WaterSpaarders Lesprogramma voor groep 6, 7 en 8
Samen energie besparen Gemiddeld douchen we in Nederland 8 minuten per dag. Als we dat terugbrengen naar 5 minuten, besparen we met z n allen heel veel warm water, dat wil zeggen heel veel energie. Met het lesprogramma WaterSpaarders zetten leerlingen zich daarvoor in. Zij gaan aan de slag met energie besparen door korter te douchen en zetten met hun enthousiasme en creativiteit ook hun omgeving daartoe aan. Zo ontwerpen ze bijvoorbeeld een etiket met een pakkende spreuk en tekening om hun familie aan te sporen tot korter douchen. WaterSpaarders zorgt ervoor dat leerlingen hun etiket op een echt doucheproduct ontvangen! Gedurende zes à acht weken gaan leerlingen op school en thuis de discussie aan en werken ze aan het onderwerp. Uiteindelijk brengen ze een beweging op gang, waardoor heel veel mensen in Nederland miljoenen liters warm water en dus heel veel energie besparen. Doelgroep en doelstellingen Leerlingen van groep 6 t/m 8 leren met WaterSpaarders: wat de invloed is van warm water- en energiegebruik op het klimaat en de natuur; wat het belang is van bewust omgaan met energie en water; te reflecteren op hun eigen handelen; respectvol te luisteren naar anderen en elkaar feedback te geven; kennis om te zetten naar actie. WaterSpaarders: gebruikt gangbare werkvormen en sluit aan op de kerndoelen van het basisonderwijs, zoals Oriëntatie op jezelf en de wereld, en Nederlands; geeft uw school de mogelijkheid om zijn maatschappelijke betrokkenheid uit te dragen; zorgt voor positieve interactie met ouders en het gezin. Waaruit bestaat het lesprogramma WaterSpaarders? Deze handleiding met achtergrondinformatie, antwoorden, lessuggesties en verwijzingen naar andere informatiebronnen. De website www.waterspaarders.nl met informatie, filmpjes, brieven voor de ouders en opdrachten. Ook kan de school hier zijn eigen ontworpen flessen en meetresultaten terugzien en volgen. Een spaarboekje met stickervel* per leerling, dat leerlingen gebruiken om douchetijden te meten, in te vullen en te verbeteren. Een stopwatch-app om douchetijden bij te houden en te leren wat de relatie is tussen korter douchen en het behoud van de natuur. De verbetermeter, een online tool om douchetijden in te vullen en te zien hoeveel energiebesparing korter douchen oplevert. Een doucheproduct* per leerling, met een door de leerling zelf ontworpen uniek etiket om hun ouders op te roepen korter te douchen. Een WaterSpaarders-ijsbeer en het WaterSpaarders-akkoord* voor de klas als beloning voor hun acties. Per school ontvangt u één WaterSpaarders-ijsbeer en één WaterSpaarders-akkoord. Een gastles voor elke klas. * U ontvangt deze materialen in de loop van het programma. 2
Opbouw van het programma Het lesprogramma WaterSpaarders bestaat uit vier lessen die u in zes à acht weken geeft. Start (1e week) Douchegedrag meten p. 4 Les 1 (2e week): Wat gaan we doen? p. 5 Les 2 (3e week): Aan de slag: de gastles p. 10 Les 3 (4e week): Meten is weten p. 12 Tussendoor (5e week): Gaat het goed? p. 14 Les 4 (6e week of later): Goed gedaan! p. 15 Elke les duurt circa één à twee uur. De gemiddelde voorbereidingstijd per les is ongeveer 10 minuten. Bij elke les is aangegeven waaruit de voorbereiding bestaat en welke materialen u nodig heeft. Contact buiten de school In elke les wordt een verbinding gemaakt tussen het geleerde op school en de toepassing thuis. Ook kunt u, via de site, in contact komen met andere leerkrachten die het programma volgen, kunt u nieuwtjes lezen en bijhouden hoe het met de wedstrijden gaat. Vragenlijst voorkennis impact van energie op klimaatverandering en natuur WaterSpaarders verzoekt u om de leerlingen online een vragenlijst in te laten vullen voordat u start met les 1. De vragenlijst is anoniem. In de vragenlijst beantwoorden de leerlingen vragen over hun kennis en houding ten opzichte van natuurbescherming, klimaatverandering en het gebruik van energie. De vragenlijst is ten behoeve van de meting van het effect van het lesprogramma. Aan het eind van het lesprogramma vraagt WaterSpaarders of u de leerlingen nogmaals een vragenlijst wilt laten invullen. U kunt de leerlingen de vragenlijst Wat weet jij? (1) in de klas laten invullen via www.waterspaarders.nl, ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten, Lesprogramma s en Vragenlijsten. Wedstrijden U kunt met uw klas meedoen aan twee verschillende wedstrijden: 1. Welke klas bespaart met zijn omgeving het meeste warme water? De klas die top-waterspaarder is, maakt kans op mooie prijzen! Kijk op www.waterspaarders.nl (ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Wedstrijden ) voor de uiterste inzenddatum en wedstrijdvoorwaarden. 2. Welke fles is het mooist en het meest aansprekend? Maak kans op een mooie prijs! Kijk op waterspaarders.nl voor meer informatie. 3
