Geschiedenis Republiek in de gouden eeuw 1
Inhoudsopgave Paragraaf 1.1 De koningen van Engeland en Frankrijk... 4 Centralisatie... 4 Engeland... 4 Frankrijk... 4 Stichting van de Anglicaanse kerk.... 5 Engeland... 5 Begin geloofsvervolging Frankrijk... 5 Frankrijk... 5 Paragraaf 2.1 Rust in Engeland, Oorlog in Frankrijk... 6 Bloody Mary en de Virgin Queen... 6 Engeland... 6 Hugenoten... 6 Frankrijk... 6 De bloedbruiloft... 7 Frankrijk... 7 Paragraaf 3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienst vrede in Frankrijk... 8 Burgeroorlog in Engeland... 8 Engeland... 8 Hendrik de 4 e en het Edict van Nantes... 8 Frankrijk... 8 4.1 De opkomst van Engeland en Frankrijk... 9 Frankrijk... 9 Engeland... 9 Oorlog met de republiek... 10 1.2 De Nederlanden onder de Bourgondiers en de Habsburgers... 11 Bourgondiers en Habsburgers... 11 Karel de 5 e... 11 Het bestuur van de Nederlanden... 12 1.3 Karel de 5 e en de reformatie... 13 Reformatie in Duitsland... 13 Onderdrukking in de Nederlanden... 13 Calvijn... 14 2.2 Opstand in de Nederlanden (1566-1576)... 15 2
Beeldenstorm... 15 Het begin van de opstand... 15 Pacificatie van Gent... 15 2.3 Een calvinistische Republiek... 17 De Unie van Utrecht... 17 3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek... 18 De Soevereine Staten... 18 De Republiek gered... 18 Maurits en van Oldenbarnevelt... 18 3.3 Na Twaalfjarig bestand naar Vrede van Munster... 19 Maurits VS Van Oldenbarnevelt... 19 4.2 Het eerste stadhouderloze tijperk... 20 4.3 Stadhouder- Koning Willem 3 e... 21 Paragraaf 1.4 Economie en maatschappij in de Nederlanden... 22 Vlaanderen en Brabant... 22 De handel van Holland... 22 Hollandse landbouw... 22 Paragraaf 2.4 Het begin van de Gouden Eeuw... 23 De val van Antwerpen... 23 De voorsprong van de Republiek... 23 Frankrijk... 23 Engeland... 23 Een versnipperd land... 24 Paragraaf 3.4 De Gouden Eeuw... 25 Centrum van handelskapitalisme... 25 De VOC... 25 De WIC... 26 3
Paragraaf 1.1 De koningen van Engeland en Frankrijk Centralisatie Engeland Hendrik Tudor aan de macht (1485) Verstevigde positie t.o.v adel en steden door Centralisatie Verboden geuniformde troepen in dienst te hebben Invloed van adel en rechtspraak werd beperkt. Speciaal koningklijke rechtbank Parlement sterk tegenwicht voor de vorstelijke macht Parlement Parlement Hogerhuis (hoge adel) Lagerhuis (steden en lage adel) Frankrijk Lodewijk de 11 e in 1461 gekroont. Einde lange periode van oorlogen, opstanden en gevechten Versterkte koningklijke leger Maakte een eind aan eigen legers. Voerde een politiek van Centralisatie Verschil Lodewijk en Tudor: Frankrijk had de volksvertegenwoordiging ( Staten-Generaal), maar had weinig te vertellen. Er werd gesproken dat Lodewijk de Absolute macht had. De koning moest echter wel constant strijden om zijn macht. In Engeland was het Parlement echter wel een sterk tegenwicht voor de vorstelijke macht. Centralisatie:Bestuur vanuit een punt of door een instelling. 4
Stichting van de Anglicaanse kerk. Engeland Christendom valt uiteen in twee vijandige staten 1. Rooms-Katholiek 2. Protestant Koningen wilden maar een geloof in hun land om chaos en burgeroorlogen te voorkomen. 1509 volgt Hendrik de 13 e zijn vader op, hij is een volgeling van de Paus totdat hij zijn huwelijk met de Spaanse prinses niet ongeldig wil verklaren. Aartsbisschop van Canterburry verklaart het huwelijk ongeldig en Hendrik kan met zijn hof dame trouwen. Uit verzet tegen de Paus word in 1534 de Anglicaanse kerk opgericht, dit zou de Staatskerk worden met Hendrik als hoofd van de kerk. Hierdoor werden kloosters geplundert en opgeheven, en ketters die een ander geloof verkondigen kwam op de brandstapel. 1547 werd door de zoon van Hendrik de 13 e een protestanse kerkleer ingevoerd. Begin geloofsvervolging Frankrijk Frankrijk Franse koningen bleven Katholiek en hadden weinig tegen de protestanten. 1516 kreeg Frans 1 het recht om geestelijken in de kerk te benoemen. Afkeer tegen protestanten in 1534, er verschenen aanplakbiljetten tegen de roomskatholieke kerkdienst (Paapse mis), ketters werden vervolgd en moesten op de brandstapel. 1551, Strijd tegen protestanten verhevigd, wie protestanten aangaf kreeg een derde van zijn bezit. 5
