Holland Space Cluster Werkprogramma 2013-2015

Holland Space Cluster Werkprogramma 2013-2015

Inhoudsopgave Inleiding 4 Visie en missie Holland Space Cluster 4 Doelstellingen en acties 5 1 Profilering 6 1.1 Projecten en activiteiten 7 2 Samenwerking & Netwerkvorming: Sector Breed 9 2.1 Projecten en activiteiten 10 3 Samenwerking & Netwerkvorming: Technology Transfer 12 3.1 Projecten en activiteiten 13 4 Onderwijs & Arbeidsmarkt 15 4.1 Projecten en activiteiten 16 5 Organisatie 19 5.1 gouden driehoek Nederlandse ruimtevaart 19 2

Inleiding Visie en missie Holland Space Cluster Mobiele telefonie, televisie, weersvoorspelling; allemaal alledaagse toepassingen die afhankelijk zijn van ruimtevaarttechnologie. Maar denk hierbij ook aan minder voor de hand liggende zaken als de inzet van satellieten voor precisielandbouw, dijkbewaking en fijnstofmeting. De Nederlandse ruimtevaart heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan technologische baanbrekende innovaties op het gebied van zonnepanelen, lichte materialen (composieten) en de productietechnieken voor chips. Nederland heeft binnen de internationale ruimtevaartindustrie altijd een vooraanstaande positie kunnen innemen. Dit komt onder andere door de aanwezigheid van ESA ESTEC in Noordwijk, dat met 2700 werknemers de grootste vestiging van ESA is. Deze vooraanstaande positie is niet vanzelfsprekend. De internationale concurrentie neemt toe en overheden moeten als gevolg van de financiële crisis scherp letten op haar uitgaven. De Nederlandse ruimtevaartsector verkeert daarmee in een onzekere positie. Samenwerking in de ruimtevaartsector is nu meer dan ooit van belang. De toekomst biedt allerlei uitdagingen waarin de ruimtevaartindustrie een cruciale rol zal vervullen. Uitdaging met betrekking tot het klimaat door monitoring van uitstoot van CO2, ontbossingen, zeespiegelstijging en natuurrampen of het wereldwijd beschikbaar maken van toegang tot snel Internet. Voor een stevige positie van de Nederlandse ruimtevaart is het essentieel om de innovatiesnelheid en maatschappelijke impact te vergroten door een sterke samenwerking tussen bedrijfsleven, kennisinstelling en overheden. Het Holland Space Cluster (HSC) kan hiervoor het platform bieden. Visie Het streven is om de Nederlandse ruimtevaartsector verder te ontwikkelen als toonaangevend, concurrerend en maatschappelijk relevant. Missie Het Holland Space Cluster brengt private en publieke actoren samen op het gebied van Space Technologie en biedt een efficiënt kader rond relevante thema s. 4 programmapijlers De visie en missie van het Holland Space Cluster zijn vertaald in naar vier programmapijlers: Profilering Samenwerking & Netwerkvorming : Sector Breed Samenwerking & Netwerkvorming : Technology transfer Onderwijs & Arbeidsmarkt 4

Doelstellingen en acties Dit werkprogramma is het startdocument waarmee het bestuur van het Holland Space Cluster, samen met de kwartiermaker, verdere afspraken gaat maken over de projecten en prioritering. Daarnaast is het bestuur verantwoordelijk voor de (lichte) werkorganisatie die de projecten aanjaagt, coördineert en ondersteunt. Dit werkprogramma kwam tot stand tijdens een bijeenkomst op 3 juli jl. Toen kwamen het ruimtevaartbedrijfsleven, onderwijs- en kennisinstellingen en overheden bijeen bij ESA ESTEC in Noordwijk. In werksessies bepaalden zij samen inhoud van de programmapijlers en vertaalden dezen naar concrete doelstellingen en acties. Dit vormt de basis voor dit Werkprogramma voor 2013 t/m 2015. Door verbanden te leggen tussen de uitkomsten van de verschillende werktafels en gesprekken met nieuwe partijen konden een aantal acties worden samengevoegd en een aantal nieuwe acties worden toegevoegd. Per pijler zijn de doelstellingen vertaald naar acties. Per actie wordt aangeven welke partijen verantwoordelijk zijn; daarnaast resultaat, achtergrond en de mogelijke rol van de op te richten werkorganisatie Holland Space Cluster hierin. Ontwikkelingen volgen zich snel op. Het flexibel in kunnen spelen op veranderingen en het programma daarop aanpassen is essentieel voor een succesvolle samenwerking. In dit Werkprogramma worden acties toegewezen aan partijen; Holland Space Cluster is niet exclusief eigenaar van acties. De trekkersgroep Holland Space Cluster is zich er van bewust dat deze partijen zich mogelijk nog niet (volledig) gecommitteerd hebben. Een aantal acties lopen al zonder het Holland Space Cluster, bijvoorbeeld onder aanvoering van het Netherlands Space Office (NSO). Deze zijn uiteraard opgenomen in de lijsten, omdat ze door participanten van de bijeenkomst op 3 juli zijn aangemerkt als belangrijke acties en daarom onder de aandacht moeten blijven binnen het Holland Space Cluster. 5