Week 1 Start Douchegedrag meten Het lesprogramma start voor de leerlingen met het bijhouden van hun douchetijden. Vraag de kinderen hun normale douchegedrag en dat van hun familie bij te houden en op te schrijven. Dit is de zogenoemde nulmeting. De tijden kunnen vergeleken worden met de tijden die de kinderen meten vanaf les 3. Als het goed is, maakt dit een verandering zichtbaar. U kunt voor de nulmeting het doucheschema hieronder kopiëren en de kopieën uitdelen aan de leerlingen. Eventueel geeft u iedere leerling twee schema s, dan kunnen ze ook in week 2 de douchetijden bijhouden en invullen. Let erop dat de leerlingen de schema s goed bewaren; de gegevens hebben ze immers later in het lesprogramma nog nodig. Doucheschema: Hoe lang doucht iedereen? vul hier de namen van je familieleden in Ma Di Wo Do Vr Za Zo U kunt dit doucheschema ook downloaden van www.waterspaarders.nl, via het tabje Scholen. 4
Week 2 Les 1 Wat gaan we doen? Leerlingen denken na over klimaatverandering en de impact ervan op de natuur. Ze worden zich bewust van het verband tussen klimaatverandering en energie- of warmwatergebruik. Ze weten uiteindelijk dat ze met WaterSpaarders zelf iets kunnen doen om energie te besparen. Voorbereiding Brief Wereld Natuur Fonds (WNF) kopiëren voor alle leerlingen (zie p.7 van deze handleiding), klaarzetten op het digibord of uitprinten (zie pdf op waterspaarders.nl, ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten ) Digitale webwandelingen klaarzetten (www.waterspaarders.nl) Materialen Kopieën of prints van de WNF-brief Digibord Opbouw les Kringgesprek n.a.v. brief Wereld Natuur Fonds Verdieping op het thema klimaatverandering Webwandeling en presentatie Opdracht voor thuis Stap voor stap Wat weten de leerlingen al? 1. Start met het peilen van de kennis van uw leerlingen over het onderwerp in een klassikaal gesprek. Wat weten ze over klimaatverandering? Kunnen ze manieren noemen om energie te besparen? Gaan ze (thuis) bewust met energie om? Weten ze dat je ook veel energie verbruikt door te douchen en in bad te gaan? Enzovoort. 2. Gebruik de brief van het Wereld Natuur Fonds (zie p.7), die u met de klas leest. Breng daarna de discussie op gang met vragen als: Wat vinden de leerlingen van de brief? Wat is de boodschap? Wat vraagt het WNF nu precies van de klas? Welke oplossingen kunnen de leerlingen bedenken? Warm water besparen 3. Leg uit wat het doel is van WaterSpaarders. WaterSpaarders wil de leerlingen stimuleren om energie te besparen door korter te douchen. Maar het lesprogramma wil vooral ook dat leerlingen hun ouders en broertjes en zusjes ertoe bewegen om eerder onder de douche vandaan te komen. De leerlingen krijgen gedurende het programma de instrumenten om thuis mee aan de slag te gaan. 5
Webwandelingen 4. Laat alle leerlingen binnen deze week in tweetallen een webwandeling maken. Er zijn vier webwandelingen, alle met een eigen thema. Ieder tweetal maakt één webwandeling. Als uw leerlingen weinig ervaring hebben met het maken van webwandelingen, dan kunt u dit filmpje klassikaal laten zien: http://www.youtube.com/watch?v=ryz15imuhgo. Gebruik de webwandelingen die te vinden zijn via www.waterspaarders.nl (ga naar het tabje Scholen, klik op Leerlingen en kies vervolgens Webwandelingen ), zodat de benodigde filmpjes direct werken. De tweetallen beantwoorden de vragen van hun webwandeling door op internet te zoeken. U helpt waar nodig. Voor de webwandelingen hebben leerlingen ongeveer één uur nodig. De leerlingen werken na afloop hun antwoorden uit in een korte presentatie aan de groep, zodat de opgedane kennis gedeeld wordt met elkaar. U kunt een verdeling maken waardoor er niet meerdere keren dezelfde presentatie gemaakt wordt. Verdeel daarvoor de opdrachten die bij elke webwandeling horen: u geeft per tweetal bijvoorbeeld twee vragen die dit tweetal moet uitwerken. U plant de presentaties gedurende deze week en zorgt ervoor dat alle leerlingen aan de beurt komen. Antwoorden van de webwandelingen: zie p.8 en 9. Thuis 5. Geef de leerlingen als opdracht mee om het onderwerp thuis te bespreken. Wat weten ze thuis van klimaatverandering? Weten de ouders en broertjes/zusjes hoe lang ze douchen? Hebben ze enig idee hoeveel energie ze besparen door korter te douchen? In les 2 wordt gevraagd hierover te vertellen in de klas. Tip Laat de leerlingen een portfolio aanmaken waarin ze hun doucheschema( s) en alle materialen van les 1 en de lessen erna verzamelen. Als de leerlingen de webwandelingen hebben gedaan en een presentatie hebben gemaakt, kunnen de resultaten bijvoorbeeld een start zijn van hun portfolio. 6
