Notitie Vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik
Inhoud 1. Definitie van vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik 2. Seksueel misbruik: achtergrondinformatie 3. Signalen van seksueel misbruik 4. Voorbeelden van ongewenste intimiteiten 5. Houding en handelen bij een vermoeden van seksueel misbruik Bijlage 1 Protocol: Bij vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik A: Tussen cliënt en medewerker of derde persoon. B: Tussen cliënt en als vermoedelijke dader ook een cliënt van De Lichtenvoorde is. C: Op heterdaad betrapt. Bijlage 2 Indicatoren volgens de hermeneutische cirkel van Erik Bosch en Ellen Suykerbuyk. Inleiding Met deze notitie 'Bij vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik' willen we een handvat bieden in geval er sprake is van ongewenste intimiteit. Deze notitie is één van de drie notities die betrekking hebben op onder andere het thema seksualiteit. 1. In deze notitie Bij vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik staat omschreven hoe om te gaan met ongewenste intimiteiten en hoe je moet handelen 2. In de notitie Op een respectvolle wijze is de visie en missie van De Lichtenvoorde ten aanzien van seksualiteit omschreven. Deze notitie biedt handvatten voor de begeleiding en informatie voor ouders en verwanten over hoe De Lichtenvoorde omgaat met het thema intimiteit en seksualiteit. 3. In de notitie Gedragscode is omschreven wat De Lichtenvoorde in algemene zin van de medewerkers verwacht. Wat De Lichtenvoorde verstaat onder ongewenst gedrag en wat grensoverschrijdend is en hoe te handelen als je als medewerker hiermee geconfronteerd wordt. Voor De Lichtenvoorde is signalering van een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik een belangrijke schakel naar het voorkomen van seksueel misbruik, vandaar dat deze notitie geschreven is. Het doel van deze notitie is de medewerker een leidraad te geven hoe te handelen in gevallen van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik. De notitie geeft achtergrond informatie en een toelichting bij het stappenplan als het gaat om een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of vermoeden seksueel misbruik waarbij de cliënt het slachtoffer is. Het is de taak van elke medewerker van De Lichtenvoorde om een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik van een cliënt te melden. De vermoedelijke daders kunnen zijn: Medewerkers of andere hulpverleners van De Lichtenvoorde; Iemand anders: zoals bijvoorbeeld de chauffeur, familie of trainer van de club; Een (mede)cliënt die ook door De Lichtenvoorde begeleid wordt. We spreken van vermoeden omdat onderzoek eerst moet uitwijzen of het vermoeden waarheid wordt. Waarheidsvinding gebeurt altijd door de politie. We hebben gekozen voor de term vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik om aan te geven dat we seksueel misbruik breed opvatten. In de volgende paragraaf geven we hiervoor een nadere omschrijving. Wij gebruiken beide termen in deze notitie. In de praktijk blijkt dat slachtoffers vaker van het vrouwelijke geslacht zijn en de daders vaker van het mannelijke geslacht. Om deze reden hebben we ervoor gekozen om in het geval van de slachtoffers de verwijzing zij te gebruiken en bij daders hij te gebruiken. We vragen de lezer echter zich bewust te zijn van het feit dat het andersom ook mogelijk is.
Doel Handvat bieden in geval er sprake is van een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik 1. Definitie van een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik Een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik verwijst naar alle seksueel getinte contacten, handelingen of opmerkingen van familieleden, hulpverleners, mede-cliënten of anderen die tegen de zin van het slachtoffer plaatsvinden of zonder dat zij het gevoel heeft gehad deze intimiteiten te kunnen weigeren. Omdat seksueel misbruik meestal niet geïsoleerd plaatsvindt maar opgebouwd wordt via seksueel getinte opmerkingen of aanrakingen hebben we ervoor gekozen om de term vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik breed te definiëren. Het is vaak lastig om duidelijk te definiëren wat onder seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik valt. Het eigen gevoel checken bij een collega of bij de teammanager is zeer gewenst. We streven naar een open cultuur in deze. Het is wenselijk dat het onderwerp seksueel grensoverschrijdend gedrag of vermoeden seksueel misbruik regelmatig op de teamagenda staat. Seksueel grensoverschrijdend gedrag of vermoeden seksueel misbruik kan per cliënt verschillend beleefd worden. Een aanraking kan in het ene geval seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik zijn en in het andere geval helemaal niet. Door hierover met elkaar te praten voorkom je seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik en houd je elkaar scherp bij de eventuele signalering ervan. Het bespreken van situaties volgens de methode van het vlaggensysteem kan hierin ondersteunend zijn. 2. Seksueel misbruik: Achtergrondinformatie