1 Profilering De recent dreigende bezuinigingen in de ruimtevaartsector leren dat het niet vanzelfsprekend is dat het Rijk investeert in de Nederlandse ruimtevaart. Blijvende aandacht voor de maatschappelijke meerwaarde van de Nederlandse ruimtevaartsector is daarom van groot belang. Inmiddels zijn de voorgenomen bezuinigingen tot en met 2017 teruggedraaid, maar de bezuinigingen vanaf 2018 zijn nog niet van de baan. De enorme media-aandacht rondom de ruimtereis van André Kuipers heeft daar in positieve zin aan bijgedragen. Het is aan de sector om beter uit te dragen wat de maatschappelijke meerwaarde is van de overheidsinvesteringen. Tijdens de bijeenkomst van het Holland Space Cluster op 3 juli jl. werden in de werksessies voor de programmapijler profilering de volgende doelstellingen geformuleerd: Beter definiëren en uitdragen van de maatschappelijke meerwaarden/impact (economisch, wetenschappelijk, duurzaamheid etc.) van de ruimtevaart op de burger Beter definiëren van de doelgroepen (vooral politiek, overheid en algemeen publiek) van de ruimtevaart en de boodschap per doelgroep Beter inzichtelijk maken van de internationale ruimtevaartmarkt/context m.b.t. de Nederlandse situatie Deze doelstellingen zijn vertaald in project/activiteiten (zie 1.1). 6

1.1 Projecten en activiteiten: Profilering Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie Holland Space Cluster Achtergrond en toelichting Programmapijler: Profilering 1.1 Communicatie manual/plan voor de sector NSO, ESTEC, SpaceNed, In samenwerking met Op dit moment bestaat er geen eenduidige aanpak Communicatie manual om te komen tot een eenduidige boodschap TU Delft SpaceNed koppeling (boodschap) van en inzicht in op welke manier de Nederlandse Nederlandse sectorbreed en toegesneden per doelgroep naar HTSM versterken. ruimtevaartsector geprofileerd moet worden. NSO heeft ATG ruimtevaart (politiek, burger, andere sectoren). de opdracht gegeven om te komen met een communicatieplan en een implementatietraject voor dit plan. Belangrijke stap hierin is het bij elkaar brengen van bestaande informatie over maatschappelijke meerwaarde ruimtevaartsector. Input voor de manual is o.a. een set van standaard questions & answers, de Holland High tech flyer die in de maak is en de inzichten die voortkomen uit de actie 1.2 (Inspelen op overheidsagenda) en 1.4 (Facts & figures). 1.2 Identificatie van mogelijke oplossingen door NSO, TU Delft, Uitkomsten verwerken Twee aspecten zijn van belang: Inspelen op middel van ruimtevaartonderwerpen voor de SpaceNed in andere acties bijv. 1 Identificatie van de behoefte van de politiek (ministeries, overheidsagenda overheidsagenda (bijv. luchtkwaliteit, 1.6 Notitie de bijvoorbeeld defensie) dijkmonitoring, defensie etc.) Nederlandse 2 Identificatie van de standpunten van de politiek, ruimtevaart 2.0 en 2.2. bijvoorbeeld Europese Commissie, en de consequenties Businessplan daarvan voor de ruimtevaart identificeren (bv de behoefte om een autonome Europese toegang tot de ruimte te behouden). 1.3 Een tweejaarlijkse rapportage doen uitkomen NSO, SpaceNed, Vertalen in facts De cijfers over de upstream sector worden op dit moment Facts & figures over de economische waarde (kwantitatief) GeoBusiness.nl, & figures flyer. niet regelmatig geactualiseerd. De uitdaging is om naast een van de ruimtevaart + een facts & figures flyer. Geomatica Business goede inschatting van de upstream sector ook de waarde van Park. de Nederlandse downstream sector inzichtelijk te krijgen. 1.4 Versterken van de netwerkfunctie en netwerk- NSO (regisseur), ESA Ondersteunen In het ESTEC white paper van het topteam HTSM (High Tech Acties definiëren en vorming rondom ESTEC, door acties en subacties ESTEC, SpaceNed bij uitvoering. Systems and Materials) staat beschreven op welke manieren uitvoeren uit ESTEC te definiëren op basis van het ESTEC white paper de banden tussen ESTEC en de Nederlandse kennis- white paper en tot uitvoering over te gaan. infrastructuur versterkt kunnen worden. 7