Wereld Natuur Fonds Driebergseweg 10 Postbus 7 3700 AA Zeist Tel: +31 30 693 7333 Fax: +31 30 691 2064 info@wnf.nl www.wnf.nl Beste jongens en meisjes, Zeist, 20 mei 2013 Mijn naam is Johan van de Gronden en ik ben directeur van het Wereld Natuur Fonds (WNF). Misschien kennen jullie het Wereld Natuur Fonds wel: ons doel is om de natuur te beschermen. Voor onszelf en voor alle dieren en planten die op aarde leven. De natuur beschermen is hard nodig. Het gaat namelijk niet goed met de aarde. Doordat wij te veel energie gebruiken, verandert het klimaat en hebben veel dieren en planten het extra moeilijk. Door de klimaatverandering smelt bijvoorbeeld het ijs op de Noordpool en wordt het voor de ijsbeer steeds moeilijker om te jagen. En door het warmer worden van het zeewater, verdwijnt steeds meer koraal. We merken de gevolgen natuurlijk ook in eigen land. Nederland ligt voor een groot deel beneden de zeespiegel en wij moeten ons goed voorbereiden op een mogelijke zeespiegelstijging. Ook planten en dieren moeten zich aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Op zich is klimaatverandering niks nieuws. Over hele lange perioden verandert het klimaat altijd. Maar er is nu wel iets bijzonders aan de hand. Wij mensen verbruiken zoveel energie en we hebben daarvoor zoveel brandstoffen nodig, dat de opwarming van de aarde veel sneller gaat. En daar kunnen we met z n allen wat aan doen! Bespreek eens in de klas wat jullie eigenlijk al allemaal weten over klimaatverandering. En wat zouden jullie nog meer graag willen weten? Misschien hebben jullie ook ideeën over wat je samen kunt doen om klimaatverandering tegen te gaan? We zijn benieuwd naar jullie vragen en ideeën, want die zijn erg belangrijk. Veel succes! Met hartelijke groet, Johan van de Gronden, Directeur Wereld Natuur Fonds
Webwandelingen (stap 4) Antwoorden bij de opdrachten van de webwandelingen Webwandeling 1 Wat is klimaatverandering en wat merken mensen ervan? Webwandeling 2 Wat merken dieren van klimaatverandering? 1. Hoe ontstaat klimaatverandering? Door natuurlijke verschijnselen, zoals vulkanisme, brand en uitademen, komt er CO ² (= broeikasgas) vrij. Deze broeikasgassen vormen een deken om de aarde. Zonnestralen schijnen door de broeikasgassen heen. Door de groei van de bevolking worden er steeds meer fossiele brandstoffen gebruikt. De extra hoeveelheid CO ² in de atmosfeer kan niet door bossen worden opgenomen, ook omdat steeds meer bossen worden gekapt. De CO ² -deken om de aarde wordt daardoor steeds dikker. Die dikkere deken houdt meer zonnewarmte vast waardoor het steeds warmer wordt op aarde. 2. Wat merken andere kinderen op andere plekken in de wereld van klimaatverandering? Tuvalu: het eiland verdwijnt in de zee. Brazilië: de bomen worden gekapt, dieren kunnen niet meer leven. Ethiopië: het wordt steeds droger, daardoor is er minder gras en water voor de dieren. Noordpool: het ijs van de iglo s smelt en de ijsbeer sterft uit omdat er geen ijs meer is om op te lopen. 3. Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering in Nederland? Polders kunnen overstromen. Rivieren kunnen buiten hun oevers treden. Landbouw wordt aangetast door verzilting, dat wil zeggen dat het water in de grond zouter wordt. Ook heeft de landbouw last van extremer weer (wateroverlast, droogte en het mislukken van oogsten). Het aantal soorten dieren en planten neemt af. Er zijn meer sterftegevallen door temperatuurstijging. De kwaliteit van het zwemwater gaat achteruit door de groei van blauwalgen. 1. Wat verandert er voor de diersoorten in Nederland door de klimaatverandering? Tropische beesten en planten rukken op naar Nederland. Door de temperatuurstijging komen er steeds meer nieuwe plant- en diersoorten in Nederland. Dit is zorgwekkend omdat het sneller gaat dan verwacht. 2. Wat merken de dieren op de Zuidpool van klimaatverandering? De zomers op de Zuidpool worden steeds warmer, vaak zelfs meer dan 10 graden Celsius. Voor pinguïns is dit veel te warm. Ook gaat het regenen op de Zuidpool, waardoor pinguïnnesten wegspoelen en het gevaarlijk is voor jonge pinguïns, omdat ze dan kwetsbaarder zijn. Veel jonge pinguïns gaan dood. 3. Waarom hebben ook het koraal en de onderwaterwereld last van klimaatverandering? Het koraal groeit niet meer aan en verbleekt. Dit komt door vervuiling, klimaatverandering, toename van de watertemperatuur en cyclonen. 4. Wat gebeurt er in het Noordpoolgebied door klimaatverandering? IJsberen hebben last van de opwarming van de aarde. Het ijs smelt steeds harder. De prooi van de ijsbeer, de zeehond, heeft het pakijs nodig om te leven. De ijsbeer weet niet waar hij zeehonden kan vinden om te kunnen eten. 4. Welke gevolgen zijn er buiten Nederland? Noordpool: in het voorjaar smelt het ijs eerder en in het najaar vriest het ijs minder snel dicht. Het jachtseizoen van de ijsbeer wordt korter en zijn jachtgebied kleiner. Daarnaast wordt het sneeuwen ijsoppervlak kleiner, zodat zonlicht slechter wordt teruggekaatst van de aarde. Daardoor warmt de aarde sneller op. Koraal: sterft bij kleine temperatuurverschillen van het water. Leefgebied van dieren: de leefgebieden van dieren veranderen overal ter wereld. Weer: langdurige droogtes, hittegolven, extreme regenval, overstromingen en krachtige orkanen komen vaker voor. Temperatuur stijgt gemiddeld, plaatselijke effecten zijn heel verschillend. Mensen: tropische plagen en ziektes nemen toe. Er sterven meer mensen door hitte en ondervoeding. Opbrengsten uit landbouw kunnen tot wel 20% lager uitvallen. 8
