VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Kortrijk Administratieve entiteit KORTRIJK Stad KORTRIJK Parochiekerk Sint-Elooi (alias Sint-Eligius) (Overleiestraat) KERK In 1802, toen de Westvlaamse parochies bij het bisdom Gent gevoegd werden, wordt de kapel van het (voormalige) gasthuis Sint-Elooi vermeld als succursale kapel. De parochie Sint-Elooi is opgericht in 1876; het gasthuis en de kapel moesten plaats ruimen voor een grote neogotische kerk die opgetrokken werd tussen 1882 en 1891. Altaren, klokken, uurwerk en orgel van de oude kapel werden verkocht. Zie ook https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/60051 A. Het doksaalorgel (1904) ORGEL Auteur instrument : G. Cloetens (Brussel Sint-Gillis) Auteur orgelkast : J.J. Lelan (Kortrijk) Bouwjaar : 1904 - herstellingen en installatie electro-ventilator door J. Anneessens (Menen), 1927 - in 1992 heeft J. Bruggeman het pijpwerk weggenomen en verwerkt in een nieuw koororgel (cfr. infra) INSTRUMENT De dispositie kon niet meer genoteerd worden aangezien de speeltafel verdwenen is en ook het pijpwerk niet meer op de laden staat. Niet-onaardige neogotische gedeelde kast; het instrument zelf heeft echter niet zo'n gezonde structuur. De kasten bevatten nog de windladen en de mechanische tracturen, de blaasbalg etc. De speeltafel is verdwenen en het pijpwerk is weggenomen. datum onderzoek : sept. 2001
B. Het koororgel (1993) ORGEL Auteur instrument : (naamplaatje:) Bruggeman-Baert Orgelbouwer Kortrijk Bouwjaar : 1992-93 Het pijpwerk is voor het merendeel pijpwerk dat weggenomen werd uit het doksaalorgel (cfr. supra). De Hobo 8' is door J. Bruggeman gerecupereerd uit een Schyven-orgel in Châtelet. Dispositie : registertrekkers aan weerszijden van het manuaal; links de registers van man. I, rechts die van man. II Montre 8 Prestant 4 Doublette 2 Mixtuur III Gedekt 8 Fluit 4 Quint 2 2 /3 Cornet III Trompet 8 - man. II - man. I - Windwerk * Tremulant Roerfluit 8 Principaal 4 Fluit 2 Cymbel 2 Roerfluit 4 Nazard 2 2 /3 Hobo 8 * = schakelaar ventilator Pedaal : 2 registers, Subbas 16 en Gedekt 8, worden met de voet ingeschakeld (2 houten staafjes die ingehaakt moeten worden) manuaalomvang : C g 3 pedaalomvang : C f 1 manuaalkoppel : 2 trekkers/schuivers, op de bakstukken van man. II gemonteerd; er zijn geen pedaalkoppels Klaviatuur geïntegreerd in de prospectzijde. De frontpijpen zijn nieuw (seriepijpwerk). Mechanische tractuur. De Subbas 16 is een uitbouw achter de eigenlijke orgelkast, deels in open opstelling. ORGELKAST Meubel van Bruggeman, integraal uit gefineerde blokplaat. Op de orgelkast is een koperen plaatje aangebracht met
gegraveerde tekst : Op 19 maart 1993 werd dit Jean BRUGGEMAN-BAERT orgel ingewijd en ingespeeld Meter : Mevrouw Marguerite HALSBERGHE-DEVROE datum onderzoek : sept. 2001 ARCHIVALIA Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( 1876-1956), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map "S. Eloy. Courtrai" zijn volgende documenten aanwezig : 1a) 23.04.1927 brief (doorslag) van J. Anneessens aan pastoor J.C. Duquesnoy Eerweerde Heer Pastor, Gelief hierbij het bestek te vinden voor het kuischen en herziening van den orgel. Gelief de som te storten op mijne postcheckrekening, het stortingsbewijs kan dienen als ontvangstbewijs. Aanveerd, Eerweerde Heer Pastor, met mijnen besten dank, mijne eerbiedige groeten. 1b) 23.04.1927 bestek (doorslag) van J. Anneessens BESTEK voor het kuischen en de totale herziening der mekaniek van het orgel der kerk van St Eloy te KORTRIJK. -:-:-:-:-:- 1/ Al de pijpen zullen uitgenomen worden- 2/ Al de pijpen zullen gekuischt en hersteld worden- 3/ Gansch het orgel zal opnieuw gestemd worden- 4/ Gansch de mekaniek zal geregeld worden- 5/ Al de onkosten zijn ten laste van den orgelmaker- uitgenomen den blazer gedurende het stemmen en het regelen van den mekaniek. 6/ Prijs voor bovenbeschreven werk: DUIZEND VIER HONDERD frank. Gedaan in dubbel te Meenen, den 23 April 1927. Voor de kerkfabriek. Den orgelmaker. 2) 23.04.1927 rekening van J. Anneessens voor verplaatsen van de blaasbalg Schuldig de kerkfabriek van St Eloy te Kortrijk, aan Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen; voor het verplaatsen van den blaasbalg en stemmen van den orgel gedaan den 20 April 1927, de som van: 225.00 fr.
