Workshops KNSB-themadag zaterdag 8 december 2018 Hieronder de samenvattingen van de door mij gegeven workshops op de KNSB-themadag. De meeste genoemde en behandelde bestanden kunt u vinden in de kennisbank van mijn website. Zie met name de rubrieken Les / training geven en Trainingsmateriaal. Ik ben van plan om regelmatig nieuw materiaal in de kennisbank zetten. Maak er gebruik van! Eddy Sibbing, 8 december 2018
Hoe organiseer ik trainingen voor volwassenen? Eddy Sibbing Bij het opzetten van schaaktrainingen voor volwassenen spelen vele factoren een rol. In deze workshop zijn de onderstaande punten besproken. Daarnaast heb ik de voorbeelden van geschikt lesmateriaal, spelletjes en uitspeelstellingen getoond. In 2005 was ik een van de samenstellers van het Handboek schaken voor volwassenen: Je bent nooit te oud om te schaken. Dit zeer nuttige handboek staat inmiddels op mijn website (www.chessed.nl), alsmede tips voor de trainer en een heleboel nuttige lesmaterialen. Oftewel: informatie over organisatievraagstukken, veel praktische oplossingen en heel veel lesmateriaal voor het lesgeven aan (gevorderde) beginners! Doelgroep Bij het opzetten van trainingen moet je eerst vaststellen voor wie je trainingen wilt gaat opzetten. Thuisschakers, vrouwelijke schaaksters, ouderen, ouders van jeugdleden, de beginnende clubleden, de middengroep op de club of de toppers van de club. Training geven aan alle clubleden (bijvoorbeeld elo 1200-2000) is niet ideaal, zoals het eerste voetbalteam ook niet traint met het vijfde (bier-)team. Daar moet je keuzes in maken. Organisatie Vaak loop je er als club tegenaan dat er (te) weinig animo is om twee groepen samen te stellen en dan kiest men toch voor één trainingsgroep. Mogelijk kan je hier samenwerken met clubs in de buurt, zodat je toch voldoende deelnemers krijgt (voor twee groepen). Accommodatie De accommodatie zal vaak niet zo n probleem zijn, maar wel het tijdstip van de training. Vooraf aan de wekelijkse clubavond is niet ideaal: weinig tijd voor de trainingen of de trainer moet daarna nog schaken. Trainingen in plaats van de competitie worden ook niet door iedereen gewaardeerd: sommige leden willen liever schaken. Dan kom je vaak op een andere avond of een middag in het weekend uit. Natuurlijk is de frequentie ook een belangrijke factor: wekelijks (handig voor beginners), eens in het kwartaal als aparte avond (4x per seizoen) of elke maand (8 tot 10 trainingen per seizoen). Trainer Indien de groep (qua sterkte en grootte) bekend is, kan je zoeken naar een geschikte trainer. Vaak wordt dan een sterke schaker binnen de club (de clubkampioen!) gevraagd, maar is dat ook de beste schaakleraar? Of, zoals Co Adriaanse ooit zei, een goed paard is nog geen goede ruiter. Je kan een professionele schaaktrainer benaderen, maar daar zijn kosten aan verbonden. Heeft de club er dat voor over?