Webwandeling 3 Wat hebben energieverbruik en klimaatverandering met elkaar te maken? 1. Hoe wordt elektriciteit opgewekt? Elektriciteit wordt opgewekt uit verschillende bronnen. Bijvoorbeeld uit fossiele brandstoffen zoals kolen en gas. Duurzame bronnen zijn bijvoorbeeld wind en biomassa. 2. Welke energiebronnen worden in Nederland vooral gebruikt? Wat zijn de problemen met fossiele brandstoffen? Aardgas, steenkool, aardolie, hout. De fossiele brandstoffen aardgas, steenkool, aardolie raken langzaam op. Daarnaast komen er door de verbranding van deze brandstoffen, gassen in de lucht die ervoor zorgen dat het klimaat langzaam verandert. 3. Hoe komt het dat het broeikaseffect steeds sterker wordt? Het broeikaseffect wordt steeds sterker omdat onder andere fabrieken, auto s en het kappen van bossen ervoor zorgen dat er meer broeikasgassen in de lucht komen. Bomen en planten kunnen dit niet allemaal opvangen. 4. Wat hebben energieverbruik en klimaatverandering met elkaar te maken? Bij de verbranding van aardgas, aardolie of steenkool komt een gas vrij dat CO ² heet. De dikke laag lucht die om de aarde hangt heet atmosfeer. In deze atmosfeer zit een mengsel van allerlei gassen, zuurstof, stikstof en CO ². De atmosfeer werkt als een deken en houdt veel warmte vast. Dit is een natuurlijk verschijnsel. CO ² zorgt voor het broeikaseffect, want het is een broeikasgas. Omdat we steeds meer fossiele brandstoffen gebruiken, wordt de deken van gassen dikker en wordt het steeds een beetje warmer. Door energiebesparende maatregelen is er minder energie nodig. Webwandeling 4 Hoe kan je thuis energie besparen? 1. Het verwarmen van water voor de douche en de kraan kan op verschillende manieren. Welke apparaten zorgen ervoor dat het water warm wordt gemaakt en wat is de energiebron bij deze apparaten? De boiler, de geiser of de verwarmingsketel. De bron van energie voor warm water is aardgas. 2. Welke bronnen van energie raken niet op, zijn niet gevaarlijk en vervuilen de lucht en omgeving niet? Wat zijn andere namen voor deze vormen van schone energie? Zonne-energie (zonnepanelen), windenergie (windmolenpark), waterkracht (waterkrachtcentrale). Andere namen voor deze schone energie zijn duurzame energie en groene energie. 3. In het filmpje vertelt Carice van Houten op welke manieren je volgens haar energie kunt besparen. Welke manieren zijn dat? Let op je energiegebruik. Kies voor groene stroom. Neem liever een douche dan een bad. Schakel apparaten helemaal uit als je er niet bent. Vervang gloeilampen door spaarlampen. Neem wat vaker de fiets. 4. Leg uit op welke manier je nog meer energie kunt besparen. Spaarlampen kopen en onnodige verlichting uitschakelen. Thermostaat (2 graden) lager en op nachtstand zetten. Meer kleding aandoen in plaats van de verwarming hoger zetten. Deksel op de pan doen. Standby van de televisie uitzetten. De fiets of het openbaar vervoer gebruiken in plaats van de auto. De trap nemen in plaats van de lift. Energiezuinige apparaten kopen. Het huis isoleren. Samen douchen. De kraan dichtdoen bij het tandenpoetsen. Buiten de was drogen. 9
Week 3 Les 2 Aan de slag: de gastles Leerlingen bedenken oplossingen om gedrag te veranderen. Ze gaan aan de slag met het ontwerpen van een etiket voor een shampoo- of douchegelfles. De WaterSpaarders Ambassadeur die deze les te gast is, begeleidt hen en beantwoordt alle vragen. Voorbereiding Checken of de afspraak met de WaterSpaarders- Ambassadeur (WSA) is gemaakt Kopieën van de ontwerpvellen maken (Dit doet de WSA bij voorkeur bij u op school voorafgaand aan de gastles.) Materialen Kladblaadjes, A3-vellen, stiften, evt. potloden Ontwerpvellen, kopieën van de ontwerpvellen, USBstick met filmpje en voorblad + antwoordenvelop (dit zijn materialen die de WSA meeneemt) Digibord of andere mogelijkheid om filmpje af te spelen Opbouw les Introductie WSA Filmpje kijken Optioneel: mindmap maken Spreuk verzinnen en etiket ontwerpen Etiketten opsturen (met voorblad en antwoordenvelop die WSA meeneemt) Opdracht voor thuis WaterSprdrs-ColoringTemp_A4.indd 1 14-05-13 12:02 Formulier_WaterSavers_QRcode.indd 1 15-05-13 16:13 01 Stap voor stap De gastspreker 1. De leerkracht introduceert de WaterSpaarders Ambassadeur (WSA) in de klas. 2. De WSA vraagt leerlingen naar de bevindingen van les 1 en hoe het gesprek daarover thuis is gegaan. 3. De WSA introduceert het filmpje. De klas bekijkt het filmpje: gemiddeld douchen we in Nederland 8 minuten. Als we dat terugbrengen naar 5 minuten, dan besparen we met z n allen heel veel warm water en dus ook heel veel energie. Zoveel energie dat je er twee jaar lang alle huizen in Nederland mee kunt verlichten! 