Paragraaf 2.1 Rust in Engeland, Oorlog in Frankrijk Bloody Mary en de Virgin Queen Engeland 1547-1553 Anglicaanse kerk een protestante leer. Maria volgt na de dood van Hendriks zoon de troon op en voert het Rooms-Katholicisme weer in en de inquisitie en gaat alle protestanten vervolgen -> krijgt de bijnaam Bloody Mary. 1558 Overlijdt Maria en Elisabeth volgt haar op, blijft op de troon tot 1603 dan overlijdt ze, werd de Virgin Queen genoemd. Voert het Protestantisme opnieuw in, verbood katholieke kerk maar deed niet aan vervolging, je moest slechts een boete betalen als je op zondag uit de Anglicaanse kerk wegbleef. Grotendeels Engelsen katholiek en de paus riep ze op om Elisabeth te verjagen, Filips 2 e (koning van Spanje) was het hier mee eens en besloot troepen naar Engeland te sturen vanuit vlaanderen. Hierop stuurde Elisabeth in 1585 hulptroepen naar Nederlandse opstandelingen 1588 trokken spaanse schepen het kanaal in om Engeland binnen te vallen, onoverwinnelijke Armada kon niet op tegen de Engelse kanonnen, en de Nederlanders blokkeerden de Vlaamse haven. De rust in Engeland keerde terug. Hugenoten Frankrijk Tweede helft 16 e eeuw veel geloofsgeweld in Frankrijk tussen Protestanten en Katholieken, rond 1562 woedde er een burgeroorlog. Protestantisme sinds 1555 sterk gegroeit, Calvijn kreeg veel aanhangers die werden Calvinisten maar ook wel Hugenoten genoemd. Ze kregen veel steden in handen en er volgde een Beeldenstorm -> Hierdoor brak er een burgeroorlog uit Calvinisten grote delen van Zuid Frankrijk en veel steden in handen, Katholieken bleven het noorden en Parijs beheren. Beeldenstorm: de vernieling van beelden en andere religieuze objecten tijdens de opkomst van het protestantisme 6
De bloedbruiloft Frankrijk Hugenoten leken in 1572 groot succes te boeken, Hendrik van Navarra trouwde met een zus van de koning, koning hoopte hierdoor godsdienstige verzoening. De paus verwierp dit huwelijk en de katholieken waren woedend. Gaspard de Colligny raakte gewond in een aanslag bij parijs, de hugenoten waren hier woedend over en dreigde met wraak. Hierdoor volgde de Bloedbruiloft De Colligny word snachts uit bed gesleept en vermoord. In Parijs werden twee duizend hugenoten vermoord. Hendrik van Navarra werd gespaard omdat hij zich bekeerde. 1584 werd Hendrik koning, hij was na de Bloedbruiloft ontsnapt en weer hugenoot geworden. De katholieken zagen het niet zitten dat nu een hugenoot koning was, reactie hierop: Ze richtten een Katholieke Liga op met steun van de Spaanse koning Filip 2 e, ten strijde van Hendrik van Navarra en Hendrik de 3 e 7
Paragraaf 3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienst vrede in Frankrijk Burgeroorlog in Engeland Engeland Engeland en Spanje tot en met de dood van Elisabeth in oorlog (1603) 1596 begon Filips 2 e Engeland te bedreigen en stuurde een nieuwe Armada, reactie hierop is het ontsaan van het Drievoudig Verbond. Franse koning Hendrik de 4 e besloot vrede te sluiten met Spanje, opvolger van Elisabeth (Jacobus 1 e ) besloot dit ook te doen in 1604, hierdoor stond de Republiek er weer alleen voor. Spanning tussen Jacobus 1 (en opvolger Karel 1) en het parlement omdat de koningen vonden dat hun hun macht hadden gekregen van god, en dat het parlement geen zeggeschap had. 1640 Parlement bijeen geroepen omdat Karel geld nodig had om opstand in Schotland te onderdrukken,parlement gaf dit geld niet en Karel probeerde het in de Republiek ( liet zijn dochter trouwen met de stadhouder) 1642 wilde Karel zijn tegenstanders arresteren echter lukte dit niet 1645 werd Karel verslagen door Oliver Cromwell een calvinist. Karel mocht koning blijven maar 27 Januari 1649 werd hij ter dood veroordeeld door het parlement. Engeland werd een republiek onder leiding van Cromwell Hendrik de 4 e en het Edict van Nantes Frankrijk 1589 Hendrik de 3 e doodgestoken en opgevolgd door Hendrik van Navvara. Katholieken weigerden de koning te erkennen echter hadden ze geen tegen kandidaat. Hertogen eisten de troon op zelfs Fillips de 2 e schoof zijn dochter Isabella naar voren, hij gaf ook Parma opdracht om Frankrijk vanuit de Nederlanden binnen te vallen, Isabella werd geen koningin want de katholieken wilde geen spaanse vorst. Hendrik de 4 e keerde in 1598 weer van calvinistische geloof, hij kon nu parijs binnengaan. 1598 kwam het Edict van Nantes In dat jaar besloten Frankrijk en Spanje vrede te sluiten omdat de schatkist leeg was. Edict van Nantes: Hierin stond dat Engeland katholiek werd maar dat de hugenoten rechten hadden, hielden vrijheid van godsdienst kregen een eigen leger en eigen garnizoensplaatsen. 8
