Document Participatie-intiatieven BIJLAGE 3 Participatietrajecten van mobililiteitsplan tot wijkniveau
Inhoud 3 1. Adviesraad 5 2. Participatieve projectcyclus 5 3. Planningscel 6 4. Inspiratiebezoek 7 5. Expertenadvies 7 6. Internetforum 8 7. Focusgroepgesprekken 8 8. Stads- of wijkdebat 9 9. Burger- of (wijk)jury 10 10. Open huis 11 11. Enquête 12 12. Referendum 13 13. Infra-lab 13 14. Persoonlijke (diepte-) interviews 14 15. Werkgroep ambtenaren en burgers (of buurtbewoners) 14 16. Woordvoering 15 17. Ontwerpatelier 15 18. Thuis mee ontwerpen 16 19. Schouw 16 20. Wijkaandelen 17 21. Informatie via audiovisuele media of via geschreven infokanalen 18 22. Publieke hoorzitting 18 23. Vraag naar schriftelijke reacties 19 Bibliografie 20 Inhoud 2
In de tabel op de volgende bladzijden worden 23 participatie-initiatieven opgesomd die binnen een participatietraject kunnen overwogen worden naargelang concrete doelstelling, beleidsfase, samenstelling van de doelgroep, traditie van participatie binnen de gemeente enz. De lijst is niet exhaustief maar geeft een beeld van de verschillende mogelijkheden die er zijn. Kolom 2 geeft aan binnen welk participatietraject het participatie-initiatief kan worden toegepast: hetzij in het kader van een gemeentelijke mobiliteitsplan (MP), een infrastructurele herinrichtingsproject (INFRA) of een duurzaam mobiliteitsproject op wijkniveau (WIJK). Kolom 3 geeft de niveaus of doelstellingen van participatie (cf. ladder van XX) die kunnen nagestreefd worden binnen elk type van participatie-initiatief. In volgorde van zwakke tot sterke vormen van participatie: Informeren: politiek en bestuur brengen/houden burgers op de hoogte van genomen beslissingen. Burgers leveren zelf geen input, het is een eenrichtingsverkeer van informatie, geen dialoog. Consulteren: politiek en bestuur bepalen de beleidsrichting. De burger is gesprekspartner. Er is hier sprake van een tweerichtingsverkeer in de communicatie maar nog geen echte dialoog. Resultaten zijn niet-bindende bouwstenen. Adviseren: politiek en bestuur laten burgers problemen en oplossingen formuleren en het beleid evalueren. De ideeën hebben een volwaardige rol in de beleidsontwikkeling, -implementatie en/of evaluatie. Coproduceren: politiek, bestuur en betrokkenen komen samen probleemagenda en oplossing overeen. De politiek verbindt zich aan oplossingen bij uiteindelijke besluitvorming. Meebeslissen: politiek en bestuur laten de besluitvorming over aan de burgers. Politiek neemt de resultaten over, na toetsing van specifieke randvoorwaarden. Kolom 4 geeft aan of het gaat om een directe of indirecte vorm van burgerparticipatie. Bij directe participatie is de burger de rechtstreekse gesprekspartner, bij indirecte participatie wordt de burger vertegenwoordigd door een belangenvertegenwoordiger. Kolom 5 duidt het structurele of incidentele karakter aan van dit participatie-initiatief. Kolom 6 geeft aan of het gaat om een initiatief waarbij al dan niet interactie plaatsgrijpt tussen alle betrokkenen. Kolom 7 geeft aan in welke beleidsbeslissingsfase(n) het initiatief kan worden aangewend. We onderscheiden in totaal 6 beleidsfasen: (1) probleemstelling, knelpunten, beleidsagenda, (2) oplossingen/ voorstellen genereren, (3) prioritisering van opties, beslissing van maatregelen, (4) formele beslissing rond maatregelen en acties, (5) implementatie van acties en maatregelen, (6) opvolgen en evaluatie van maatregelen. 3
Kolom 2 MP/ infra/wijk Kolom 3 Doelstelling(en), niveaus Kolom 4 Burgerbetrokkenheid Kolom 5 Karakter Kolom 6 Interactie Kolom 7 Beleidsfase(n) (, = of - = en)* 1. Adviesraad MP, infra, wijk Advies Indirect Structureel Interactief 1,2,3,4,5,6 2. Participatieve projectcyclus MP, infra, wijk Coproductie Indirect Incidenteel Interactief 1-2-3-4-5-6 (of struct) 3. Planningscel MP, infra, wijk Coprod, Indirect Structureel Interactief 1-2-3-4-5-6 meebeslissen 4. Inspiratiebezoek MP, infra, wijk Consult, advies Indirect Incidenteel Interactief 2,3,5 5. Experten-advies (Delphi-enquête, experten-panel) MP, infra, wijk Advies Indirect Incidenteel Interactief of niet interactief 2,3, (5,6 voor panel) 6. Internetforum (digitaal debat,..) MP, infra Consult, advies Direct Structureel Interactief 1,2,3,6 7. Focusgroep-gesprekken MP, infra, wijk Consult Direct Incidenteel Interactief 1,2,3 8. Stads-, wijkdebat (Open space, (World)café, Charette, jouw dag, technologiefestival, inspraakvergadering, van roepen tot eigen inbreng, Olympiadeconferentie) MP, infra, wijk Info, consult, advies,(coprod) Direct Incidenteel (of structureel) Interactief 1,2, 3,5,6 9.Burgerjury (burgeradvieskring, burgerpanel, LENS-methode, wijkjury,..) 