Meenen, den 23 April 1927 (in potlood bijgeschreven:) 0,20 taks 3) 23.07.1927 factuur & verzendingsbericht van G. Meidinger (CH Basel) voor een ventilator met electro-motor + dedouanerings-document door "Natural, Le Coultre" (Brussel) 4) 7.08.1927 contract (niet-ondertekende doorslag) tussen pastoor Duquesnoy en Anneessens Kerk van St Eloy te KORTRIJK. Tusschen Eerweerde Heer DUQUESNOY, Pastor, handelende in naam der kerkfabriek, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: De orgelmaker verbindt zich een geruchtlooze ventilator te plaatsen, in overvloed wind gevende, zelfs in volle spel. Hij zal komen van het Huis Meidinger, Bazel. 1430 Toeren draaien per minuut. Het plaatsen zal zoo geschikt zijn dat, ingeval er geen stroom is men onmiddelijk kan blazen met het oud stelsel. Alle onkosten zijn ten laste van den orgelmaker, uitgenomen het leveren en plaatsen der electrieke draden, die ten laste zijn der kerkfabriek. Prijs voor het hierboven beschreven werk DRIE DUIZEND VIER HONDERD TWINTIG frank. Gedaan in dubbel te Meenen, den 7 Augusti 1927. [bovenaan in inkt bijgeschreven:] plaçe 29 augustus 5) s.d. (op poststempel is enkel jaartal 1927 leesbaar) - postkaart van pastoor Duquesnoy aan Anneessens Mijnheer Men hoort merkelyk min het gerucht van den moteur als de orgel speelt maar iedereen raadt mij aan hem tegen den muur te plaatsen zoals wij eenigen tijd gepeisd hebben. Ik peis dat hij gemakkelyk zal kunnen verplaatst worden en dan goed overdekt met verdoovende emballagie en houttewerk zoodanig dat zijn groot gerucht merkelijk zal verminderen. Opdat alles gereed zou zyn tegen zondag en alles gedekt zou ik U vragen seffens hem te komen of te zenden verplaatsen alzoo zal nog alles wel komen, hoop ik. Gelief seffens te zorgen voor 't verplaatsen eerbiedige groeten J. Duquesnoy past. 6) 17.09.1927 rekening (doorslag) van Anneessens Schuldig de kerkfabriek van St Elooi te Kortrijk, aan Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, voor het volgende: ---------------------------------------------------- Fr. Ct. 1927 / Leveren en plaatsen van een electrieken ventilator ----------- 3420.00 Verplaatsen van denzelfden ----------- 80.00 Totaal Fr. 3500.00 [onderaan in potlood door Anneessens bijgeschreven:]
Verplaatsing kost my 140 f. doch reken maar 80f 7) 14.09.1927 postkaart met getypte tekst, van (nieuwe) koster-organist Veys, aan Anneessens Mijnheer Jules & Madame, Zaterdag ll. ben ik officieel benoemd geweest als K-O op St. Elooi. De genegen groeten van ons allen. A. Veys-Ducastel F. van den Elzaslaan 7 Kortrijk [in 1930 was er reeds een andere organist in dienst, Léon Baert, cfr. infra] 8) 19.05.1930 postkaart van koster L. Baert aan Anneessens Mijnheer Anneessens, Deze om Ued te laten weten dat Ge Woensdagmorgen kunt beginnen vanaf 8u dus na de mis v/. 7 ½ u. Dan tot Woensdag en mijne beste groeten Baert L. 9) s.d. (poststempel 12.08.1932 postkaart van koster Baert aan Anneessens Mijnheer Anneessens Ik heb de toelating gehad, van mijnen nieuwen Pastoor, om U te vragen mijn orgel te komen nazien. We kunnen hem eens te zamen bespreken bij M r Pastoor. Hij is nog niet te eigenzinnig!! Ik verwacht U dus in't korte te Kortrijk bij Baert Léon Koster St. Elooi 10) 17.02.1933 postkaart van "Vromberg"(nieuwe pastoor? of penningmeester?) aan Anneessens Mynheer, Het is zeer moeilyk voor my die 120 fr te ontleden, als ik geen kennis heb noch van geleverd werk, noch van datum. Met alle welwillendheid. [moeilijk leesbaar:] Jul Vromberg (??) 57 Overleiestraat Kortryk S. Eloy 27 febr. 1933 11) s.d., poststempel onleesbaar; doch te dateren kort na juli 1944 postkaart van pastoor A. Tanghe aan J. Anneessens Geachte Heer.- Uw schoonzuster zond mij een vraag om het werk van uw broeder aan het orgel van S. Elooiskerk-Overleie te Kortrijk aan U over te dragen. Ik had de kerkmeesters alreeds voor gesteld dit aan U toe te vertrouwen. Ik durf op U rekenen om het stemmen van het orgel regelmatig te komen doen en bied U mijne eerbiedige groeten aan. A. Tanghe.