4.1 De opkomst van Engeland en Frankrijk Frankrijk Lodewijk XIV, de Zonnekoning van Frankrijk, 1643 tot 1715, langst regerende koning ooit. Lodewijk maakte Frankrijk een absolute monarchie: o De wil van de koning was wet. o De koning bepaald het geloof van zijn onderdanen 1648 opstand in Frankrijk van de edelen tegen centralisatie v/h bestuur en nieuwe belastingen. o Lodewijk en zijn moeder ontvluchten Parijs o Franse troepen, terugkomend van de 30-jarige oorlog plunderen het land o 1653 einde opstand, bevolking was geweld zat, accepteerden krachtig gezag 1661 Lodewijk nam de regering op zich o Centrale bestuur versterkt o Opbouw sterk leger onder leiding v/d staat en een sterk ambtenarenapparaat Edelen rekruteren geen eigen troepen meer Frankrijk werd het sterkste rijk in europa dankzij het grote gedisciplineerde leger. o Om het leger te financieren voerde Lodewijk een politiek van mercantilisme De staat steunde de handel en nijverheid met subsidies en hoge invoerrechten op buitenlandse producten Lodewijk wou roem en eer op de slagvelden en natuurlijke grenzen voor Frankrijk. o Rijn en Maas o 1667 viel hij de Zuidelijke (spaanse) Nederlanden binnen Lodewijk XIV werd steeds meer toegewijd katholiek, in 1685 trok hij het Edict van Nantes in. o Protestanten hadden weer minder vrijheid. Hugenoten vluchten naar Amerika en de Republiek Alle edelen moesten bij Lodewijk wonen in het paleis buiten Versailles, hij kon ze hierdoor onder toezicht houden. Hij liet zich de Zonnekoning noemen omdat, net als bij de zon, alles om hem draait. Engeland Groot Brittannië bleef in onrust na onthoofding van Karel I en de uitroeping van de republiek. Opstand in het leger, sommige militairen wouden verder gaan. o Einde maken aan de standsvoordelen o Het bezit verdelen o Algemeen mannenkiesrecht invoeren Opstanden in Schotland en Ierland. Cromwell sloeg hardhandig alle opstanden neer 1653 werd Cromwell alleen heerser, zonder het parlement. o Lord Protector (beschermheer) 9
Onpopulair vanwege verbod op sport, dans, toneel en ander volksvermaak + gedwongen zondagsrust 1658 R.I.P. Cromwell Dreiging nieuwe chaos o Commandant leger in Schotland trok naar Londen en riep parlement bijeen, dat de monarchie herstelde. o Ook wel de Restauratie genoemd 1660 zoon Karel I keerde terug, en werd uitgeroepen tot koning Karel II door het parlement. o Cromwell werd opgegraven, aan de galg gehangen en onthoofd. Karel was financieel gebonden aan het parlement, hij werd financieel kort gehouden o Geen belasting heffen zonder goedkeuring o Respecteren v/h parlement Karel II bewonderde Lodewijk XIV, bovendien waren het neven. o Dit en de financiële tekortkomingen brachten hem tot het Franse kamp Oorlog met de republiek Door de inval in de zuidelijke Nederlanden dwong de republiek, samen met Engeland en zweden, Frankrijk te stoppen en vrede te sluiten met Spanje. o Lodewijk ging akkoord maar zwoer wraak op de republiek 1670 Lodewijk XIV en Karel II sloten en geheim verdrag. o Karel kreeg elk jaar een groot geldbedrag van Lodewijk o Karel zou Lodewijk helpen de republiek aan te vallen o Lodewijk zou het leger en de vloot van de Britten betalen. o Het parlement wist van niks. 10