10. Openhuis (Infomarkt, tentoonstelling, Road shows,... ) 11. Enquetering (Deliberative, opinion-polling/ digi-, omnibusenquête/ preferentiemeters) MP, infra, wijk Advies Direct Incidenteel (panel=struct) Interactief (niet Interactief) 1,2,3,(4) MP, infra, wijk Info, consultatie Direct Incidenteel Niet interactief 3,4,5 MP, infra, wijk Consultatie Direct Incidenteel Niet interactief 1,2,3,(4,5),6 12. Referendum MP, infra Advies, Direct Incidenteel Niet interactief 4 meebeslissen 13. Infra-lab Infra, wijk Consult, advies Direct Incidenteel Interactief 1,2,3 14. Persoonlijke diepte-interviews Infra, wijk Info, consult, Direct, indirect Incidenteel Niet interactief 1,2,3,4,5,6 advies 15. Werkgroep ambtenaren/burgers Infra, wijk Coproductie Direct, indirect Incidenteel Interactief 5 16. Woordvoering Wijk Consult, advies Indirect Incidenteel Interactief 1,2,3,4,5,6 17. Ontwerpatelier, creatieve sessie, werkatelier Wijk Consult, advies Direct, indirect Incidenteel Interactief 2,3 18. Thuis mee ontwerpen (ontwerpwedstrijd, creatieve concurrentie, ) Infra, wijk Advies, coprod, (meebeslissen) Direct, indirect Incidenteel (Niet) interactief 2, 3,(4) 19. Schouw (knelpuntentocht, ) Wijk Consult, advies Direct Incidenteel Interactief 1,2,3,5,6 20. Wijkaandelen (wijkbudget, participatieve begroting Wijk Coprod, Direct Structureel Interactief 1,2,3,4,5,6 (lusten en lasten) meebeslissen 21. Informatie via audiovisuele media of via MP, infra, wijk Info Direct Incident/struct Niet interactief 4,5 geschreven infokanalen 22. Publieke hoorzitting MP, infra, wijk Consult, info Direct Incident/struct (Niet) interactief 4,5 23. Openbaar onderzoek MP, infra, wijk Consult, advies Direct, indirect struct Niet interactief 4 Hieronder volgt een korte beschrijving van elk type van participatie-initiatief, met een verwijzing naar bronnen voor meer informatie en concrete voorbeelden. In de literatuur treffen we vaak gelijkaardige participatie-initiatieven aan onder een andere benaming. Soms zijn deze verschillen bijna nihil, soms zit het verschil in de schaal waarop het wordt toegepast (wijk, stadsniveau), soms is er een verschil in intentie van het initiatief (consultatie dan wel coproductie), soms gaat het om de volledige duur en de verschillende stapjes die men onderscheidt. We hebben geprobeerd om het globaal aantal types van participatie-initiatieven te begrenzen tot een 20-tal, wetende dat ieder initiatief op zich uniek is want per definitie op maat hoort te zijn van elke concrete context. Bij elk type geven we een lijst van verwante initiatieven mee met bijhorende referenties. 4
1. Adviesraad (Buurtcomité,wijkadviesraad, verkeersraad, bewonersplatforms, verkeersplatforms ) Een adviserende, interactieve participatievorm met indirecte betrokkenheid van de burger (adviesraden zijn samengesteld uit vertegenwoordigers van verschillende belangengroepen, bewoners, ). Een adviesraad geeft advies aan het beleid. Deze beslist wat er mee te doen. Advies kan verplicht zijn of eerder ad-hoc gevraagd worden aan dit adviserend orgaan. Stappen: 1,2,3,4,5,6 advies interactief structureel (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect Concrete voorbeelden: Mobiliteitsraad/verkeersraad binnen een gemeente; Bewonersplatforms in Veurne (http://www.kortom.be/file_uploads/869.pdf) www.participatiewijzer.nl; http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/adviesc.htm (adviescommissie); http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/adviesraden; Over de werking van adviesraden http://www.adviesraden.be/ 2. Participatieve projectcyclus (Groepsmodelvorming/ZOPP (objective oriented planning), Critical Key Technologies, Lusten & lasten, Geknipt mobiel, aanpak schoolvervoerplan, bedrijfsvervoerplan, ) Typerend is dat de participatie zich uitstrekt over alle fasen van de beleidsvorming. Er wordt een model ontwikkeld en gevolgd waarbij een brede en heterogene groep van stakeholders participeert. Op die manier brengt men structuur in het debat en in het proces van beslissingsvorming. Essentieel is het consensus-nastrevend element in deze modellen. Het gaat hier over een gestructureerde samenwerking tussen beleid, ambtenaren stakeholders en burgers. ZOPP is te vergelijken met