pastoor op S. Elooi Kortrijk *Sinds ±1933 was dus blijkbaar het orgelonderhoud toevertrouwd aan orgelbouwer Oscar Anneessens (Kortrijk); nadat deze om het leven was gekomen tijdens de luchtaanval op Kortrijk op 21 juli 1944, raadde zijn weduwe de klanten aan om zich voortaan te wenden tot Oscar's oudere broer Jules Anneessens. 12) 6.11.1944 postkaart van koster Baert aan Anneessens Mijnheer Anneessens. Z.E.H. Pastoor heeft me gezegd dat Ge aanvaard hebt mijn orgel te onderhouden. Zou het niet mogelijk zijn, nu in de eerste dagen (vóór 19 November), mijn orgel te komen stemmen en arrangeeren want het is Cécilia en mijn orgel is nog niet nagezien geweest sedert het laatste bombardement. Hopende U in d'eerste dagen te zien Groet ik U vriendelijk Koster St. Eloy. L.Baert 13) 15.11.1944 Offerte (doorslag) in twee loten, van Anneessens aan pastoor Tanghe Dit werk werd niet uitgevoerd. Voorstel 1 behelsde - plaatsing op het Reciet van een Diapason 8' (c 0 -g 3 ) in de plaats van de Bourdon 8' (waarvan C-B blijft) - prijs 5350 fr. Voorstel 2 - plaatsing nieuwe pijpen C-B voor voormelde Diapason 8', op een aparte pijpstok (wegens te weinig hoogte beschikbaar) - prijs 6650 fr. - prijs voor Voorstel 1 + Voorstel 2 samen : 12.000 fr. 14) 29.07.1946 brief (doorslag) van Anneessens aan pastoor Tanghe Eerwaarde Heer Pastoor, Zaterdag ll. telefoneerde uwen orgelist Mr Baert mij om te vragen zeffens iemand te zenden daar den blaasbalg veel wind verloor. Ik heb seffens een werkman gezonden die mij met zijne thuiskomst wist te zeggen dat het onheil voortkwam van den regen en dat hij het maar voorloopig had kunnen herstellen omdat het hout van den blaasbalg eerst goed moet droog worden, dus binnen eenige weken; hij zei mij ook dat, moest het nog gebeuren dat het er op regent er groot gevaar is dat den blaasbalg langs den kant van den muur zou moeten herplakt worden, hetgeen verschillige duizenden frank zou kosten. Het is om U die kosten te sparen dat ik U seffens verwittig. Gelief, Eerwaarde Heer Pastoor, mijne eerbiedige groeten te aanvaarden.
