) 13
Bijlage 1: Ervaringen met scheidingstoiletten De efficiëntie van de scheiding van urine en faeces is soms beperkt Als een grote hoeveelheid wc-papier wordt gebruikt, zijn meerdere flushes nodig zijn voor de verwijdering ervan Onderhoud van de wc kan complexer zijn als gevolg van het speciale ontwerp Voor kinderen functioneert de scheiding soms niet goed: faeces kan terecht komen in het deel waar de urine wordt verzameld. Voor sommige modellen zijn opzet WC-brillen beschikbaar Voor gebruikers is het soms niet duidelijk hoe de flush-knoppen gebruikt moeten worden (1 voor urine en 1 voor ontlasting, afhankelijk van het model) Gebruikers moeten gaan zitten bij het gebruik van de toiletten, dit kan onaanvaardbaar zijn voor een deel van de mannelijke gebruikers Urine leidingen kunnen verstopt raken door de aanwezigheid van haren, vezels en neerslag in de U-bocht. Gebruikers kunnen dit verhelpen door het toevoegen van natriumhydroxide of heet water 14