een schoolvervoerplanaanpak of geknipt mobiel (methode ontwikkeld door Mobiel 21). De doelstelling is coproductie: een groep van stakeholders komt samen en werkt via een projectcyclus toe naar een projectplanningsmatrix. Een projectplanningsmatrix is een methode om op een gestructureerde wijze verschillende standpunten op te nemen in een beleidsbeslissing. Vertrekkend van een SWOT-analyse houdt men rekening met de standpunten van alle stakeholders en gebruikt men ze als basis om beslissingen te nemen. Dat kan interactief zijn maar hoeft dit niet te zijn; het is niet uitgesproken op welke manier informatie over de standpunten van de stakeholders wordt ingezameld; bv. via een interactieve werkvorm of bv. via bilaterale interviews 5
Stappen: 1,2,3,4,5,6 coproductie interactief structureel of (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect Concrete voorbeelden Mogelijke toepassing binnen kader van een uitgebreide GBC waar ook alle relevante stakeholders en burgervertegenwoordigers (bv. van mobilteitsadviesraad) betrokken zijn. Trage wegen doet bewegen http://www.trage-wegen-lijn.be/downloads/tragewegen_bro_def.pdf; Aanpak schoolververvoerplan; Octopusplan; Bypad-methodiek www.bypad.org; Geknipt Mobiel (project Mobiel 21) www.participatiewijzer.nl 3. Planningscel (reguleringsonderhandelingen,...) Het is een verregaande vorm van participatie waarbij alle stakeholders nauw betrokken worden bij het uitwerken van en de beslissingen over een bepaald ontwikkelingsproject. Alle stakeholders worden geïnformeerd en hebben inspraak in de verschillende fasen van het project. Er is grote wisselwerking tussen ambtenaren, beleidsniveaus en stakeholders (meestal vertegenwoordigers van belangengroepen). Burgers zijn meestal niet rechtstreeks betrokken (hoewel ook mogelijk). Het is een meer structureel concept. Bij reguleringsonderhandelingen wordt een middel gecreëerd om niet-regeringspartijen (bv; belangengroepen) te laten meebeslissen over toekomstige beslissingen door een gezamenlijk reglement op te stellen (bv. scholenovereenkomsten, charters, ) Stappen: 1,2,3,4,5,6 coproductie, meebeslissen interactief structureel (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect Concrete voorbeelden: Werkstadt Basel, Werkstadt Graz Planungszelle Lengerich http://www.mdrl.ro/urbactii/urbact/projects/city_move/citizatmove.pdf; http://www.partizipation.at/228.html; http://www.partizipation.at/fileadmin/media_data/downloads/praxisbeispiele/planungszelle_lengerich.pdf http://www.kbs-frb.be/uploadedfiles/kbs-frb/files/nl/pub_1599_methode_10_planningcel.pdf 6
4. Inspiratiebezoek (studiebezoek, ) Bij deze vorm van participatie gaat een delegatie van de doelgroep op bezoek bij één of meerdere relevante voorbeeldprojecten om gericht advies in te winnen. Mogelijkerwijs kan het gaan om meerdere inspiratiebezoeken indien verschillende stakeholders van mening verschillen over wat een inspirerend voorbeeld is. Zowel het informele aspect als het loskomen van de eigen projectcontext wordt als verrijkend ervaren. Deze aanpak kan helpen bij het doorbreken van bepaalde patstellingen binnen een projectgroep. Stappen: 2,3,5 consultatie,advies interactief (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect http://www.participatiewijzer.nl/alle-meth odes/inspiratiebezoek 5. Expertenadvies (via Delphi-methode of expertenpanel, policy exercise) Een vorm van participatie waarbij deelnemers (doelgroep) expert zijn (of minstens veel kennis over de materie ter discussie). Bij een Delphi-enquête wordt een groep van experten (kunnen burgers zijn) via een anonieme vragenlijst individueel gepolst naar ideeën en meningen over een bepaalde materie. De bevraging kan tijdens een vergadering gebeuren of meer gespreid in de tijd via e-mail of internet. De bevraging gebeurt in verschillende ronden waarbij tussen elke ronde wordt teruggekoppeld. Bedoeling is te komen tot een consensus of tenminste tot een overzicht van gelijklopende en uiteenlopende meningen. De methode wordt vaak toegepast om advies te bekomen over het draagvlak en standpunten t.o.v. een aantal toekomstscenario s. Een expertpanel is een heterogeen samengestelde (technisch, communicatief, uiteenlopende standpunten, multidisciplinair) en creatieve groep van denkers die vrij hun mening kunnen geven en beargumenteren (zonder een standpunt te moeten vertolken). Hun opdracht is om vanuit hun kennis en expertise advies te geven rond de betreffende beleidskwestie. De manier waarop kan in minder of meerdere mate interactief zijn. Een Policy Exercise of een beleidsoefening is een variant gebruikt in ingewikkelde beleidsmateries. Het doel is hier om met een heterogene expertengroep van 10-15 personen (beleidsmakers, wetenschappers en stakeholders) alternatieve visies te integreren, misvattingen op te sporen en te ontmijnen. D.m.v. een creatieve oefening worden complexe kwesties voorgesteld door een vergelijkbaar maar eenvoudiger beleidsvraagstuk. Stappen: 2,3, (5, 6 expertenpanel) advies interactief of niet interactief (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect 7