Seksueel misbruik kan overal voorkomen, in alle sociale klassen, in gezinnen met diverse culturele en religieuze achtergronden, binnen alle soorten woonsituaties, in inrichtingen, kortom overal waar mensen met elkaar omgaan. Ook binnen de Gehandicaptenzorg wordt steeds meer duidelijk dat daar seksueel misbruik voorkomt. In het geval van seksueel misbruik maakt de pleger misbruik van de macht die hij heeft over het slachtoffer. Het verkrijgen van deze macht kan op zeer uiteenlopende wijze tot stand komen: fysiek en/of geestelijk overwicht, waarbij het slachtoffer vaak afhankelijk is van de zorg of aandacht van de dader. Bijvoorbeeld in de volgende situaties. Volwassene - kind: afhankelijkheid. Hulpverlener - cliënt: afhankelijkheid. Cliënt - cliënt: manipulatie, afhankelijkheid van vriendschap of aandacht. Het vlaggensysteem hanteert de volgende criteria om te bepalen of er sprake is van grensoverschrijdend gedrag, indien één van deze criteria in het geding is kun je spreken van grensoverschrijdend gedrag. Wederzijdse toestemming: beide partijen moeten met volle bewustzijn instemmen Vrijwilligheid: geen sprake van drang of dwang Gelijkwaardigheid: zeker evenwicht tussen beide partijen op onder meer leeftijd, kennis, intelligentie, rijpheid, status Leeftijdsadequaat: gedrag kan bij de leeftijd en ontwikkeling verwacht worden Contactadequaat: regels volgen die in de context gelden Zelfrespect: zichzelf geen schade berokkenen
Een cliënt met een verstandelijke beperking loopt een groter risico om slachtoffer te worden van seksueel misbruik doordat zij minder cognitieve vermogens heeft om zich te verweren en ook vaak in een afhankelijke positie verkeert. Afhankelijk van anderen voor de dagelijkse zorg, maar ook voor de sociaal-emotionele ontwikkeling is die afhankelijkheid er. In elke hulpverleningsrelatie bestaat er een zekere intimiteit en vertrouwelijkheid. Het is de taak van de hulpverlener om hier heel bewust mee om te gaan en elke erotische getinte opmerking of aanraking te vermijden. De cliënt is namelijk door haar afhankelijkheid in veel gevallen niet goed in staat om hier assertief mee om te gaan. Het komt ook voor dat een cliënt vanuit die intimiteit en vertrouwelijkheid zelf seksueel geaard contact zoekt met een hulpverlener. De hulpverlener zal hierover in het team en met zijn leidinggevende moeten communiceren en ook naar de cliënt duidelijk aangeven dat dit niet kan. Een waarschuwing hierbij is dat we in het oog moeten houden dat er een groep cliënten is die handtastelijk is, zonder daar een seksuele bedoeling mee te hebben. Voor deze groep is goede voorlichting over sociaal geaccepteerd gedrag nodig. 3. Signalen van seksueel misbruik Slachtoffers van seksueel misbruik zoeken vaak naar indirecte uitingen om hun frustraties of onprettig voelen duidelijk te maken (bijvoorbeeld bedplassen, angsten, probleemgedrag, agressie of claimend gedrag). In geval van plotselinge veranderingen van gedrag is het de taak van begeleiders om de cliënten goed te observeren en signalen te noteren en zo seksueel misbruik niet uit te sluiten. Deze (plotselinge) uitingen hoeven niet altijd een signaal voor seksueel misbruik te zijn, maar zouden wel samen met andere signalen aanleiding moeten zijn voor verder onderzoek. Bosch en Suykerbuyk geven in hun boek: Begeleiding van seksueel misbruikte mensen met een verstandelijke beperking aan dat de hermeneutische cirkel een goed hulpmiddel is om de cliënt te begrijpen in al de facetten van zijn leven. Het gebruik van deze hermeneutische cirkel met indicatoren kan een aanwijzing geven voor seksueel misbruik. Daarbij is het van belang om het stressniveau te bepalen. Dit om dagelijkse stress te kunnen onderscheiden van een hoge mate van stress. Bij een hoge stressscore of bij een groot aantal indicatoren is het aan te raden om een behandelaar/seksuoloog in te schakelen voor verdere diagnose. Bij veel cliënten is namelijk het seksueel misbruik reeds in een vroeg stadium van hun leven opgetreden en heeft de cliënt daar nu nog steeds last van. Bijlage 2 geeft een overzicht van de indicatoren die Bosch en Suykerbuyk gebruiken in de hermeneutische cirkel. 4. Voorbeelden van ongewenste intimiteit of seksueel grensoverschrijdend gedrag Seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik is zoals de definitie in paragraaf 1 laat zien zeer breed gedefinieerd. Niet elke ongewenste intimiteit of seksueel grensoverschrijdend gedrag is strafbaar. De Lichtenvoorde wil echter dat deze wel gemeld wordt om een mogelijke noodzaak tot preventief handelen te onderkennen. Voorbeelden van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik kunnen zijn: Omarmen; Seksueel getinte opmerkingen; Op de mond zoenen; Een cliënt op de foto zetten tegen haar wil. In al deze voorbeelden is het belangrijk dat het slachtoffer het ervaart als ongewenst. Er zijn vele situaties denkbaar dat bovengenoemde handelingen zeer gewenst zijn. Wel strafbaar zijn ontuchtige handelingen met minderjarigen of personen die aan jouw zorg zijn toevertrouwd.