1.2 De Nederlanden onder de Bourgondiers en de Habsburgers Bourgondiers en Habsburgers Nederlanden verdeeld in apparte staatjes, werden gewesten en provincies genoemd. Hoogste machthebber was een hertog of graaf Deze heer regeerde samen met de Staten De meeste Nederlandse gewesten gingen in de 15e eeuw tot het Bourgondische Rijk behoren Ook hier wilden de vorsten net als in Engeland en Frankrijk een eenheid en gingen daarom ook Centraliseren Regeringscentrum werd in Brussel gebouwd 1464 werd de Staten-Generaal gevormd. 1477 Sneuvelt de laatste Bourgondische vorst, werd opgevolgd door zijn dochter die later dat jaar trouwde met Maximiliaan van Habsburg Bourgondische rijk viel uiteen: o o o o Bourgondie werd ingenomen door de Fransen Zuidelijke Nederlanden, Holland en Zeeland kwamen onder het Habsburgse rijk Utrecht Overijssel en gelderland scheidden zich in het noorden. Friesland en Groningen hadden nooit tot het boergondische rijk behoort. Karel de 5 e Dochter van Maximiliaan trouwt met zoon van Spaanse koning -> Spanje ook onder het Habsburgse rijk. Karel de 5 e (maximiliaans kleinzoon) erft alle Habsburgse bezittingen. 1515 uitgeroepen tot heer van Nederlanden 1516 Koning van Spanje 1519 keizer van Duitsland en aartshertog van Oostenrijk Machtigste vorst van zijn tijd te danken aan Spaanse bezittingen in Italie en Amerika en het zilver uit Amerika. Geld was macht -> konden legers van betaald worden. 11
Karel zette centralisatie politiek voort Gewesten hadden vrijheid Het bestuur van de Nederlanden Drie nieuwe bestuurinstellingen o Raad van State (advies) o De Geheime raad (uitvoeren en advies) o Raad van Financieen (uitvoeren en advies en over het geld) Karel vaak in Brussel daarom stelde hij landvoogd aan, tot 1530 zijn Tante daarna een zus. Karel in geldnoodvanwege de oorlog in Turkije dus hij hief meer belasting Ook oorlog in Nederlanden o o o Tiende penning Accijns op bier 1500 Friesland onder Habsburg 1543 Gelderland 1548 alle staten onder in een eenheid Verklaarde dat Nederlanden onafhankelijk gebied was en eeuwen lang bezit bleef onder zijn famillie 1555 Karel doet afstand Broer Ferdinand: Keizer van Duitsland en hertog Oostenrijk Zoon Filips 2 e Heer der Nederlanden en koning van Spanje 12
1.3 Karel de 5 e en de reformatie Reformatie in Duitsland Eind van de middeleeuwen veel onvrede over katholieke kerk, volk ergerde zich aan de rijkdom en inhaligheid van de kerk Inhaligheid bijvoorbeeld : Verkoop van aflaten Luther vond de aflatingen oplichtig, 1517 actie tegen de aflatenhandel Het ware geloof was de bijbel en priesters zouden geen aflaten moeten kunnen verkopen, Luthers ideeen snel verspreidt door de opkomende boekdrukkunst Priesters vormden een apparte stand Betaalde geen belasting Trouwden niet Dwongen aanbidden van heiligen en heiligenbeelden af Hierdoor onstond veel onrust en er braken boeren opstanden uit. Luther riep de vorsten op om de kerkhervoring de leiding te nemen Karel de 5 e wilde protestantisme onderdrukken, hij dacht dat net als Engeland en Frankrijk de Republiek ten onder zou gaan aan chaos. 1555 gaf hij de oorlog op en sloot de Vrede van Augsburg, elke Duitse vorst mocht het geloof van zijn onderdanen bepalen. Onderdrukking in de Nederlanden Karel 5 e trad hard op en verbood het bespotten van geestelijken en het lezen en verspreiden van de Bijbel en antikatholieke boeken. 1521 Honderden Lutherse boeken verbrand Protestantisme bestrijden richtte Karel de keizerlijke inquisitie op, rechtbank voor het bestraffen van ketters 1523 Kwamen hier de eerste executies, totaal rond de 1200 onder Karel. Dit werd beperkt omdat edelen en bestuurders hadden een afkeer tegen zijn manier van werken 1555 treedt Karel af ( Leek nu rustig in de Republiek) Sympathie voor protestantisme was gegroeid 13
Calvijn Calvinisme werd belangrijker als het Lutherisme Calvijn was een Franse rechtsgeleerde die voor geloofsvervolging naar Zwitserland vluchtte, hij kwam in Geneve samen met andere protestantste vluchtelingen. Hij ontwikkelde nieuw geloof Bijbel stond centraal en moest dagelijks worden gelezen God was het machtigst Overheid stond boven de gelovigen Gelovigen mochten in opstand komen als overheid hun taken verzadigde 14