Concrete voorbeelden: http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/delphi-methode; Gebruikt bij het opstellen van Mobiliteitsplan Vlaanderen http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/delphi.htm (Delphi-methode); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/expertp.htm (expertpanel); http://www.kbs-frb.be/uploadedfiles/kbs-frb/files/nl/pub_1599_methode_6_delphi.pdf; http://www.kbs-frb.be/ uploadedfiles/kbs-frb/files/nl/pub_1599_methode_7_expertpanel.pdf 6. Internetforum (Digitaal debat, ) In tegenstelling tot polls, burgerpanels, wordt hier iedereen aan het woord gelaten die geïnteresseerd is. De hoop is dat alle lagen van de bevolking deelnemen, maar er gebeurt geen controle vooraf en er is maar in beperkte mate vat op wie deelneemt en wie niet. De uitdaging is om de discussie goed te begeleiden: immers hoe meer een mening gedeeld wordt, hoe sterker ze meetelt. Duidelijke spelregels moeten vooraf opgesteld worden. Daarnaast is een duidelijke en brede communicatie nodig. Ook is het aangewezen om een moderator het debat in goede banen te laten leiden en bij te sturen indien nodig. Een internetforum kan gebruikt worden als een meer structureel instrument (eerder dan als éénmalig instrument). Het kan gecombineerd worden met een internetpanel om een algemeen representatief beeld te hebben. Participatietraject: 1,2 Stappen: 1,2,3,6 consultatie, advies interactief structureel (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concreet voorbeeld: Gent blogt http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/digitdeb.htm (Digitaal debat); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/website.htm (website); http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/e-participatie 7. Focusgroepgesprekken Focusgroepen zijn een kwalitatieve vorm van enquêtering. Het is een interessant medium om verschillende homogene deelgroepen te consulteren i.v.m. hun visie, mening en ideeën. Het gesprek kan gefocust worden op een welbepaald deelaspect. Doel is inzicht te krijgen in de meningen van de bevolking, achterliggende motivaties, emoties te kennen en beter geïnformeerd het beleid uit te werken. Het resultaat is geen advies! Meerdere groepen van telkens 8-12 mensen komen samen en debatteren. Vaak worden focusgroepen gebruikt in combinatie met een individuele bevraging met de deelnemers, vooraf of aansluitend (wordt bv. ook gebruikt in relatie met een burgerpanel). 8
Stappen: 1,2,3 consultatie interactief (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concrete voorbeelden: http://www.tandemweb.be/downloads/tandempublicaties/participatiemodellen/voorbeelden_van_participatie.pdf; Gebruikt bij opstellen van het mobiliteitsplan Vlaanderen http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/focusg.htm; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/focusgroep; http://www.kbs-frb.be/uploadedfiles/kbs-frb/files/nl/pub_1599_methode_8_focusgroep.pdf 8. Stads- of wijkdebat (ook Open space, praat(world)café, Charette, stadsdebat, Jouw dag, Technologiefestival, Olympiadeconferentie, inspraakvergadering, van roepen naar eigen inzet, themafestival, kleine ergernissen,...) Onder de benaming stadsdebat groeperen we een aantal conferentiemodellen geschikt voor een (interactief) debat met grote en brede bevolkingsgroepen. Bedoeling is om in eerste instantie zoveel mogelijk mensen te mobiliseren en hen vervolgens via een variatie aan kleinere thematische activiteiten in groep aan te zetten tot denken en tot actie. Soms verlopen deze debatten gespreid over meerdere dagen. De voornaamste doelstelling is consultatie en advies vragen aan een brede groep van mensen. Open Space, Technologiefestival en Worldcafé zijn meer informele modellen waar het de bedoeling is om informatie te geven en mensen te mobiliseren om tot