Didactische vaardigheden Als je binnen de club een trainer vindt, dan is het toch belangrijk dat die ervaring heeft met lesgeven. De standaardinvulling van elke les kan je samenvatten door Praatje, plaatje, daadje. Oftewel: instructie over het onderwerp, voorbeelden daarvan tonen en dan de pupillen met de nieuwe leerstof laten oefenen. Te vaak komt het voor dat (onopgeleide) trainers voornamelijk instructie geeft en talloze voorbeelden laten zien, zonder dat de pupillen met de leerstof (individueel, in tweetallen of in groepjes) aan de slag gaan. In de Handleidingen van de Stappenmethode en in de KNSB-kadercursussen worden deze didactische vaardigheden uitvoerig behandeld. Inhoud / lesmaterialen Geschikt lesmateriaal is afhankelijk van het niveau van de groep. Er zijn talloze boeken, maar welke boeken en/of hoofdstukken daarvan zijn geschikt voor de lesgroep? Voor sterkere groepen (1800 en hoger) zijn er meerdere leerboeken die geschikt zijn als rode draad voor een training. Voor groepen onder de 1800 kan ik het lesmateriaal van de Stappenmethode van harte aanbevelen, wat bij de meeste oudere - clubleden onbekend is. In de Handleidingen staat informatie over de inhoud van de lessen ( praatje en plaatje ), de werkboeken doen dienst als daadje. Neem bijvoorbeeld een groep gemiddelde clubschakers, elo rond de 1600. Het zou een idee zijn om dan de inhoud van Stap 3 plus of Stap 4 te behandelen. Een tactisch onderwerp kan je kort behandelen en de opgaven als huiswerk meegeven. Het andere deel van de trainingsavond kan je dan besteden aan een moeilijker onderwerp (koningsaanval, positioneel onderwerp of eindspel) waar meer instructie voor nodig is. Eventueel kan je nog een ander werkboek (Stap 2 plus of Stap 3 extra) aanbevelen voor degenen die thuis nog meer willen oefenen. Werkvormen Het aantal werkvormen waarvan een trainer gebruik kan maken is behoorlijk groot, maar meestal komt een onervaren trainer niet verder dan instructie en het maken van opgaven. Het uitspelen van stellingen, simultaan spelen, bespreken van partijen, het spelen van leerzame spelletjes, quizzen en opdrachten die met bordvisie te maken hebben, zijn enkele andere werkvormen. Variatie in de trainingen is altijd leuk en nuttig! Opvang na cursus / begeleiding Als je een training voor beginners organiseert, dan is het van groot belang om de pupillen na de trainingen goed op te vangen. Het is als club leuk om een aantal nieuwe leden erbij te hebben, maar als die vervolgens wekelijks verliezen in de competitie en ze krijgen geen extra aandacht of begeleiding, dan zijn ze zo weer vertrokken. In het Handboek schaken voor volwassenen staat een heel hoofdstuk over dit aspect. Zie www.chessed.nl voor veel meer informatie over dit onderwerp! Chessed 2018 Eddy Sibbing, 7 december 2018
Effectiever les geven aan jonge kinderen Om een goede schaakleraar voor beginners te worden is vooral didactiek en een goede omgang met de jongere kinderen van groot belang. Schaakkennis is bij het les geven in de Opstapjes en Stap 1 minder belangrijk. De onderstaande 10 tips zijn mijns inziens de belangrijke aandachtspunten om effectiever les te geven op dit beginnerniveau. In de workshop heb ik van veel van deze punten voorbeelden laten zien. 1. Bereid je les voor zoals die in de Handleiding staat. De termen en voorbeelden zijn goed doordacht, dus ga niet opnieuw het wiel uitvinden. Veel lessen moet je opdelen, want het is teveel leerstof voor één schaakles. De instructie (de les voor het demonstratiebord) zou op dit niveau maximaal 10 tot 12 minuten moeten duren, daarna verslapt de aandacht bij jonge kinderen. Een andere ezelsbruggetje hiervoor is: leeftijd plus 1 minuut. Een hulpje zijn de Instructiestellingen Stap 1 die je op mijn website (www.chessed.nl) kan vinden. 2. Geef geen lange verbale uitleg, want slechts 16% daarvan komt goed over bij jonge kinderen. Visueel zijn jonge kinderen erg sterk, dus je kan beter veel voorbeelden op het demonstratiebord geven. Stel veel vragen en zorg dat alle kinderen aan de beurt komen, dus ook de stillere kinderen die niet direct hun vinger omhoog steken. De Stappenmethode is mede zo succesvol door het visuele aspect: door het oplossen van veel opgaven, zullen de kinderen sneller patronen ontdekken, herkennen en onthouden. 3. Denk goed na wat je met elke les wilt bereiken en laat je niet verleiden om daar (te veel) van af te wijken. Jonge kinderen kunnen maar een beperkte hoeveelheid nieuwe leerstof opnemen (gemiddeld 7 informatie-eenheden per les). Zorg dat je baksteen op baksteen legt en niet op drijfzand gaat bouwen. (Als je teveel ingaat op spontane vragen van kinderen, dan is de kans groot dat het ten koste gaat van de beoogde leerstof) 4. De kennis uit de inleidende hoofdstukken van de Handleiding van Stap 1 is onontbeerlijk voor elke schaakleraar. Kennis over lesopbouw, werking van het geheugen, motivatie, de schaakontwikkeling van het kind, organisatie van de les en leiding geven zijn onontbeerlijk om goed les te geven. Neem die hoofdstukken grondig door! Zeker als je een tijd geleden een kadercursus hebt gevolgd of een oude Handleiding hebt: deze hoofdstukken zijn enorm verbeterd. 5. Vaak wordt de relevante voorkennis tijdens de instructie overgeslagen, maar dan mis je een goede kans om de nieuwe stof goed te verankeren. Daarnaast worden de verbanden tussen de diverse onderwerpen duidelijker. Herhaling is de kracht van het onderwijs, is een bekend gezegde. Denk niet dat kinderen alles in één keer snappen en onthouden. (Volwassenen trouwens ook niet!)