1.1 Projecten en activiteiten: Profilering (vervolg) Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie HSC Achtergrond en toelichting Programmapijler: Profilering 1.5 Strategiepaper met wijze waarop van SpaceNed (trekker) Participeren in Door actief aan te haken op structuren en netwerkorganisatie Samenwerking met verschillende netwerken gebruikt gemaakt opstellen van belang kan de sector zich profileren als belangrijk (internationale) moet worden (Nereus, Lucht en ruimtevaart strategiepaper onderdeel van een groter geheel. Een belangrijk aandachts- netwerken Nederland, HTSM etc.). punt daarbij is dat de eigen ruimtevaartidentiteit gewaarborgd blijft. NIEUW* 1.6 Notitie De Nederlandse Ruimtevaart 2.0 Notitie voor politiek over belang investeren in de Nederlandse ruimtevaart. SpaceNed Trekker De notitie Nederlandse ruimtevaart uit 2012 heeft een belangrijke rol gespeeld in het behouden van de ruimtevaartbudgetten. Begin 2014 wordt een nieuwe gemaakt die ingaat op de actuele politieke situatie. De notitie De Nederlandse Ruimtevaart 2.0 kan met behulp van projecten 1.1, 1.2 en 1.3 worden verbeterd. NIEUW* 1.7 Halfjaarlijks organiseren van SpacePoort- SpaceNed, Trekker Er zijn inmiddels drie succesvolle SpacePoortbijeenkomsten SpacePoort bijeenkomsten in nieuwspoort Den Haag om Kennisinstellingen geweest. georganiseerd door SpaceNed. Omdat SpacePoort de politiek op de hoogte te houden van de een platform is voor zowel de industrie als de wetenschap is ontwikkelingen op ruimtevaartgebied. het onderbrengen van SpacePoort onder de vlag van het HSC, waarin deze partijen verenigd zijn, een logische stap. NIEUW* 1.8 Roeptoeter voor HSC partners Vergroten van de aandacht voor nieuws uit de sector om de maatschappelijke meerwaarde van ruimtevaart meer voor het voetlicht te brengen. Werkorganisatie HSC Trekker Nieuws van partners in het HSC krijgt niet altijd de aandacht die het verdient. Bijvoorbeeld omdat partijen niet de ervaring hebben om nieuws in de media onder de aandacht te brengen. Mede door hulp van website en sociale media kunnen zowel binnen als buiten de sector nieuws en activiteiten beter aan het licht worden gebracht. Daarnaast kan de werkorganisatie partijen ondersteunen door toeleiding naar contacten binnen de media. Het communicatieplan/manual en het voorgesteld implementatietraject (actie 1.1) moet de handvatten geven op welke manier het HSC hier de Roeptoeter rol kan vervullen. * Toegevoegd door trekkersgroep Holland Space Cluster na werktafels Holland Space Cluster 3 juli. 8

2 Netwerkvorming & samenwerking: Sectorbreed De ruimtevaartsector kenmerkt zich door technologie op de rand van het mogelijke en door een grote mate van multidisciplinariteit. Kenmerken die veelal de reikwijdte van één speler ver te boven gaan. Gebruikers hebben in de regel een geheel andere invalshoek dan de ontwerpers en bouwers van de producten. Zonder wederzijds begrip, zonder gedeelde doelstellingen en zonder goede onderlinge communicatie geen goed product. Een verbetering van samenwerking leidt in deze beschouwing onmiddellijk tot een beter product of tot grotere concurrentiekracht. Nog los van andere goede effecten die een optimale samenwerking kan hebben. Tijdens de bijeenkomst van het Holland Space Cluster op 3 juli jl. zijn voor de programmapijler Netwerkvorming & samenwerking sectorbreed de volgende doelstellingen geformuleerd: Beter afstemmen van kennis en kunde binnen de Nederlandse ruimtevaartsector Ruimtevaart meer van toegevoegde waarde maken voor andere sectoren (komt ook terug in hoofdstuk 3) Meer fondsen verwerven buiten bestaande kanalen en o.a. door gezamenlijk ruimtevaart te positioneren in beleid Deze doelstellingen zijn vertaald in project/activiteiten (zie 2.1). 9

2.1 Project en activiteiten. Samenwerking & netwerkvorming: Sector Breed Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie HSC Achtergrond en toelichting Programmapijler: netwerkvorming & samenwerking: sectorbreed 2.1 Doel van de roadmaps is om te komen tot een NSO, SpaceNed en Partijen aanspreken bij Het opstellen van de roadmaps heeft een aantal doelen: Alle roadmaps op overzicht waar partijen gezamenlijk naar toe kennisinstellingen gebrek aan inzet c.q. Input voor NSO strategiediscussie en implementatie; 31/12/2013 in een willen op het gebied van ruimtevaart in resultaat Input voor nationale prioriteitsstelling; afgeronde status verschillende technologiegebieden. Input voor Meerjarenplan Ruimtevaart; brengen. De roadmaps dienen ook als basisdocument Input voor ESA MC 2014 (NSO advies) (en IPC, THAG, GSTP, voor het NSO om advies te geven over de TRP, etc.); Nederlandse inschrijving in het ESA programma. Focus en massa aanbrengen De roadmaps tezamen, dan wel de HTSM (budgetrestricties _ resource-allocation) roadmap, moet richtinggevend zijn op het Betere link tussen NL upstream- en downstream activiteiten; hoogste aggregatieniveau. Beslissen welke techn. ontwikkelingen NSO zal ondersteunen (op basis van nat. expertise en markten. (vraagsturing) 2.2 Het vergroten van concurrentiekracht van de SpaceNed, Procesbegeleiding In plaats van de concurrentie binnen Nederland aan te gaan Businessplan voor sector en het creëren van een overkoepelend Kennisinstellingen, is het beter de krachten te bundelen en gezamenlijk de de Nederlandse beleid. NSO concurrentie met het buitenland aan te gaan. Het businessplan ruimtevaart moet zowel ingaan op de kansen in de (internationale) private markt als de (internationale) publieke markt, bijvoorbeeld Artes en GTSP. Onder andere door bij acquisitie niet alleen de eigen belangen te onderstrepen, maar ook scherp te zijn op kansen voor andere Nederlandse ruimtevaartbedrijven. (Dit project heeft relatie met projecten 3.2 goede propositie en Catalogus en 3.3 elkaar promoten). 2.3 Overheden (op verschillende niveaus) benaderen Zie 1.2 Ondersteuning bieden, De marktintroductie van innovatieve producten is een lastig Overheden als als launching customer voor specifieke bijvoorbeeld bevor- traject. Het ontbreekt vaak aan de eerste klant die zijn nek launching customer ruimtevaartmissies die voor die specifieke deren bereidheid bij uitsteekt. overheden (bv. Defensie, Rijkswaterstaat) (lokale /regionale) relevant zijn. overheden om als launching customer op te treden. 10