Ontuchtige handelingen zijn gericht op seksueel contact. Voorbeelden hiervan: Masturberen in het bijzijn van een ander of deze ander dwingen tot masturbatie; Een seksueel/erotisch geladen sfeer scheppen of het doen aannemen van een seksueel getinte houding; Ongewenste aanraking (zoals het betasten van geslachtsorganen): zich tegen een ander aandrukken of andere vormen van aanranding; Verkrachting: seksueel binnen dringen van het lichaam, ook tongzoenen valt hieronder; Het nemen van naaktfoto s van minderjarigen of mensen met een (verstandelijke) beperking met als doel deze als (kinder) porno te verspreiden. 5. Houding en handelingen bij een vermoeden van seksueel misbruik Als je vermoedt dat een cliënt seksueel misbruikt is door een collega of iemand anders dan volg je het protocol Vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of vermoeden seksueel misbruik (Bijlage 1). Je mag als medewerker zelf geen onderzoek doen. Na de melding stelt de teammanager in overleg met de gedragsdeskundige een plan van aanpak op over de te volgen stappen in de casus. De begeleiders nemen geen initiatief om over het seksuele misbruik met de cliënt te praten om het gevaar van beïnvloeding van de cliënt te voorkomen. Als de cliënt er zelf over begint dan luistert de begeleider uiteraard. Stel geen waarom vragen. Voorkom vragen of commentaar wie is de schuldige, wie is de dader en ga het niet uitgebreid hebben over de mogelijke schuldige. (Het is de kunst de cliënt het gevoel te geven met zijn/haar verhaal terecht te kunnen bij iemand die door hem/haar vertrouwd wordt). Mensen die meteen goed worden opgevangen en op een directe en gevoelsmatige manier zijn benaderd, blijken relatief gezien en kijkend naar de ervaringen op de langere termijn, minder te lijden te hebben van het seksuele misbruik. Houd de uitgangspunten van een professionele beroepshouding voor ogen bij de opvang van mogelijke slachtoffers: Geef de cliënt de verzekering dat je haar serieus neemt, dat je het erg vervelend vindt wat er gebeurd is en dat je hem of haar zult helpen. Cliënten, die het slachtoffer zijn geworden van seksueel misbruik, kunnen ten prooi vallen aan een scala van gevoelens, zoals verdriet, boosheid, angst, agressie, neerslachtigheid enzovoort. Bevestig deze gevoelens en ga een cliënt niet vertellen hoe zij zich zou moeten voelen. Probeer zo min mogelijk oordelend en normerend te zijn, ga een cliënt niet aanpraten dat zij wel een erg nare en pijnlijke ervaring moet hebben meegemaakt. Blijf zo neutraal mogelijk en houdt de sfeer prettig. Veronderstel niet bij voorbaat schuldgevoelens of boosheid, misschien zijn die er niet eens. Projecteer geen eigen emoties op de cliënt. Beloof de cliënt nooit dat je het aan niemand zult vertellen. Leg uit dat je andere mensen nodig hebt voor het verlenen van goede hulp. Verzeker de cliënt dat jij haar of hem zult blijven steunen en dat je verdere stappen steeds zult overleggen met haar of hem. Duurzame emotionele schade als gevolg van seksueel misbruik kan worden beperkt wanneer de personen in de directe omgeving van de cliënt steun blijven bieden. Neem in het zorgplan nieuwe afspraken op die voortvloeien uit het verwerken van het seksueel misbruik. Overleg met een gespecialiseerde behandelaar is hiervoor noodzakelijk. Denk hierbij aan omgaan met de plaats van delict, omgaan met de dader indien de mogelijkheid aanwezig is dat ze elkaar tegenkomen, weerbaarheidstraining. Bij een vermoeden of signaal van seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik wordt altijd het protocol gevolgd en een MIC-melding gedaan.
Bijlage(n) Bijlage 1 klik hier voor Protocol Vermoeden seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik A: Tussen cliënt en medewerker of derde persoon. B: Tussen cliënt en als vermoedelijke dader ook een cliënt van De Lichtenvoorde is. C: Op heterdaad betrapt. Bijlage 2 klik hier voor Indicatoren volgens de hermeneutische cirkel van Erik Bosch en Ellen Suykerbuyk.