4. WSA geeft kort instructie en uitleg over het ontwerpen van een flesetiket voor in de badkamer. Optioneel: mindmap maken 5. Om enthousiast te worden en inspiratie op te doen voor het verzinnen van een spreuk en een beeld voor het etiket, maken leerlingen een mindmap. Als uw leerlingen niet bekend zijn met het maken van een mindmap, kunt u het volgende filmpje klassikaal laten zien: www.youtube.com/watch?v=soj4rkkslmg. Geef daarna alle leerlingen een A3-papier en deel stiften en eventueel kleurpotloden uit. Laat de leerlingen hun gedachten over een goede spreuk en een goed beeld voor op het etiket in steekwoorden en tekeningen op papier zetten. Verzamel na afloop de mindmaps en hang ze op. De WSA kan op enkele mindmaps ingaan. 10
Spreuk verzinnen 6. De WSA vertelt dat de klas het gaat hebben over het ontwikkelen van een pakkende spreuk. 7. De WSA bespreekt samen met de kinderen het onderwerp gedragsverandering. Dat is namelijk wat we met de flesontwerpen willen bereiken: gedragsverandering, in dit geval: korter douchen. 8. De leerlingen bedenken waar een goede spreuk aan moet voldoen. Waarvoor gebruiken we spreuken? Kennen ze voorbeelden van goede spreuken? 9. De leerlingen verzinnen pakkende spreuken die hun familie aansporen om korter te douchen. Ze schrijven hun vondsten op kladblaadjes. De WSA bespreekt de voorstellen klassikaal om hier met elkaar op te reageren. Zo worden de spreuken nog beter en krachtiger! Waar denk je aan bij een pakkende spreuk: kort en krachtig positief soms in rijm voor wie is de spreuk bedoeld? Denk bijvoorbeeld aan ouders/broertjes/zusjes: wat zorgt ervoor dat zij onder de douche uitkomen? Ontwerpen 10. De WSA deelt de klad -ontwerpvellen uit. 11. De kinderen kunnen kiezen uit twee verschillende ontwerpvellen, voor de shampoofles of voor de douchegelfles. 12. Iedereen begint met de spreuk. Met een kladtekening kunnen kinderen de spreuk visualiseren. 13. Loop samen met de WSA rond om de spreuken en tekeningen nog krachtiger en positiever te maken. 14. Als een leerling tevreden is over het kladontwerp, ontvangt hij het echte ontwerpvel. Kleurenversie maken 15. De leerlingen maken hun ontwerp in kleur. Let erop dat de leerlingen met stiften tekenen, binnen de lijntjes blijven, de ankerpunten vrijlaten en hun gegevens correct invullen. Ze leveren daarna hun ontwerp in bij de leerkracht. Mogelijkheid tot het stellen van laatste vragen aan de WSA. 16. De WSA neemt afscheid. Als de leerlingen nog niet klaar zijn met de etiketten, kunnen ze die later afmaken. Houd rekening met leerlingen die afwezig zijn. Houd lege ontwerpvellen achter, zodat ook zij op een later moment nog hun etiket kunnen maken. Stuur de ontwerpvellen zo snel mogelijk, liefst dezelfde dag, naar: WaterSpaarders Antwoordnummer10243 2400 VB ALPHEN AAN DEN RIJN Check of de gegevens op het voorblad kloppen. Er hoeft geen postzegel op de envelop. Thuis 17. Geef de leerlingen de opdracht mee om thuis te bespreken welke spreuk met welk beeld ze hebben verzonnen voor hun etiketontwerp. Laat ze er thuis over in discussie gaan. Wat vinden ze thuis van de ideeën? Weten ze thuis nog andere spreuken? School ontvangt flessen met etiketten 18. Van de ontwerpen maakt WaterSpaarders etiketten. Na één tot anderhalve week ontvangt uw school de flessen, de etiketten en de Spaarboekjes. U kunt met les 3 beginnen zodra u de flessen heeft ontvangen. 11
Week 4 Les 3 Meten is weten Leerlingen leren hoe ze thuis het gesprek kunnen aangaan over korter douchen, zodat ze ook hun ouders, broertjes en zusjes stimuleren om mee te doen. Hun eigen ontworpen fles is daarbij uitgangspunt. Ook leren ze hoe ze douchetijden kunnen meten en bijhouden. Voorbereiding Checken of flessen, etiketten en Spaarboekjes zijn ontvangen WaterSpaarders Spaarboekje, de website www.waterspaarders.nl, de online Verbetermeter en de stopwatch-app bekijken Online Uitleg Verbetermeter doornemen op www.waterspaarders.nl Brief van initiatiefnemers en partners printen om mee te geven aan de leerlingen (zie www.waterspaarders.nl, ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten ) Brief (om Verbetermeter toe te lichten vanuit de school) aanpassen aan eigen school en printen, om mee te geven aan de leerlingen (zie www.waterspaarders.nl, ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten ) Materialen Flessen en etiketten WaterSpaarders Spaarboekjes met stickervel Geprinte brieven voor de ouders Digibord Opbouw les Terugkoppeling thuisgesprek Flessen uitdelen Gebruik website, Verbetermeter, Spaarboekje en stopwatch-app Rollenspel Opdracht voor thuis Stap voor stap De flessen met etiketten 1. Start de les met een groepsgesprek over hoe het gesprek thuis over de spreuken is gegaan en hoe de ouders/broertjes/ zusjes hebben gereageerd op de spreuk. 