2.1 Project en activiteiten. Samenwerking & netwerkvorming: Sector Breed (vervolg) Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie Holland Space Cluster Achtergrond en toelichting Programmapijler: netwerkvorming & samenwerking: sectorbreed 2.4 Het in kaart brengen van de kansen om de NSO Bevorderen deelname NSO heeft Triarii ingehuurd om, naar aanleiding van Organiseren van twee binding van ESA ESTEC met de buitenwereld partijen aan de aanbeveling vanuit het Whitepaper ESTEC, twee workshops workshops over relatie te versterken. workshops te organiseren, waarbij de binding van ESTEC met de van ESA ESTEC met buitenwereld in kaart gebracht gaat worden. Als voorstudie RV en niet RV partijen heeft Triarii inmiddels in opdracht van NSO een studie over de enabling Technologies en faciliteiten uitgebracht. De eerste workshop is gericht op kennisinstellingen. Bij de tweede workshop worden ruimtevaart bedrijven betrokken. 2.5 Jaarlijkse conferentie over voortgang NL Ruimtevaartinspanningen Ter ondersteuning aan het business plan Nederlandse Ruimtevaart om gezamelijke de internationale concurentie aan te gaan en de Nederlandse ruimtevaart te positioneren in Europese context. NSO, SpaceNed Partner Conferentie moet een duidelijke meerwaarde hebben. Uit het Businessplan 2.2 moet blijken wat deze meerwaarde is. Nieuw* 2.6 Voor R&D en bedrijfsvoering heeft de industrie NSO, ESA ESTEC, Kennis- Ondersteunen Naast een overzicht dient te worden vastgesteld, door Delen van onderzoeks- zeer geavanceerde instrumenten en apparatuur instellingen (o.a. TU deskundigen, wat de potentiële opbrengst is en hoe de faciliteiten nodig. Het delen van faciliteiten verhoogt de Delft) en bedrijven. voordelen zich verhouden tot de nadelen. In de studie enabling beschikbaarheid van apparatuur, dan wel verlaagt technologies, uitgevoerd door Triarii, is in opdracht van NSO de kosten in de bedrijfsvoering. inmiddels een basis gelegd voor het overzicht van faciliteiten. Nieuw* 2.7 Definitie rol Kennisinstituten Dialoog over een nieuwe definitie van de rol van het NLR en TNO en SRON ten opzichte van de industrie, consistent met het Topsectorbeleid. NSO, SpaceNed, TNO, NLR Participant in dialoog naar nieuwe rol kennisinstituten Er is sprake van een geleidelijke vermindering van de 1 e geldstroom naar kennisinstituten zoals TNO en NLR. Een compensatie daarvan door deels op de markt opdrachten te verwerven, de eis van vraagsturing en een Topsectorbeleid dat voor ontwikkelingstrajecten stelt dat de industrie trekker moet zijn. In dit speelveld treedt spanning op tussen industrie en kennisinstituten. Een nieuwe gezamenlijke visie op samenwerking moet worden ontwikkeld die recht doet aan de rol van een kennisinstituut als stimulans voor de ruimtevaartsector in Nederland. * Toegevoegd door trekkersgroep Holland Space Cluster na werktafels Holland Space Cluster 3 juli. 11

3 Netwerkvorming & samenwerking: Technology Transfer De upstream ruimtevaartsector in Nederland is relatief klein en sterk afhankelijk van ESA opdrachten voor zijn marktpositie. De groeipotentie van deze institutionele markt is beperkt doordat de rijksbijdrage aan ESA vooralsnog op z n best op hetzelfde niveau blijft. De groei van en door ruimtevaart zal vooralsnog vooral komen door downstream toepassingen van satellietdata en het gebruik van ruimtevaarttechnieken in andere sectoren. Ondersteuning van MKB ondernemers uit de ruimtevaartsector vanuit het HSC is hierin essentieel. De uitdaging binnen het Holland Space Cluster is om vooral verder te bouwen op bestaande initiatieven. Tijdens de bijeenkomst van het Holland Space Cluster op 3 juli jl. zijn voor de programmapijler Netwerkvorming & samenwerking; Technology transfer de volgende doelstellingen geformuleerd: Meer toepassen ruimtevaarttechnieken in andere sectoren Beter delen van kennis en technieken binnen de ruimtevaartsector Actiever internationaal aanbieden van Nederlandse ruimtevaarttechnieken Duidelijker aanspreekpunt voor vraag naar ruimtevaarttoepassingen 12