2.2 Opstand in de Nederlanden (1566-1576) Beeldenstorm Filips trok in 1559 naar Madrid en liet zijn halfzuster Margaretha van Parma achter als landvoogdes Door haar groeide de klachten over Belastingen Godsdienstpolitiek Centralisatie politiek Edelen vonden dat privileges werden aangetast en niet naar hen werd geluisterd Vanaf 1559 drong het calvinisme de Nederlanden binnen, Filips trad er hard tegen op. 1566 overhandigen edelen Margaretha een smeekschrift. Onvrede kwam tot uitbarsting en calvinisten bovengronds en hielden openbaar hagenpreken. Zware tijd van honger en armoede. Door de hagenpreken onstonden Beeldenstormen, Filips 2 e was hier niet blij mee en verwijtte Willem van Oranje dat hij niet hard genoeg had opgetreden tegen de Calvinisten 1567 arriveert Hertog van Alva. o Raad van Beroerten o Tiende penning op roerende goederen o 1100 mensen geexecuteerd o Egmont en Horne onthoofd o Centralisatie krachtiger Door dit alles nam de onvrede des te meer toe Het begin van de opstand 1568 zaten ongeveer 50000 Nederlandse vluchtelingen in Engeland en Duitsland, zij vormden gewapende bendes genaamd geuzen waarmee ze Alva wilden verdrijven. Willem van Oranje steunde de geuzen en hij en zijn broers stichten kleine beroepslegers in Duitsland 1568 vallen ze Nederlanden binnen (begin van de Nederlandse opstand of De Tachtig jarige oorlog) In het begin waren de legertjes geen partij voor Alva, in 1572 kregen Willem en de geuzen het grootste deel van Holland en Zeeland in handen en vormden daar Vrije Statenvergaderingen. Strijd in Nederland kostte filips veel geld, hij vocht ook bij middelands zeegebied tegen de turken. 1576 grote muiterijen, Spaanse soldaten weigerden te vechten en gingen plunderen. Pacificatie van Gent 15
1576 vredes besprekingen in Gent, Hier werd de Pacificatie van Gent aangenomen Spaanse zouden verjaagd worden Godsdienstige tegenstellingen oplossen Holland en Zeeland zou Calvinistisch worden de rest van de 17 gewesten Katholicisme Gewetensvrijheid Echter ging Filips hier niet mee akkord en stuurde de Hertog van Parma als nieuwe landvoogd. Smeekschrift:Onderdanig verzoekschrift Staten Generaal:Nederlandse volksvertegenwoordiging Hagenpreken: Een hagenpreek is een kerkdienst in de open lucht. Deze werden in de Nederlanden veel gehouden door Calvinisten in 1566 en de volgende jaren, omdat openlijke geloofsuitoefening hun verboden was. 16
2.3 Een calvinistische Republiek De Unie van Utrecht Na 1576 rukt het Calvinisme weer op, grijpen de macht in Brugge,Gent, Antwerpen. Namen kerken in bezit en verdreven de roomse geestelijken ( Allemaal in strijd met de Pacificatie van Gent) Om zich hier tegen te verweren werd de Unie van Atrecht opgericht door: Filips en landvoogd Parma ( 1579) Reactie daarop sloten de Noordelijke gewesten de Unie van Utrecht (militair verbond) De bondgenoten zouden alleen over oorlog en vrede samen beslissen. Maar het werd de kern van een nieuwe staat De 17 Nederlandse gewesten begonnen in twee delen uiteen te vallen In 1580 verklaarde Filips II Oranje vogelvrij, de opstandige gewesten zeggen in 1581 hun trouw aan Filips II op In het Plakkaat van Verlatinghe stelden ze dat de vorst was aangesteld door God, maar kon worden afgezet als hij zijn onderdanen onderdrukte. De opstandige gewesten stelden de hertog van Anjou aan als nieuwe vorst Hij werd vermoord en de graaf van Leicester werd nu landsheer. Ook dit was geen succes, de Staten-Generaal van de Unie van Utrecht besloten na zijn vertrek in 1588 geen vorst meer te zoeken, maar de soevereiniteit in eigen handen te houden. De opstandige gewesten gingen verder als republiek. Willem van Oranje was voor godsdienstige verdraagzaamheid. Verschillende godsdiensten moesten naast elkaar worden toegestaan. (In Duitsland mocht een staat óf katholieke óf luthers zijn). Oranje was ook afhankelijk van de gereformeerden (Nederlandse calvinisten). Toen in 1579 de Unie van Utrecht werd gesloten, waren Holland en Zeeland gereformeerd. De andere aangesloten steden en gewesten mochten zelf hun godsdienst bepalen. En overal zou gewetensvrijheid zijn De gereformeerde kerk werd de publieke kerk; de kerk waarvan je lid moest zijn om regent te worden. Maar in praktijk verschilde de situatie verder van plaats tot plaats. De republiek bleef een godsdienstigverdeeld land. Soevereiniteit: eigen baas in eigen gebied 17