2. De doos met flessen en etiketten wordt geopend (evt. heeft u zelf de etiketten al op de flessen geplakt) en e.e.a. wordt uitgedeeld. Douchetijden meten 3. Deel de Spaarboekjes uit. Leg uit dat de leerlingen thuis hun eigen douchetijden hierin gaan opschrijven, evenals de douchetijden van hun ouders en broertjes/zusjes. 4. Bekijk de website waterspaarders.nl en het filmpje De Verbetermeter, waarin je ziet hoe de Verbetermeter werkt. De Verbetermeter is een online doucheschema dat berekent hoe de kinderen en hun familie het doen ten opzichte van de eerste meting (de nulmeting) en de rest van Nederland. Laat een leerling op het digiboard demonstreren hoe hij of zij zich registreert en fictieve tijden invult. Deze kunnen later worden aangepast. 5. Bekijk ook met uw leerlingen hoe de WaterSpaarders stopwatch-app werkt. De app is te downloaden vanaf waterspaarders.nl (ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten, Meetinstrumenten en Stopwatchapp of via het tabblad Leerlingen, Meetinstrumenten en Stopwatch-app ). Deze app en het Spaarboekje helpen de leerlingen bij het verkorten van de douchetijden bij hen thuis. 12
Rollenspel 6. Doe een rollenspel ter voorbereiding op het gesprek thuis. Verdeel de klas in groepjes van vier kinderen. Kind 1 speelt het kind dat thuiskomt met de fles en de spreuk, kind 2 is de ouder en kind 3 en 4 observeren en geven feedback. Kind 1 moet proberen de fles en spreuk zichtbaar te maken bij kind 2. Kind 2 stelt kritische vragen, waardoor kind 1 creatief moet zijn en alles uit de kast moet halen om kind 2 te laten meedoen. Kind 3 en 4 geven na afloop feedback op de dialoog. Daarna wisselen de rollen. [Datum] Betreft: toelichting lesprogramma WaterSpaarders Beste ouders / verzorgers, Kinderen zijn zeer begaan met de natuur en willen iets concreets doen voor het behoud daarvan. Daarom doet de school van uw kind mee aan het lesprogramma WaterSpaarders. Met dit programma zorgen kinderen ervoor dat er thuis minder warm water en dus energie wordt gebruikt. Want doordat er zoveel energie wordt gebruikt, verandert het klimaat en worden dieren en planten met uitsterven bedreigd. WaterSpaarders is een initiatief van kinderen en leerkrachten, samen met het Wereld Natuur Fonds, Unilever en de Missing Chapter Foundation. Het wordt mede mogelijk gemaakt door drinkwaterbedrijf Vitens en energiebedrijf Eneco. Ook Nudge ondersteunt WaterSpaarders. Onze organisaties werken samen vanuit een gedeelde overtuiging dat kinderen als geen ander in staat zijn verandering op gang te brengen. Wij helpen hen daar graag bij. Meer informatie over onze organisaties kunt u vinden op www. waterspaarders.nl onder het kopje Waarom WaterSpaarders. De gesprekken die uw kind afgelopen weken thuis heeft gevoerd over deze thema s waren onderdeel van dit WaterSpaarders-lesprogramma. Wij hopen dat u hier met plezier met uw kind over heeft gepraat. En vandaag kunt u extra trots zijn op uw kind: de bijgaande fles is door uw kind zelf ontworpen met tekening en oproep. Hij is bedoeld om in de badkamer te zetten, om iedereen er thuis aan te herinneren dat korter douchen heel belangrijk is. Wist u dat als iedereen in Nederland 3 minuten korter per dag zou douchen, dit de hoeveelheid energie bespaart die gelijk staat aan het van de weg nemen van 572.000 auto s? Of dat dit gelijk staat aan 58.000 Olympische zwembaden vol met warm water? En wist u dat dit een gezin met vier personen hiermee 165 per jaar kan besparen? De fles van uw kind staat symbool voor de simpele handeling die uw kind graag binnen uw gezin teweeg wil brengen: dat uw kind én alle gezinsleden korter gaan douchen, het liefst niet langer dan 5 minuten. De kinderen houden de vooruitgang bij met de Verbetermeter op de website van WaterSpaarders, waar uiteraard privacy geborgd is, en ze delen hun ervaringen en resultaten met de klas, als zij daarvoor kiezen. Wij hopen dat u trots bent op uw kind en dat u meedoet met WaterSpaarders. Mocht u meer willen weten over het programma, kijk dan op www.waterspaarders.nl. Veel plezier en succes met WaterSpaarders! Johan van de Gronden Frank Weijers Laurentien van Oranje Directeur Algemeen Directeur Oprichter en Directeur Wereld Natuur Fonds Unilever Benelux Missing Chapter Foundation Lieve Declercq Jeroen de Haas Thuis 7. Leerlingen nemen hun fles + Spaarboekje mee naar huis, samen met de twee brieven: een brief namens de initiatiefnemers; in die brief wordt uitgelegd waarom de kinderen deze fles mee naar huis nemen. De andere brief is namens de school, om de Verbetermeter toe te lichten. Deze brieven zijn te vinden op www.waterspaarders.nl (ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten, Brieven voor ouders ). 