3.1 Projecten en activiteiten netwerkvorming & samenwerking: Technology Transfer Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie HSC Achtergrond en toelichting Programmapijler: netwerkvorming & samenwerking: Technology transfer 3.1 Bedrijven en kennisinstellingen wijzen op Kamer van Koophandel, Trekker Bestaand instrumentarium (bijv.. Spacematch ) Bestaande aanbod/ de bestaande activiteiten om innovaties te Syntens, NSO, TNO, ESA communiceren door Holland Space Cluster. Er is al één en instrumentarium koppelen aan de markt. BIC, Enterprise Europe ander gaande om de crosssectorale uitnutting van communiceren network.nl. ruimtevaarttechnologie te stimuleren, bijvoorbeeld SpaceMatch en Woensdagmorgen.nl. De uitdaging is om meer partijen die bij HSC zijn aangehaakt ook actief een bijdrage te laten leveren aan Spacematch en Woensdagmorgen.nl, bijvoorbeeld door toeleiding van relaties. Daarnaast kan het Holland Space Cluster als spreekbuis dienen om deze initiatieven beter te communiceren (zie ook project 1.8 Roeptoeter HSC partners). Middelen die hiervoor kunnen worden ingezet zijn een website met daarin een agenda van alle bijeenkomsten van verschillende partijen. De LinkedIn groep Holland Space Cluster en Twitter. De werkorganisatie Holland Space Cluster kan daarnaast een rol spelen door een actieve entree (bekendmaking) naar crosssectorale partijen. 3.2 Inzicht krijgen in elkaars competenties, waardoor Kamer van Koophandel Monitoring Om de Nederlandse ruimtevaarttechnologie (internationaal) Goede Propositie samenwerking gemakkelijker tot stand komt. (incl. Syntens), NSO, crosssectoraal te kunnen vermarkten, is het noodzakelijk om +catalogus HSC: SpaceNed en een goede propositie te hebben wat hier te halen en te vinden deelnemers, kennisinstellingen. is. Bovendien moet er een catalogus komen met alle competenties, competenties en faciliteiten van de deelnemers. Lopende faciliteiten en initiatieven zoals: de Space directory van NSO en het afzetmarkt. Ook het informatiesysteem van het Enterprise Europe Network (in bijhouden van matches beheer van Syntens) moet beter gevuld worden en beter op die op basis van de elkaar aansluiten. Het vullen en up-to-date houden van de catalogus worden catalogus is een intensief traject. Om het enthousiasme van gemaakt. partijen te behouden om informatie te blijven aanleveren moet het aantal matches gemonitord worden. Als de catalogus haar functie bewijst, stimuleert dit partijen om input te blijven leveren. Dit project heeft een relatie met 2.2 Businessplan Nederlandse Ruimtevaart. 13

3.1 Projecten en activiteiten netwerkvorming & samenwerking: Technology Transfer (vervolg) Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie HSC Achtergrond en toelichting Programmapijler: netwerkvorming & samenwerking: Technology transfer 3.3 De totale markt voor de Nederlandse Kamer van Koophandel Monitoring Een middel om dit te bereiken in een trainingsevent, waarbij Elkaar promoten ruimtevaartsector wordt vergroot, doordat alle (incl Syntens) (trekker), op basis van de propositie + catalogus (project 3.2) partijen partijen bij (internationale) acquisitie naast hun SpaceNed en leren om elkaar te promoten. eigen acquisitie ook kijken waar kansen voor kennisinstellingen. anderen liggen. 3.4 Vergemakkelijken voor Space en vooral non Kamer van Koophandel Monitoring en Voor bedrijven buiten de ruimtevaartsector is er geen duidelijk Titel project: Oprichten Space partijen om in contact te komen met de (incl. Syntens) en ESA toeleiding van partijen centraal punt waar partijen contact op kunnen nemen om centraal aanspreekpunt juiste partijen. BIC, NSO naar deze partijen. erachter te komen wat ruimtevaarttechniek te bieden heeft. / loket Technology ESA BIC, Syntens (vanuit topsector HTSM) en NSO spelen hier transfer allemaal een rol in. *Nieuw 3.5 Door gerichte events + follow up crosssectorale Kamer van Koophandel Organisator events. Cross-sectorale events kansen benutten, te beginnen met de Greenport (incl Syntens), ESA BIC, Begeleiding follow-up Duin- en Bollenstreek (precisielandbouw) en NSO, HTSM, Greenport door Kamer van Holland Security Delta. Duin& Bollenstreek en Koophandel en ESA BIC. Holland Security Delta (HSD). * Nieuw 3.6 Landelijk uitrollen bevordering downstream Geomatica Participeren in project Onderzoek naar kansen (Geomatica) programma en technology transfer Businesspark, landelijk downstream/ Geobusiness.nl, NSO, cross-over stimulering ESA BIC, Provincie programma Flevoland en Provincie Zuid-Holland. * Toegevoegd door trekkersgroep Holland Space Cluster na werktafels Holland Space Cluster 3 juli. 14