15) 20.03.[1947 cfr. poststempel] postkaart van koster Baert aan Anneessens Mijnheer Zou U willen iemand zenden om myn orgel na te zien ter gelegenheid van de pl. Communie welke Dinsdag a.s plaats heeft, 25 Maart. Gelieve wat feutre meê te brengen om het klavier te verzachten. Dus verwacht ik iemand nog deze week of hoogstens Maandag. Met Dank Baert Koster St Elooi 16) s.d. [1947, cfr. poststempel] postkaart van koster Baert aan Anneessens Waarde Heer Jules, Indien ge wildet, den eenen of den anderen dag, eens komen tot bij mij, zouden we een goeie zaak kunnen regelen. Mag ik Ued in een dezer dagen, der zijnde week, verwachten? Intusschen mijne beleefde groeten Léon Baert Koster. St Elooi Overleiestraat 36. Kortryk * op de voorkant van de map heeft Anneessens genoteerd: Koster-orgelist M r L. Baert Overleiestr. 36 BIBLIOGRAFIE a) over voormalige orgels (in de gasthuiskapel) *De huidige Sint-Elooiskerk staat op de plaats van de in 1882 gesloopte kapel van het voormalig gasthuis Sint-Elooi. J. De Cuyper : De kapel en het gasthuis van Sint-Elooi in Kortrijk 1366-1797, in De Leiegouw, XIX, 1977, afl. 1, blz. 7-48; blz. 17-18 : Bij de afbraak van de oude kapel [1882] werd in het modern archief aangetekend dat er twee biechtstoelen stonden. Werden ze verkocht samen met de altaren en het orgel? Zeer vroeg was de kapel voorzien van een orgel. Het eerste citaat treffen we aan in de rekening van 1517-1518, waar er spraak is van een «lanterne anden orghele» en van een «scabelle om den orghelare up te tillen». (42) (42) Rek. 1517-1518. - Aan Maarten de Foort worden 8 schellingen gegeven «voor het verberdelen vanden orghel.» Rek. 1706-1709, f 25r. Jan Casier levert twee witte vellen om het orgel te herstellen (43) en orgelmaker Petrus-Josephus de Ryckere herstelt het orgel omstreeks 1745. (44)
(43) Rek. 1734-1739, f 27 v. (44) Rek. 1740-1745, f 28 v. We kennen twee of drie organisten van de kapel. Joost Surmont bespeelt het orgel van 1 januari 1763 tot 31 december 1765. Hij wordt opgevolgd door Jan Calewaert. Deze bekleed die functie tot in de jaren 1780. Ten slotte wordt het orgel bespeeld door 'n zekere Calewaert (is het dezelfde?) van 1786 tot november 1789. (45) (45) Voor Joost Surmont, zie rek. 1740-1745, f 19 v. - Voor Jan Callewaert [sic], zie rek. 1763-1769, f 17 r -v. Voor Calewaert, zie rek. 1786-1789, f 8 v. b) over de huidige orgels 1) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / 1905-1948" (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); "Kortrijk, St Elooi" komt alleen voor in de lijst - Electrische Ventilatoren 2) R. De Paepe : Geschiedenis van de Sint-Elooisparochie, in De Leiegouw, XIX/1, 1977, blz. 53-82; - blz. 70 : Inmiddels had pastoor De Tollenaere zich bezig gehouden met de aankoop van het orgel. Op 18.11.1903 al werd de overeenkomst ondertekend met de Firma Georges Cloetens, Lausannestraat 37, Brussel voor de som van 12.600 fr. Op 20.10.1904 werd het orgel in gebruik genomen. (71) (71) Verslagboek kerkraad 18.11.1903, p. 146-151. - blz. 71 : [onder het pastoraat van J.C. Duquesnoy, 1918-32] [...]; het orgel werd geëlektrificeerd. nota: het orgel is nog mechanisch, met "geëlectrificeerd" is blijkbaar bedoeld "voorzien van een electro-ventilator". 3) tijdschrift L'Organiste, Bas-Oha, jg. XXV, 1993/1, blz. 61 in de gemengde berichten : Courtrai St Eloi. Bruggeman - Marke. Orgue neuf. G.O.: Montre 8, Gedekt 8, Prestant 4, Open fluit 4, Quint, Doublette 2, Mixture 2r, Cornet 3r, Trompet 8. Kroonwerk: Bourdon 8, Principaal 4, Roerfluit 4, Fluit 2, Cimbel 2r, Nazard, Hobo 8. Pédale: Subbas 16, Gedekt 8. 4) Paul Debrabandere : Kortrijkse neogotische beeldhouwersateliers, in 'De Leiegouw', jg. XXXIX/2, juni 1997; handelt blz. 181-185 over Jozef Joachim Lelan (1868-1953); Lelan maakte o.m. "... en voor de Sint-Elooiskerk het orgelbuffet en de preekstoel."
ICONOGRAFIE 1) K.I.K., afd. Fototheek, a. cliché B32481 (1942), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel
b. cliché M52106 (1970), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel
2) foto Afdeling Monumenten & Landschappen, sept. 2001