actie over te gaan (wat kan leiden tot coproductie). Bij Open space en Technologiefestival kiezen de deelnemende burgers zelf hoever ze willen gaan in hun deelname (een sessie leiden, informatie bekomen, geëngageerd, als toerist, ). De bijeenkomst wordt opgedeeld in kleine parallelle groepen met elk een verschillend thema waartussen kan gehopt worden. Het is belangrijk dat aan dit soort van mega-initiatieven een gevolg wordt gegeven en doorgegaan wordt met de geïnteresseerde burger. Bij Charette is de doelstelling om met grote groepen tot een consensus te komen en in die zin is het een meer gestuurde vorm van debat. De omvang van een Charette kan gaan van 50 tot 1000 mensen. Het Praatcafé is interessant om ideeën te laten opborrelen en ze te toetsen in een informele cafésfeer. Bij Jouw dag wordt met een homogenere groep samengekomen om rond een afgebakend thema te debatteren op de plek waar het thema relevant is (= minder georkestreerd als focusgroepsgesprekken). Op voorhand is er geen controle over wie komt/wegblijft. Een stadsdebat kan als een structureel initiatief worden ingezet of meer als éénmalig initiatief worden georganiseerd. De opkomst hangt samen met de heersende traditie binnen de gemeente. Een Olympiadeconferentie is een techniek om een grote(r) debat te modereren bij een heterogene groep van burgers die tegengestelde belangen hebben. De Olympiadeconferentie bestaat uit 3 rondes waarbij de groep een bepaalde vraagstelling steeds integraler gaat benaderen met bedoeling om vanuit een breder standpunt een afweging te maken. In ronde 1 bekijkt elke homogene deeldoelgroep de vraagstelling vanuit eigen oogpunt; in ronde 2 moet elke homogene doelgroep problemen en oplossingen formuleren vanuit ander standpunt, in ronde 3 wordt de puzzel samen gelegd en plenair besproken. 9
Kleine ergernissen is een methode om op niveau van een buurt en inzake kleinere (=op korte termijn realiseerbare en financieel beperktere) vraagstukken buurtbewoners inspraak te geven in wat er allemaal kan verbeterd worden, hen mee te laten beslissen over prioriteiten en timing binnen een welbepaald budgettair kader. Vaak gaat het om onderhoudswerken, klachten, etc.. Op verschillende tijdstippen worden buurtbewoners uitgenodigd op een vergadering waar er achtereenvolgens wordt gedebatteerd over de op te lossen vraagstukken, de mogelijke oplossingen en hun prijskaartje, de keuze en prioritisering en de opvolging van de werken na uitvoering ervan. Stappen: 1,2,3,5,6 informatie, consultatie, advies, coproductie interactief (of structureel) (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concrete voorbeelden: Met de tent de boer op Bornem (is structurele variant); Stadsdebatten Turnhout http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/worldcafe.htm (worldcafé of cafédialoog); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/charette.htm (charette of design workshop); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/openspace.htm (open space technology); http://participatiewiki.be/wiki/index.php/open_space_technology; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/stadsdebat-stadsgesprek; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/praatcafe; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/themafestival; http://www.kbs-frb.be/uploadedfiles/kbs-frb/files/nl/pub_1599_methode_13_praatcafe.pdf; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/olympiade-conferentie; http://www.kbs-frb.be/uploadedfiles/kbs-frb/files/nl/pub_1599_methode_12_technologiefestival.pdf 9. Burger- of (wijk)jury (Ook burgeradvieskring, burgerpanel (structurele variant), internetpanel (structurele digitale variant), LENS-methode) Bij deze groep van participatie-initiatieven wordt advies ingewonnen van een representatief staal van de burgers. Het bestuur controleert dus vooraf de representativiteit van de groep van burgers die advies uitbrengt (in tegenstelling tot bv. een stadsdebat). In het geval van een burgerpanel gaat het om een aselect samengesteld staal uit de bevolking van een wijk of, stad dat via enquêtevorm geconsulteerd wordt of om advies gevraagd wordt. Het panel - soms meer dan 1000 mensen - vormt een soort van antenne voor het gemeentebestuur. Bij een wijkpanel wordt vaak beslist om aansluitend bij de resultaten uit de bevraging van het panel d.m.v. focusgroepgesprekken met een subgroep van de panelleden bepaalde resultaten scherper te stellen en voorstellen concreet verder uit te werken. Een burgerjury is een kleine nauwkeurig geselecteerde representatieve groep van een 20-tal personen uit de doelgroep die zich, los van enige belangengroep onder deskundige begeleiding en met vooraf vastgelegde spelregels, buigen over een probleem of plan. Daarna geven zij advies aan het bestuur. Dit is vooral te overwegen in grote dossiers waarbij belangen verder strekken dan enkel omwonenden. 10