4 Onderwijs en arbeidsmarkt Binnen de programmapijler Onderwijs & arbeidsmarkt zijn er verschillende onderwerpen van belang. Vooral de overheden zien graag dat de ruimtevaartsector zich sterk maakt om jongeren te interesseren voor techniek. Er zijn weinig andere sectoren die jongeren zo aanspreken als de ruimtevaartsector. Niet voor niets is André Kuipers het boegbeeld geworden voor het Techniekpact, waarmee het ministerie van Economische Zaken en het ministerie van OCW in samenwerking met het bedrijfsleven en onderwijsinstellingen jongeren enthousiast wil maken voor een studie en werk in de techniek. Daarnaast is het voor de ruimtevaartsector van groot belang dat toppersoneel voor Nederland behouden blijft. Naast de kwantiteit van beschikbaar personeel, die in Nederland voor de ruimtevaartsector redelijk op orde is, is ook het behoud van gespecialiseerd technisch personeel in verschillende disciplines binnen de ruimtevaartsector van belang. Tijdens de bijeenkomst van het Holland Space Cluster op 3 juli jl. zijn voor de programmapijler Onderwijs & Arbeidsmarkt de volgende doelstellingen geformuleerd: Jongeren meer interesseren voor en onderwijzen in ruimtevaartechniek / astronomie. Binnenhalen en behouden (buitenlands) talent. Goede opleiding. Koppelen inhoud opleiding aan vraag bedrijfsleven. Aansluiten bij Techniekpact. Stimuleren ondernemerschap en doorgroei in de wetenschap. 4.1 Projecten en activiteiten Onderwijs en arbeidsmarkt 15

4.1 Projecten en activiteiten Onderwijs en arbeidsmarkt Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie HSC Achtergrond en toelichting Programmapijler: onderwijs en arbeidsmarkt 4.1 Doel van het project: Jongeren interesseren ESA, NSO en Science Ondersteunen Ruimtevaart in de klas is een project van ESERO NL. Regionaal uitrollen voor de ruimtevaart. Center NEMO, KNMI, Een driejarige samenwerking tussen het NSO, ESA en NEMO project ruimtevaart in NOVA, scholen in die ruimtevaart in de klassen van de basis- en de onderbouw de klas in Zuid-Holland Zuid-Holland, Space van middelbare scholen brengt. ESERO biedt lespakketten aan, Expo, NTB. organiseert rondreizende tentoonstellingen, zoals het ruimtevaarthotel en organiseert onderwijsconferenties voor docenten. Voor dit project is men op zoek naar partners in de regio s om meer scholen te kunnen bereiken. Met specifieke regionale acties en partners kunnen meer scholen worden bereikt. Gekozen wordt om dit project regionaal te verankeren in Zuid-Holland, omdat zich daar een sterke concentratie van de ruimtevaartindustrie bevindt en omdat regionale overheden in Zuid-Holland bijdragen aan het Holland Space Cluster. 4.2 Jongeren interesseren voor (ruimtevaart) Holland Space Cluster, Trekker Met gastlessen van ruimtevaartdeskundigen kunnen Sprekerspool wetenschap en (ruimtevaart) techniek. NVR, SpaceNed, jongeren geïnteresseerd raken in de ruimtevaarttechniek en ESERO_NL, Space Expo. wetenschap. Dat die interesse van scholen er is, blijkt uit de vele aanvragen die André Kuipers krijgt om gastlessen te geven op basisscholen en middelbare scholen. Hij krijgt veel meer aanvragen dan hij aan kan. Door een sprekerspool te maken en deze te ondersteunen in de vorm van materialen (inhoud en ruimtevaartvoorwerpen) kunnen meer jongeren worden bereikt. De Sprekerspool moet bestaan uit zoveel mogelijk vrijwilligers (bijv. gepensioneerden uit de ruimtevaartsector), aangevuld met professionals uit de sector die een aantal uren per jaar vrijgemaakt worden om gastlessen te geven. 16

4.1 Projecten en activiteiten Onderwijs en arbeidsmarkt (vervolg) Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie HSC Achtergrond en toelichting Programmapijler: onderwijs en arbeidsmarkt 4.3 Door jongeren op deze dag op verschillende NVR, SpaceNed, ESA Trekker centrale Vorig jaar heeft ESTEC voor het eerst een open dag gehouden. Dag van de ruimtevaart activiteiten te laten concentreren en deze dag ESTEC, Sterrenwachten organisatie. Organisatie Ook dit jaar organiseert ESTEC een open dag. Het idee is om breed bekend te maken te interesseren voor en kennisinstellingen. op locatie door dit uit te bouwen tot de dag van ruimtevaart (incl. astronomie) (ruimtevaart) wetenschap en (ruimtevaart) individuele partijen waarin ook ruimtevaartbedrijfsleven, kennisinstellingen techniek. en sterrenwachten hun deuren openen voor het publiek. Bekende succesvolle voorbeelden in andere sectoren zijn de dag van de bouw en kom in de kas. 4.4 Grotere exposure van ruimtevaartexposities Holland Space Cluster, Rol werkorganisatie: Er valt nog veel te winnen in betere samenwerking tussen Delen en samen en door samenwerking tussen interessantere Sterrenwachten, EU Partijen met elkaar in musea. Zo is er bijvoorbeeld geen samenwerking tussen de ontwikkelen van exposities. Universe Awareness, contact brengen. Geen Sterrenwacht Leiden en Space Expo. Er zijn veel kleine exposities voor de Space Expo, NEMO. projectuitvoering. initiatieven met weinig slagkracht. Door het bundelen van ruimtevaart krachten en coördinatie moet er meer mogelijk zijn. 4.5 (Internationaal) talent trekken voor de Sterrenwacht Leiden, Inventariseren Dit jaar is LEAPS (The Leiden/ESA Astrophysics Program Holland Space Cluster Nederlandse ruimtevaartwetenschap en ESA, SpaceNED, bereidheid andere for Summer Students) voor het eerst gestart. Tijdens dit summer program industrie. Kennisinstellingen. kennisinstellingen en onderzoeksprogramma werken studenten 10 weken lang bedrijven om het onder begeleiding van ESA ESTEC of de Sterrenwacht Leiden LEAPS programma te aan een onderzoek. Er waren 300 aanmeldingen voor verbreden. Zoja i.s.m. 15 plekken. Op dit initiatief kan doorgebouwd worden door met Sterrenwacht een gezamenlijk ruimtevaart/astronomie summer program Leiden zorgen voor met meer kennisinstellingen en ook het bedrijfsleven. coördinatie. Naast de wetenschap kan hierbij ook gedacht worden aan een summer program voor Space Business. 17