3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek De Soevereine Staten 1587 Schreef Franse regent Francois Vrancken dat Holland geen vorst nodig had, omdat de macht bij de Staten lag. De republiek was een Staten bond van zelfstandige staten, centrale bestuursinstelling was de Staten Generaal Staten generaal besloten: Verantwoordelijk over leger Beslisten over buitenlandse politiek Beslisten over defensie Alle gewesten hadden 1 stem in de Staten Generaal, echter had Holland meer inspraak omdat die meer dan de helft van de inkomsten binnenhaalde De Republiek gered 1588 republiek gered door ondergang van spaanse Armada Filips 2 e wilde vanuit Engeland het noorden van Nederland veroveren, dit was mislukt dus had hij Parma gezegd dat hij de hugenoten in Frankrijk moest verjagen, hierdoor was Parma minder actief in de Nederlanden. Spanje zat in geldnood en de Republiek juist niet en kon een mooi leger opbouwen onder Prins Maurits (zoon van Willem van Oranje) Sinds de komst van Maurits grote gebieden verovert, hierdoor een aaneengesloten gebied Voortaan was de Republiek:Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Groningen, Overijssel, Gelderland) Republiek Soeverein erkent door het drievoudig verbond, echter Spanje gaf niet op. Later pas toen Spanje weer in geldnood zat wilde het praten over vrede. Ze spraken af de oorlog voor 12 jaar te onderbreken en ondertekende het Twaalfjarig Bestand Maurits en van Oldenbarnevelt Machtigste 2 figuren in de republiek waren o Stadshouder (eerst Willem daarna Maurits) o Landsadvocaat / raadspensionaris ( Van Oldenbarnevelt) Tot het twaalfjarig bestand ging het goed tussen Maurits en Oldenbarnevelt. Maurits regelde het leger en Oldenbarnevelt de politiek. Tijdens het twaalf jarig bestand ontstonden er spanningen. 18
3.3 Na Twaalfjarig bestand naar Vrede van Munster Maurits VS Van Oldenbarnevelt Na de strijd tegen Spanje 30 % nog Katholiek, speelden geen rol van betekenis meer. Verdeeldheid in gereformeerde kerk. Orthodox (Maurits) Vrijzinnige richtig (Van Oldenbarnevelt) Spanningen tussen Maurits en Oldenbarnevelt liepen op en ze streden om de politieke macht 1617 besloten de Staten van Holland op voorstel van Van Oldenbarnevelt dat de steden eigen troepen mochten hebben -> Liep bijna uit op een burgeroorlog tussen Holland en het staatsleger. 1618 liet Maurits van Oldenbarnevelt arresteren 1619 Verklaarde de Staten dat de vrijzinnige godsdienstige opvattingen vals waren, paar dagen later werd van Olden Barnevelt onthoofd Veroveringen van Frederik Hendrik 1621 12 jarig bestand afgelopen, oorlog tegen Spanje hervat Spanje en Oostenrijk hadden de overhand in Duitsland -> Negatief voor de Republiek 1625 namen ze Breda in, echter moest Spanje weer vanwege te weinig geld terugtrekken Staatsleger werd versterkt door Frederik Hendrik (Halfbroer Maurits) 1629 vielen Spaanse weer aan en namen Amersfoort in, later dat jaar harde klap omdat Hendrik s Hertogenbosch veroverde, daarna Venlo Roermond Maastrisch en Breda. De vrede van Munster 1635 voerde Spanje oorlog in 30jarige, tachtigjarige en tegen Frankrijk oorlog. 1640 opstand door Catalonie en Portugal tegen hoge Spaanse belastingen Portugal werd onafhankelijk Catalonie werd moeizaam onderdrukt Spanje wilde hierdoor vrede, echter had de republiek twijfels -> ze dachten dat ze misschien wel konden winnen. 1641 Trouwent Engelse prinses met Frederik -> voor steun van de Republiek 1648 vrede tussen Spanje en Republiek -> Vrede van Munster ( genoemd naar de plaats waar het gesloten werd) Einde dertigjarige oorlog Republiek hield veroverde gebieden Grootste deel gewesten bleef bij Spaanse Nederlanden behoren De Nederlandse stukken werden generaliteitslanden (werden door Staten Generaal bestuurd) Vrede net zo goed in 1609 gesloten kunnen worden want het bestand had niks opgeleverd. (geen godsdienstvrijheid) 19
4.2 Het eerste stadhouderloze tijperk Na de vrede van Munster 1648 ontstond er een conflict tussen Willem II en Holland o (opvolger van Frederik Hendrik) Willem wou een groot leger behouden, Hollandse staten vonden dit te duur. Ruzie werd machtsstrijd o Willem liet zijn grootste tegenstanders in Den Haag arresteren o Hij probeerde Amsterdam te overvallen Mislukte want hij en zijn troepen raakten verdwaald bij Hilversum Amsterdam werd gewaarschuwd door een postbode die hen daar zag o Toch wist Willem zijn tegenstanders uit het stadsbestuur te zetten 1650 Stadhouder Willem II overlijd aan de pokken Gewesten besluiten geen nieuwe stadhouder aan te wijzen o Want stadhouders steunen oorlog en