8. Leerlingen krijgen de opdracht thuis hun fles te laten zien. Verder gaan ze vanaf nu hun eigen douchetijden bijhouden en opschrijven in hun Spaarboekje en spreken ze met de andere gezinsleden af dat ze vanaf dan hun douchetijden gaan bijhouden. Het is belangrijk dat iedereen serieus meedoet, anders werkt de opdracht niet. Leerlingen benadrukken thuis: we moeten het samen doen! 9. Bij goed gedrag (= 5 minuten douchen of minder) belonen de leerlingen de gezinsleden met een stickertje uit het Spaarboekje. Bij een volle Spaarkaart doen leerlingen een klusje dat ze vooraf hebben afgesproken te doen. 10. Gaan er gezinsleden in bad? Vul dan het aantal minuten dat de badkraan aanstaat in, en wanneer er meerdere gezinsleden samen in bad gaan, deel dit dan door dit aantal en vul de uitkomst in bij elk gezinslid. 11. De uitkomsten van het meten worden in de komende weken in de klas besproken. Laat leerlingen de tijden dus goed bijhouden. Vragen die daarbij aan bod kunnen komen: - Wie heeft de douchetijd verbeterd ten opzichte van de nulmeting? - Voor wie is er nog veel werk aan de winkel? - Wat was moeilijk aan korter douchen? Wat was makkelijk? - Misschien vonden je broertjes/zusjes/ouders het moeilijk om korter te douchen. Wat kan je allemaal doen om hen te motiveren? Bestuursvoorzitter Vitens [Datum] Beste ouders/verzorgers, Wij werken als [groep/klas] nu al een paar weken aan WaterSpaarders. Met dit lesprogramma leren de kinderen over energieverbruik en ondernemen ze actie door niet langer dan 5 minuten te douchen en door hun ouders en broertjes en zusjes te stimuleren dat ook te doen. Vandaag heeft uw kind in het kader van WaterSpaarders een doucheproduct met een eigen ontworpen etiket en een Spaarboekje mee naar huis genomen. Graag licht ik hieronder toe wat het doel is van de fles en het Spaarboekje. Het Spaarboekje heeft als doel het douchegedrag van het gezin bij te houden. Door de gegevens uit het Spaarboekje vervolgens in te vullen in de online Verbetermeter, kunnen de kinderen hun verbetering bijhouden en leren ze wat voor impact korter douchen heeft op het milieu, de natuur en op de gezinsportemonee. De gegevens die worden ingevuld in de Verbetermeter zijn anoniem en worden volgens stricte privacy wetgeving geborgd. Op de website www.waterspaarders.nl onder Verbetermeter kunt u in een kort filmpje zien hoe de Verbetermeter werkt. De leerkracht heeft inzicht in de gegevens van de gezinnen van de groep om het gesprek in de klas te faciliteren; verder heeft niemand inzicht in deze data. De gegevens zullen samengevoegd worden om meer inzicht te geven in de totale landelijke impact van WaterSpaarders. Daarbij gaat het om anonieme gegevens. Als u niet wilt dat de anonieme gemiddelde douchetijden van uw gezin worden gedeeld in de klas, dan kunt u mij dit laten weten. Stuur dan een mail naar [..] Dank u voor uw medewerking. Vriendelijke groet, [Uw naam/naam directeur/ ] Voorzitter Raad van Bestuur Eneco Tip 1 Bespreek met de leerlingen dat het niet de bedoeling is dat je veel minder vaak gaat douchen. Dat is niet realistisch en dat is niet waar het om gaat bij gedragsverandering. Het gaat om de gewoonte te creëren om niet langer dan 5 minuten te douchen. Tip 2 Om korter douchen echt een gewoonte te laten worden, moet je er langere tijd bewust mee bezig zijn. Het Spaarboekje biedt ruimte om vier weken lang de tijden van het douchen bij te houden. U kunt ervoor kiezen om het lesprogramma WaterSpaarders al eerder af te sluiten met de klas. Zorg er echter wel voor dat u de leerlingen minstens twee weken geeft voordat u de afsluitende les 4 geeft. Dit betekent dus in het totaal in elk geval drie meetweken. Die weken zijn minimaal nodig om de routine erin te krijgen. Leerlingen kunnen dan na de afsluiting in de klas zelf nog doorgaan met het invullen van hun Spaarboekje. Welke klas bespaart met zijn omgeving het meeste warme water? De klas die top-waterspaarder is volgens de Verbetermeter, maakt kans een groot WaterSpaardersfeest te winnen voor de school. Ga naar de site voor alle andere prijzen en voor de actievoorwaarden. 13
Week 5 Gaat het goed? Maak tussen les 3 en les 4 af en toe tijd om de voortgang te peilen. Zijn de leerlingen goed bezig met het invullen van de douchegegevens? Ga naar www.waterspaarders.nl en log in op de Verbetermeter om de eerste resultaten van uw leerlingen te bekijken. Vragen die u hierbij met uw leerlingen kunt bespreken zijn: Zijn er al verbeteringen te zien? Hoelang douchen de leerlingen nu? Weten ze inmiddels zelf wanneer de 5 minuten om zijn? Wat doen ze thuis anders om korter onder de douche te staan? Waar lopen ze thuis tegenaan, wat is er moeilijk? Valt er thuis nog meer te verbeteren? Hoe kunnen de leerlingen dat aanpakken? WaterSpaarders-ijsbeer Dit is een goed moment om de leerlingen te belonen voor hun inzet en eerste resultaten. Geef als verrassing de WaterSpaarders-ijsbeer en zet hem op een centrale plaats in de klas of in de school als reminder voor het doorgaan met meten. Belangrijk Het overzicht van douchegegevens is slechts anoniem te gebruiken. Het initiatief ligt bij de leerlingen om te vertellen/rapporteren over de thuissituatie. Hierin is uiteraard niets verplicht. Er kunnen ouders zijn die het ondanks de toelichting over privacy niet prettig vinden dat hun douchetijden in de online Verbetermeter worden ingevuld. Uiteraard verdient dit alle respect. Tip Op www.waterspaarders.nl (ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten ) staat een suggestie voor een rekenles met WaterSpaarders. Voor deze les kunt u de data van de klas uit de Verbetermeter in een Exceltabel downloaden. Zie hiervoor de Uitleg Verbetermeter op www.waterspaarders.nl. 14