4.1 Projecten en activiteiten Onderwijs en arbeidsmarkt (vervolg) Activiteit Beoogd resultaat Partners Rol werkorganisatie HSC Achtergrond en toelichting Programmapijler: onderwijs en arbeidsmarkt 4.6 ISU SSP 2016 of 2017 naar Nederland halen om ESA ESTEC, TNO, NSO. Rol werkorganisatie: ISU (International Space University) organiseert jaarlijks ISU SSP 2016 of 2017 positie Nederlandse ruimtevaart in de wereld te Toevoegen TU Delft en awareness creëren, een 10 weekse summerschool. De summerschool is bijna versterken. Universiteit Leiden participanten overal geweest, behalve in Nederland. Het plan is om de informeren en summerschool in 2016 of 2017 naar Nederland te halen. sponsorship Tijdens de summerschool komen studenten in aanraking met stimuleren/ allerlei facetten en keypersonen uit de ruimtevaartsector. ondersteunen. De summerschool heeft ook een belangrijke netwerkfunctie. Veel mensen in de ruimtevaartindustrie hebben de summerschool een keer gevolgd. De summerschool bestaat uit circa 120 studenten en daarnaast staf. Kritieke factor voor het binnenhalen is de huisvesting van de studenten. 4.7 Matchen van leerlingen/studenten aan SpaceNed, Science Trekker Er is geen centrale plek waar studenten inzicht hebben in Stagepool stageplekken bij bedrijven. Based Business Leiden waar ze stage kunnen lopen. Sommige bedrijven zijn wel bereid om stages aan te bieden, maar weten de studenten niet te vinden of vice versa. Door een online stagepool kunnen bedrijven hun stageplekken zichtbaar maken en kunnen studenten makkelijker een stage vinden. 4.8 Stimuleren van meer innovaties met een Universiteit Leiden, In eerste jaar HSC: De opties voor afgestudeerden is nu nog vaak of wetenschap Gezamenlijke PhD markttoepassing en extra doorgroeimogelijk- 3 TU s, SpaceNed en Inventarisatie status of bedrijfsleven. Terwijl er ook behoefte is aan een mix van plekken van heden creëren voor (weten) schappelijk talent. NSO wensen en beide werelden. Door PhD s binnen bedrijven te hebben, bedrijfsleven en mogelijkheden. kunnen via die weg bedrijven beter op de hoogte worden kennisinstellingen gehouden van wat de nieuwe ontwikkelingen zijn op het wetenschapsgebied en vice versa. * NIEUW4.9 Jongeren interesseren voor techniek door Dutch Space en Monitoring Technolab inspireert kinderen en jongeren op het gebied Technolab ruimtevaart jaarlijks een dag met 1 of meerdere Technolab van techniek, waaronder ruimtevaarttechnologie. (aparte status schoolklassen via Technolab (=). Voorbeeld: bouw van een minisatelliet; onderzoek en aangevuld na 3 juli) kleine proefjes gekoppeld aan spectrum en infrarood. * Toegevoegd door trekkersgroep Holland Space Cluster na werktafels Holland Space Cluster 3 jul 18