LENS staat voor Leefbaarheid Analyse Nieuwe Stijl en is een participatiemethode om bewoners te betrekken bij vraagstukken rond leefbaarheid in hun directe omgeving. Het doel van de methode is te komen tot een advies voor maatregelen voor een verbetering van de leefbaarheid in de eigen buurt, wijk of dorp. De LENS-methode werkt met een evenwichtig samengesteld panel van geïnteresseerde bewoners in verschillende stappen naar een concreet advies. Stappen: 1,2,3,4 advies interactief of geen interactie (jury/advieskring structureel (panel) (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concreet voorbeeld: Burgerjury s Den Haag, Rotterdam en Lewisham http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/bpanel.htm (Burgerpanel/intrenetpanel); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/bjury.htm (burgerjury); http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/burgerjury; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/internetpanel; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/burgerpanel; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/bugeradvieskring; http://www.samenlevingsopbouw.be/site/images/pdf/participatiekoffer/methodes.pdf 10. Open huis (Ook infomarkt, tentoonstelling, Road show ) Het betreft een publieke (tentoonstellings)ruimte waar geïnteresseerde burgers en stakeholders in een bepaalde periode vrij kunnen binnenstappen, zich informeren, een mening vormen en een mening geven rond een bepaald thema. Er wordt een veelheid van informatie samengebracht op een aantrekkelijke manier (met maquettes, beelden, stellingen) en in een informele sfeer (bv. aangepaste muziek), aangepast aan een brede of juist specifieke doelgroep. Aan het einde van de periode wordt de feedback samengebracht en verwerkt. Deze vorm van participatie wordt vaak gecombineerd met een interactieve vorm van participatie na afloop. Stappen: 3,4,5 informatie, consultatie niet interactief (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concrete voorbeelden: Infomarkt stad Gent n.a.v. het Luchtkwaliteitsplan; http://www.mobielvlaanderen.be/convenants/artikel.php?nav=10&mbnr=101&id=814 (Tentoonstelling of evenement) op http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/evenement.htm; http://www. participatiewijzer.nl/alle-methodes/open-huis 11
11. Enquête (ook deliberative polling, digi-enquête, enquête, omnibusenquête, opiniepolls, preferentiemeters, etc) Onder Enquêtes worden verschillende enquête-technieken gegroepeerd bij grote aselecte groepen van de bevolking die een bredere consultatie van de bevolking als doel hebben (m.a.w. niet zover gaande als een advies). Bij allen gaat het grosso modo om een niet-interactieve directe vorm van directe participatie. De overheid wenst te weten wat de bevolking denkt over een bepaald beleidsonderwerp of wil weten hoe de bevolking zich een mening vormt. Daarmee staat de overheid beter geïnformeerd aan de start van een beleidsproces. Deliberative polling is een meer interactieve vorm van survey waarbij de aselect samengestelde groep ook regelmatig samenkomt om te discussiëren. Bij een digi-enquête krijgt een aselect samengestelde groep mensen een brief + webadres + loginpaswoord en ze worden gevraagd om een enquête in te vullen waarbij naar hun mening gevraagd wordt rond een onderwerp. Hier is er geen interactie tussen de respondenten (vb. stadsmonitor). De vragenlijst is zo opgesteld dat de burgers bepaalde keuzes moeten maken die in totaal budgetneutraliteit impliceren. Een enquête kan ook face-to-face gebeuren, zeker als men niet zeker is van de respons en de representativiteit sterk wil bewaken. Opiniepolls kunnen ook gebruikt worden om mensen te informeren en aan te zetten tot deelname aan een meer interactieve vorm van participatie. Een preferentiemeter is een specifieke vorm van enquête (evt. online) waarbij het de bedoeling is om verschillende opties/voorstellen af te wegen en prioriteiten te bepalen (stap 3 in beleidsproces). Stappen: 1,2,3,6 consultatie geen interactie (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concrete voorbeelden: DORP in ZICHT, methodiek gebaseerd op de Engelse methodiek Village Appraisals en in Vlaanderen ontwikkeld door Samenlevingsopbouw en uitgevoerd door Steunpunt Opbouwwerk Meetjesland vzw in samenwerking met Samenlevingsopbouw Vlaanderen, Oost- en West-Vlaanderen. http://www. dorpinzicht.be/. Centraal in deze methodiek staat een internetenquête voor en door bewoners van een plattelandskern rond leefbaarheidsaspecten. Voorbeeldenquête bij kleinhandelaars, bezoekers en inwoners van centra als onderdeel van Evaluatiemethode voor centrumbeheer van steden en gemeenten in http://www.ersv.be/nl/2775 http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/delibpoll.htm (deliberative polling); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/webcons.htm (elektronische consultatie of webconsultatie); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/survey.htm (surveys); http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/keuzenq.htm (keuze-enquête); http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/deliberative-polling; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/opiniewijzer; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/preferentiemeter; http://www.kbs-frb.be/uploadedfiles/kbs-frb/files/ NL/PUB_1599_Methode_5_DeliberativePolling.pdf 12
12. Referendum Een referendum is een raadpleging van alle burgers bij de formele beslissing rond een concrete beleidskeuze. Afhankelijk van de vooropgestelde doelstelling kan het gaan om een raadpleging of om een medebeslissing. Participatietraject: 1,2 Stappen: 4 advies, meebeslissen niet interactief (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concreet voorbeeld: Referendum Lier heraanleg Grote Markt, referendum Mechelen-Noord http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/referendum.htm; http://participatiewiki.be/wiki/index.php/referenda 13. Infra-lab Infra(structuur)-lab(oratorium) is in Nederland ontstaan en toegepast (Rijkswaterstaat). Het is een participatiemethode die gebruikt wordt bij infrastructuurwerken en waarbij vanaf de planfase een grote groep burgers betrokken wordt in drie stappen: probleemformulering (stem), marktplaats voor oplossingen samen met experts (agora) en actie (ontwerpfase). De deelnemende burgers zijn enerzijds een groep omwonenden en anderzijds een groep weggebruikers die als ervaringsdeskundigen optreden in het opstellen van de probleemstelling. Het gaat hier niet om stakeholders maar om ervaringsdeskundigen die zich buigen over de materie. Participatietraject: 2,3 Stappen: 1,2,3 consultatie, advies interactie (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Meer info: http://www.participatiewijzer.nl 13
14. Persoonlijke (diepte-) interviews Persoonlijke diepte-interviews met burgers en met verschillende stakeholders hebben de bedoeling om een inzicht te krijgen over ideeën, mogelijkheden en wensen van de betrokkenen, motieven en achtergronden voor bepaalde houdingen. Interviews zijn belangrijk om gedragingen te begrijpen, mogelijke problemen en valkuilen bij implementatie vooraf in te schatten en alle voor- en nadelen van een project voor de betrokkenen te inventariseren. Deze participatiemethode is zinvol in elke fase van het beleidsproces als alleenstaande vorm, maar vooral ook in combinatie met andere methoden (bv. ter voorbereiding van een enquête of focusgroep, na afloop van een stadsdebat om informatie verder uit te diepen). Belangrijk hierbij is om alle verschillende stakeholders aan het woord te laten. Stappen: 1,2,3,4,5,6 informatie, consultatie, advies niet interactief (In)directe burgerbetrokkenheid: direct en indirect Concreet voorbeeld: Dorpsspiegel Herne: http://dorpsspiegel.herne.be Meer info: http://www.participatiewijzer.nl; Stronk L. & van Konijnenburg P.G. (2004); Rijkswaterstaat en het publiek, stand van zaken publieksparticipatie, eindrapport, nov 2004, p. 24 15. Werkgroep ambtenaren en burgers (of buurtbewoners) Dit is een participatievorm waarbij een werkgroep bestaande uit ambtenaren en een groep van buurtbewoners binnen zeer concrete randvoorwaarden samen concrete ideeën uitwerken, beslissen en implementeren. Het gaat over kwesties die zeer duidelijk omschreven zijn (budgettair, ruimtelijk) en waarbinnen nog voldoende ruimte is om inbreng te geven. De werkgroep neemt beslissingen op basis van gelijkheid en alle deelnemers gaan het engagement aan om samen zaken te realiseren (coproductie). Binnen een herinrichtingsproject kan het gaan om de invulling van participatie in verschillende deelaspecten of in een afgebakende buurt. Bv. het realiseren van een speelterrein, inplanting van groen op een plein, Participatietraject: 2,3 Stappen: 5 co-productie, meebeslissen interactie (In)directe burgerbetrokkenheid: direct en indirect Concreet voorbeeld: Geknipt Mobiel Hasselt Meer info: http://www.participatiewijzer.nl 14