Johan van de Gronden (Directeur Wereld Natuur Fonds) Frank Weijers (Chairman van Unilever Benelux) Laurentien van Oranje (Oprichter Missing Chapter Foundation) Jeroen de Haas (Voorzitter Raad van Bestuur Eneco) Lieve Declercq (Bestuursvoorzitter Vitens) Week 6* Les 4 Goed gedaan! Het is tijd om stil te staan bij de mooie resultaten, het harde werk en de goede inzet van de leerlingen en hun ouders, broers en zussen. De klas selecteert de mooiste fles om mee te doen aan de landelijke wedstrijd. Tot slot kan het WaterSpaardersakkoord worden ondertekend! *U kunt de afsluiting ook later organiseren, dan hebben uw leerlingen langer de tijd om douchetijden te meten. Bovendien is de kans groter dat korter douchen gewoonte wordt, omdat er routine ontstaat. Het Spaarboekje gaat uit van vier weken meten. Peil tussentijds wel regelmatig hoe de voortgang is. Eventueel kunt u nieuwe doucheschema s kopiëren of downloaden. WaterSpaarders akkoord Voorbereiding Checken of het WaterSpaarders-akkoord is ontvangen Eventueel een afspraak maken met de WaterSpaarders Ambassadeur Feestelijke afsluiting organiseren Wij... Handtekeningen van de kinderen van de... Datum:... Plaats:... Met elkaar een fles kiezen Kies met de hele klas het mooiste en beste flesontwerp om mee te dingen naar een prijs in de landelijke wedstrijd. Kijk op de scholenwebsite van waterspaarders.nl onder Wedstrijden. Hier ziet u alle flessen van uw klas op een rijtje en kunt u de selectie maken. Op de site is ook meer informatie te vinden. Wij beloven om deze missie te ondersteunen door kennis en middelen te bieden en het doel proactief uit te dragen: Feestelijke afsluiting Bedenk met welke feestelijke afsluiting u de resultaten kunt vieren. U bepaalt samen met de leerlingen de invulling hiervan. Het ondertekenen van het WaterSpaarders-akkoord staat hierin centraal. Vul het akkoord met de hele klas in zodat alle leerlingen weten wat ze beloven en waarmee ze precies akkoord gaan. Het is leuk om hiervan een plechtig moment te maken. Spreek met de WaterSpaarders Ambassadeur (gastlesgever uit les 2) af om hier eventueel bij aanwezig te zijn. Verdere ideeën: - Betrek de hele school zodat andere groepen kunnen zien wat deze groep heeft gedaan en bereikt. - Betrek eventueel mensen van buiten (denk aan de ouders, de burgemeester, de lokale krant etc.). - Laat zien wat de resultaten zijn. - Maak een groepsfoto van alle deelnemers met hun flessen. Verzin tot slot een creatieve manier om ook leerlingen van andere groepen (zowel binnen als buiten de school) te betrekken en mee te laten doen met WaterSpaarders. Vragenlijst voorkennis impact van energie op klimaatverandering en natuur WaterSpaarders stelt het op prijs als de leerlingen tot slot nogmaals een online vragenlijst invullen. De antwoorden worden naast die van de eerdere vragenlijst gelegd ter vergelijk. U kunt de leerlingen de vragenlijst Wat weet jij? (2) in de klas laten invullen via www.waterspaarders.nl, ga naar het tabje Scholen en klik vervolgens op Leerkrachten, Lesprogramma s en Vragenlijsten. Samen iets bereiken De kern van WaterSpaarders is dat groepsresultaat belangrijk is. Het begint bij jezelf, maar pas als we het allemaal samen doen, kunnen we echt iets veranderen! 15
Colofon De Missing Chapter Foundation, het Wereld Natuur Fonds en Unilever zijn de drie initiatiefnemers van het lesprogramma WaterSpaarders. Deze initiatiefnemers ondersteunen met hun expertise kinderen bij het bereiken van hun doel om iedereen korter te laten douchen. Drinkwaterbedrijf Vitens en energiebedrijf Eneco hebben zich aangesloten als partner. Nudge, het consumentenplatform voor duurzaamheid, ondersteunt WaterSpaarders. Het lesprogramma WaterSpaarders is ontwikkeld in samenwerking met Zorn Uitgeverij B.V. Ook zijn kinderen, leerkrachten en onderwijsdeskundigen betrokken bij de ontwikkeling. Het materiaal sluit aan op de kerndoelen voor het primair onderwijs. Het lesprogramma bestaat o.a. uit gedrukte materialen en de website www.waterspaarders.nl. Illustraties: Christian Borstlap Concept: DDB & Tribal Amsterdam Ontwikkeling en distributie Zorn Uitgeverij B.V. telefoon: (071) 514 91 41 Postbus 4001 e-mail: info@zorn.nl 2301 RA Leiden fax: (071) 512 02 78 www.zorn.nl www.kenmerk.nl Copyright 2014 Zorn Uitgeverij B.V. Bestelnummer: 5800