5 Organisatie De value case van het HSC: een open platform voor relevante organisaties en bedrijven binnen de Nederlandse Ruimtevaart Het Holland Space Cluster is een netwerkorganisatie. De basis van het Holland Space Cluster zijn de projecten die partijen binnen de gekozen programmapijlers willen doen. Het Holland Space Cluster vormt de lichte organisatiestructuur die helpt om partijen met elkaar in contact te brengen, zorgt voor de afstemming tussen verschillende projecten en geeft wanneer nodig vanuit een compact werkorganisatie ondersteuning aan projecten. Hierdoor is het mogelijk voor alle partijen om aan die projecten mee te werken of te initiëren voor het algemeen belang maar die ook dicht liggen bij de eigen expertise en eigen belang. Het open karakter mag echter niet leiden tot een vrijblijvendheid. Enige structuur, monitoring en het partijen kunnen aanspreken zich in te zetten voor de gezamenlijke doelen en projecten is hierin essentieel. Vanuit gedachte is de organisatievorm en de beoogde rol van de werkorganisatie vorm gegeven. Overheid 5.1 Gouden driehoek Nederlandse Ruimtevaart Onderwijs- & Kennisinstellingen Kenmerkend voor het Holland Space Cluster is de samenwerking tussen Overheden, Onderwijs- & Kennisinstellingen en Bedrijven. Dit is ook de meerwaarde ten opzichte van een brancheorganisatie waarin enkel de (bedrijfs) kolom is georganiseerd. Juist op het raakvlak tussen de overheden, onderwijs- & Kennisinstellingen en Bedrijven liggen de activiteiten en projecten die de sector versterken. Zoals ook blijkt uit de projecten en activiteiten van het Holland Space Cluster in hoofdstuk 1,2,3 en 4. Ad hoc matige samenwerking tussen Overheden, Onderwijs- & kennisinstellingen Bedrijven en bedrijven gebeurt al. Het is de uitdaging om dit om te zetten in een gestructureerde manier van samenwerken Overheid Onderwijs- & Kennisinstellingen Overheid Bedrijven Onderwijs- & Kennisinstellingen Bedrijven Holland Rijnland Noordwijk Leiden Delft Den Haag Marknesse Zuid-Holland Flevoland Kamer van Koophandel (incl. Syntens) Kerngroep: Leden SpaceNed (Potentiële) Partners in projecten: GEO Business NL Den Haag Security Delta (HSO) Greenport Duin- en Bollenstreek Rabobank Yes!Delft Universiteit Leiden TU Delft SRON NLR TNO Potentieel: Leidse Instrumentmakers school (Lis) Rijks universiteit Groningen Figuur 5. 1 Gouden driehoek van de Nederlandse Ruimtevaart Figuur 5.2 (Potentiële) partners binnen de domeinen Overheid 19 Holland Rijnland Noordwijk Leiden Bedrijven Kerngroep: Leden SpaceNed Onderwijs- & Kennisinstellingen Universiteit Leiden TU Delft SRON Overheid HOLLAND SPACE CLUSTER WERKPROGRAMMA Onderwijs- & 2013-2015 Kennisinstellingen 1 voorzitter

Koophandel (incl. Syntens) Bollenstreek Rabobank Yes!Delft Rijks universiteit Groningen 2 leden 2 leden 2 leden Overheid Onderwijs- & Kennisinstellingen 1 voorzitter Waarnemer NSO 2 leden Profilering Samenwerking sector breed 1 voorzitter 2 leden Director & Support staff Werkorganisatie HSC Bedrijven Samenwerking Technology transfer 2 leden Onderwijs & Arbeidsmarkt Waarnemer ESA Figuur 5.4 Rol voorzitter Onafhankelijke rol Formele gezicht / boegbeeld 1 voorzitter Is ook het formele gezicht van het HSC buiten het cluster Heeft een directe rapportage lijn met de directeur Waarnemer NSO Figuur 5.3 Organisatieschema Waarnemer NSO 2 leden 2 leden 2 leden Figuur 5.5 Rol NSO Figuur 5.4 Vertegenwoordigers uit domeinen in bestuur Waarnemer binnen bestuur HSC NSO en HSC kunnen wederzijds specifieke aandachtspunten benoemen Door NSO te benoemen persoon Waarnemer ESA De drie domeinen leveren ieder (max.) 2 leden Leden hebben inhoudelijke domeinkennis Leden vertegenwoordigen hun domein Leden kunnen over hun eigen (domein)agenda heen kijken Leden hebben verantwoordelijkheid 1 voor voorzitter een of meerdere specifieke projecten Komen circa 6 x per jaar bijeen 20 Director & Support staff Werkorganisatie HSC Waarnemer ESA HOLLAND SPACE Director CLUSTER WERKPROGRAMMA 2013-2015 & Support staff

NSO Waarnemer NSO Director & Support staff Werkorganisatie HSC Waarnemer ESA Profilering Werkorganisatie HSC Onderwijs & Arbeidsmarkt Figuur 5.6 Rol ESA ESTEC Waarnemer binnen bestuur HSC ESA / ESTEC en HSC kunnen wederzijds specifieke aandachtspunten benoemen Door ESA/ESTEC te benoemen persoon Figuur 5.7 werkorganisatie Holland Space Cluster Director & Support staff Werkorganisatie Director HSC & Support staff Werkorganisatie HSC De werkorganisatie is het uitvoerend orgaan van de activiteiten van het HSC De werkorganisatie alloceert alle Werkorganisatie projecten in overleg HSC met bestuur Profilering Onderwijs / voorzitter & Projecten worden expliciet toegewezen aan tenminste een Arbeidsmarkt bestuurslid Participeert / Monitort alle projecten Samenwerking Werkorganisatie Samenwerking HSC Profilering Onderwijs & De Directeur wordt aangesteld door het bestuur sector breed Technology Arbeidsmarkt De Directeur is secretaris van het bestuur transfer Support staff behelst secretariële Samenwerking ondersteuning Samenwerking sector breed Technology Voor de juridische vorm wordt initieel een stichting voorgesteld transfer Waarnemer ESA Samenwerking sector breed Figuur 5.8 Relatie werkorganisatie en projecten/activiteiten Samenwerking Technology transfer Werkorganisatie beheert de vier programmapijlers van het HSC Review in bestuursvergaderingen Bestuur kan initiëren/bijsturen/definiëren Middelen worden per project beschikbaar gesteld door (relevante) HSC deelnemers en/of derden Voor de rechtsvorm van HSC wordt initieel een stichting voorgesteld Het eerste bestuur heeft als taak een eerste begroting te maken; de resultaten van de 3 Juli bijeenkomst zijn hierbij de leidraad Relatie tussen HSC en L&R Nederland en HTSM vooralsnog langs bestaande lijnen; door bestuur te optimaliseren 21

Holland Space Cluster