oorlog is te duur. o 1 e stadhouderloze tijdperk 1650-1672 Het bestuur rustte op lokale regenten en het staatsmanschap van Johan de Witt Twee regenten groepen kwamen tegenover elkaar o Staatsgezinden (onder leiding van de Witt) o Oranjegezinden Stadsgezinden wouden geen stadhouder o die waren oorlogzuchtig, o ze zouden altijd te veel macht naar zich toe proberen te trekken. o Kwaliteit moest de doorslag geven niet geboorte. o Gewesten moesten soeverein zijn Oranjegezinden wouden zoon van Willem II, Willem III als stadhouder o Soevereiniteit van gewesten beperken o Een voortreffelijk hoofd nodig dat leiding gaf aan staat en leger Het volk was in de meerderheid oranjegezind, maar deze hadden niks te vertellen Regenten en families bepaalden het stadsbestuur De Republiek was een vrij tolerant land o Gewetensvrijheid o Vervolging en censuur onmogelijk door ontbreken centraal bestuur o Dankzij de vrijheid was de republiek de oorsprong van de verlichting. 20
4.3 Stadhouder- Koning Willem 3 e 21
Paragraaf 1.4 Economie en maatschappij in de Nederlanden Vlaanderen en Brabant 1477 Vlaanderen en Brabant veruit rijkste en economisch meest ontwikkeld Vlaanderen en Brabant grote positie in de internationale handel Meer dan een derde van de bevolking woonde in de stad De Hollandse vloot was groter dan die van Engeland en Frankrijk bij elkaar In de middeleeuwen waren Gent en Brugge de belangrijkste handelssteden Eind 15e eeuw kwam Antwerpen sterk opzij (knooppunt allerlei handelsstromen) 1498 Portugezen ontdekten zeeroute naar ''indie'' (z-o-azie) Arabische tussenhandel was overbodig, Portugal bracht het nu rechtstreeks naar Antwerpen Antwerpen centrum wereld handel, honderdduizenden inwoners ook een van de grootste De handel van Holland 1477 Holland het gewest met meeste inwoners Van de 275 duizend inwoners woonde de helft in de stad In de 14e en 15e eeuw trokken de Hollanders massaal naar de steden Oorzaken: het land verveende, te drassig voor graan, land onder zeespiegel. Moedernegotie, De handel op Oostzee door de Hollanders, ontstaan omdat Hollanders graan invoerde In 16e eeuw groeide het inwoners aantal van europa, er was dus graan nodig, dit konden de Hollanders tot ver in Spanje en Italie kwijt 1560 Amsterdam verruit de grootste stad van Holland 16e eeuw landbouw word weer belangrijk Hollandse landbouw Rest van Europa produceerden boeren voor eigen gebruik, Holland had geen feodale traditie Hollandse boeren niet afhankelijk van de adel, ze konden hun producten dus kwijt in steden Door aanvoer van goedkoop graan konden ze zich specialiseren in producten waar geld in zat Tuinbouw, houden van koeien voor vlees en zuivel, boeren verbouwden gewassen voor nijverheid Door deze commercialisering en specialisatie werd de Hollandse landbouw winstgevend Door de toenemende welvaart waren ze in staat to hoge belastingen te betalen voor Karel V zijn oorlogen In ruil voor financiele bijdrage aan het centrale bestuur kreeg Holland veel regionale Autonomie: het mocht veel zaken zelf regelen Hollandse steden en het gewest bleven dus behoorlijk zelfstandig, ten opzicht van het centrale bestuur. 22
Paragraaf 2.4 Het begin van de Gouden Eeuw De val van Antwerpen Holland en Zeeland hadden de eerste jaren van de tachtig jarige oorlog veel last van het oorlogs geweld 1576 Verplaatste het geweld zich naar het zuiden en oosten, vanaf toen speelde de oorlog zich buiten de noordelijke gewesten af Na lange periode van economische groei en welvaart ontstond de Gouden Eeuw Commerciële landbouw nam verder toe, handen&nijverheid kwamen tot bloei Tussen 1514 & 1575 steeg de bevolking van 275 duizend naar 400 duizend 1576 Brabant en Vlaanderen zwaar getroffen door oorlogsgeweld en muiterijen 1583-1585 Vlaamse en Brabantse steden veroverd door Parma Tienduizenden kooplieden en handwerkslieden vluchtten naar het noorden 1585 val antwerpen, bevolking nam af van 100 duizend naar 42 duizend Leiden textielstad van Europa, door komst Textielardbeiders/ondernemers Amsterdam centrum handel van Europa, door komst rijke Antwerpse kooplieden De voorsprong van de Republiek DE ZEEGEWESTEN VAN DE REPUBLIEK NAMEN GROTE VOORSPRONG OP FRANKRIJK EN ENGELAND Frankrijk Bleef een