6. Spreek de taal van de kinderen (gebruik eenvoudige woorden!) en probeer je ook in de leefwereld van de pupillen te verplaatsen. Lastig, maar door goed te luisteren en te kijken naar de kinderen, kan je veel leren. Gebruik de schaaktermen op de juiste wijze. Ik hoor nog te vaak omschrijvingen die niet kloppen, maar ook worden termen door elkaar gehaald (een dubbele aanval is geen tweevoudige aanval!). 7. Sluit de instructie af met een samenvatting. Dat kan verbaal, door de samenvatting op een bord te schrijven of door een geprint a4-tje. Heel goed is het ook om de kinderen de nieuwe stof in hun eigen woorden samen te laten vatten ( verbaliseren ). Ook is het heel belangrijk om de overgang van de instructie naar de verwerking (opgaven in het werkboek of een spelletje) goed uit te leggen, zodat ze weten hoe ze de opgaven moeten maken. Bij diverse opgaven is er namelijk een aparte opdracht die niet duidelijk is zonder uitleg. Als je de bijvoorbeeld eerste twee opgaven op het demonstratiebord behandelt, dan is de verwerking voor iedereen duidelijk. Dat is een hele andere afsluiting van de les dan nu kunnen jullie bladzijde ( ) maken. Zie Kaarten Stap1 en Kaarten Stap 2 op mijn website. 8. Direct nakijken (tijdens de verwerking!) is het allerbeste. Je kan dan zien of ze het begrijpen en individueel of, indien nodig, klassikaal extra uitleg geven. Met name het vragen naar de zoek-, oplos- en controlestrategie is heel nuttig bij kinderen die niet goed weten hoe ze de opgaven moeten oplossen. Het bijhouden van de resultaten van de opgaven (een leerlingvolgsysteem) is ook erg handig: dan weet iedereen (leraar, kind, jeugdleider, ouders) wat de voortgang is. Voor diverse werkboeken heb ik een Werkboekvoortgang op mijn website staan. 9. Zorg voor een goede organisatie, want dat is het halve werk. Opstelling van meubilair, duidelijke plekken voor het materiaal (werkboeken, potloden, gummen, borden, stukken), gedragsregels en goed gebruik van het demonstratiebord zorgen ervoor dat de schaakles veel beter zal verlopen. Het gebruik van magneten op het demonstratiebord is bij veel onderwerpen erg nuttig bij deze doelgroep. Op www.schaakkaravaan.nl (knop les geven ) kan je daar voorbeelden van vinden. 10.Zorg voor variatie in je lessen. In de handleidingen worden talloze spelletjes aanbevolen, aangezien het echte schaak is nog veel te lastig voor jonge kinderen. De worden echter nog veel te weinig gebruikt. (Zie Spelletjes voor beginners (verzameling) op mijn website) Uiteraard is het gebruik van een schaakklok of notatie op dit niveau geheel uit den boze. Ook het spelen van competitie raad ik op beginnerniveau af, omdat dan het winnen en verliezen gaat bepalen of men de schaakles leuk vindt, terwijl de kinderen babyschaak spelen. Al is er wat dit betreft wel een duidelijk verschil tussen schaken op school of op een schaakclub: kinderen die naar een club gaan hebben vaak al enige schaakkennis en gaan juist naar een club om competitie te spelen. Tenslotte is reflectie op je lessen heel nuttig om beter te worden. Vraag af en toe een ervaren (schaak-)leraar om naar jouw les kijken, van die feedback leer je veel! Chessed 2018 Eddy Sibbing, 7 december 2018