land met kleine boeren die niet voor de markt werkten maar voor zichzelf en de Edelen Grootgrondbezitters verpachten grond aan kleine boeren in plaats van zelf te ondernemen Daardoor bleef de landbouw traditioneel en niet commercieel Franse economie had veel last van burgeroorlogen Engeland In Engeland groeide de handel en commerciële landbouw wel, vooral rond Londen Deel van Engelse lagere Adel richtte zich op commerciële landbouw Maar grootgrondbezitters op het platteland bleven de belangrijkste bron van welvaart Zowel Engeland als Frankrijk was actief in de Internationale zeehandel Maar de handel nam een minder voorname plaats in dan in Holland en Zeeland Concurrentie tussen de Republiek en Frankrijk&Engeland was beperkt 23
Een versnipperd land Geen centraal bestuur in de Republiek, steden en gewesten waren grotendeels zelfstandig Grote verschillen tussen zeeprovincies en landprovincies(overijssel, Drenthe, Gelderland, delen van Utrecht) In de landprovincies had de adel veel macht, en was er weinig commerciële Landbouw Zelfvoorzienend, kleinere steden, Economie nog steeds last van Oorlogsgeweld Gewesten Republiek wel economisch nauw verbonden, Holland en Zeeland 1 markt Steden kwamen niet alleen voor eigen belang op, maar ook voor gemeenschappelijk belang Het bestuur werd overheerst door kooplieden-regenten Bestuur bestond uit rijke handelaren Kleine overzichtelijke schaal van het bestuur was een groot voordeel, er konden snel besluiten werden genomen in gemeenschappelijk belang 24
Paragraaf 3.4 De Gouden Eeuw Centrum van handelskapitalisme De eerste eeuw van de Republiek word de Gouden Eeuw genoemd Amsterdam werd het centrum van het Handelskapitalisme Handelaren uit heel Europa kwamen hier zaken doen Om de handel te vergemakkelijken werden nieuwe instellingen opgericht zoals: Bij de Wisselbank konden ze geld in bewaring geven en wisselen Ook konden ze geld overboeken naar andere handelaren Op de beurs werd gehandeld in alles waar maar in te handelen viel Amsterdamse Wisselbank Amsterdamse Beurs De tachtigjarige Oorlog en de conflicten tijdens het Twaalfjarig Bestand stonden de groei van de handel, nijverheid en landbouw niet in de weg De groei van de Republiek was mede mogelijk gemaakt doordat Engeland en Frankrijk nog niet zo sterk waren De kleinschaligheid en de nauwe contacten tussen ondernemers en regenten waren een voordeel Het leidde tot slagvaardig handelen zoals bij de oprichting van Verenigd Oost-Indische Compagnie (VOC) 1602 De VOC 1596 Nederlanders bereiken voor het eerst Java Rond 1600 Nederlanders belangrijkste importeurs van de kostbare Oost-Indische specerijen De concurrentie tussen de Nederlanders onderling was zo hevig, dat de winsten daalden De Statengeneraal lieten de 'voorcompagnieën' opgaan in een bedrijf, de VOC Zij mochten als enige Nederlandse onderneming handelen in Azië Het doel was winst maken, wie dat ook wou kon aandelen VOC kopen De VOC had ook overheidstaken: het was een publiekprivate organisatie De VOC mocht in Azië forten bouwen, soldaten aannemen, oorlog voeren, verdragen en bondgenootschappen sluiten en gebieden besturen VOC had grote concurrentie van Portugal, de Paus had hun het alleenrecht gegeven op de zeehandel met Afrika en Azië Op verzoek van de VOC stelde rechtsgeleerde Hugo de Groot van dat de zee niet van een land was De VOC hield zich daar zelf ook niet aan en verjoeg de Portugezen uit Java en de Molukken Tegelijk met de VOC richtte Engeland de East India Company op Het was ook een publiekprivaat bedrijf, maar in de 17e eeuw met minder succes 25
De WIC Met Afrika en Amerika gingen de Hollanders en Zeeuwen in 1598 ook handel drijven Voor de handel met West-Afrika en Zuid-, midden- en Noord-Amerika werd opgericht de West-Indische Compagnie (WIC) Net als de VOC kreeg de WIC een handelsmonopolie, ook mocht de WIC kolonies stichten (Nieuw-Amsterdam) De WIC zette een driehoekshandel op De WIC maakte zelden winst De Spaanse, Portugese, Britse en Franse concurrenten waren in Amerika veel sterker dan in Azië Ze hadden er grotere kolonies, bovendien moest de WIC zich bezig houden met kaapvaart Deze kaapvaart stond het functioneren van de WIC als handelsbedrijf in de weg 26