16. Woordvoering Deze participatievorm is interessant wanneer men opteert voor een indirecte vorm van participatie, maar waarbij de doelgroep geen of een gebrekkig vertegenwoordigend orgaan bezit. Voor een homogene groep die (nog) niet vertegenwoordigd is via een belangengroep, kan een woordvoerder gezocht worden. Deze moet de capaciteit hebben om de ideeën die binnen de groep leven goed te kunnen overbrengen, hij/zij moet goed kunnen overleggen met de achterban en het mandaat krijgen van de groep om mee te stappen in het participatietraject, hetzij als consultant hetzij als adviseur. Participatietraject: 3 Stappen: 1,2,3,4,5,6 informatie, consultatie, advies interactie (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/ambassadeursnetwerk 17. Ontwerpatelier (ook Creatieve sessie/werkateliers, ) Een Ontwerpatelier is een participatievorm waarbij een groep van deelnemers (max. 50 personen, burgers maar ook vertegenwoordigers van burgers, stakeholders, ) aan het werk wordt gezet om voor een afgebakende buurt/locatie en binnen zeer concrete kaders en randvoorwaarden (bv. financieel, deelaspect groenvoorzieningen,...) concrete ideeën uit te werken en ontwerpen te maken. Concreet gaan verschillende kleine groepjes aan de slag en maken een ideale schets van hun buurt. De verschillende ontwerpen worden bij het einde van de sessie aan elkaar voorgesteld. Een creatieve sessie is gelijkaardig aan een ontwerpatelier. Men werkt met creatieve vormen zoals schilderen, kleien, knippen en plakken, collages en foto s maken van de buurt. Deze worden verwerkt tot een collage. Door de specifieke aanpak wordt sterker de nadruk gelegd op gevoel, intuïtie en esthetiek in plaats van het rationele. Participatietraject: 3 Stappen: 2,3 consultatie,advies interactie (In)directe burgerbetrokkenheid: direct en indirect (bij ontwerpatelier vooral) Concrete voorbeelden: Windpark Haarlemmermeer http://www.nmch.nl/nieuws/ontwerpproces-windpark-van-start; N18 Varsseveld Enschede http://www.n18.nl/ Meer info http://www.participatiewijzer.nl 15
18. Thuis mee ontwerpen (ook ontwerpwedstrijden, creatieve concurrentie, ) De focus op deze groep van participatie-initiatieven ligt op het aanmoedigen van burgers en stakeholders om concrete en creatieve ontwerpen en oplossingen te bedenken voor de inrichting van een ruimte. Het resultaat zijn verschillende ontwerpen die in een volgend stadium geëvalueerd worden en technisch verder worden uitgewerkt door experts. In wezen betreft het een niet-interactieve vorm van participatie al wordt ze vaak als een eerste stap gebruikt naar meer interactieve initiatieven. Thuis mee ontwerpen is een methode waarbij bewoners aangemoedigd worden om individueel of in groep een ontwerp op te stellen voor een buurt, plein, Het kader (ruimte, budget, mogelijke maatregelen) wordt zeer duidelijk omschreven. Concreet wordt een bouwpakket (bv. grondplan van de buurt) samen met de nodige informatie over de bedoeling, de mate van input, het budgettaire kader, het reglement, vooraf bezorgd. Na een vooraf bepaalde periode worden alle ontwerpen ingezameld en wordt een discussie gehouden om het beste ontwerp te weerhouden aan de hand van vooraf bepaalde criteria en via een vooraf vastgelegde procedure. In geval van grotere projecten met een grote opkomst, kan het gaan om een ontwerpwedstrijd. Creatieve concurrentie verheldert beleidsopties doordat projectgroepen gelijktijdig en in concurrentie met elkaar ideeën ontwikkelen. Na afbakening van problemen, noden en wensen van alle partijen krijgen verschillende projectgroepen de kans om parallel en in concurrentie met elkaar plannen en ideeën voor oplossingen uit te werken. De meest kansrijke voorstellen worden door professionals technisch verder uitgewerkt. Projectgroepen kunnen samengesteld zijn uit bewoners, belangengroepen of vertegenwoordigers van bewoners. Participatietraject: 2,3 Stappen: 2,3,4 advies, coproductie, (meebeslissen) niet interactief eventueel aansluitend interactief (In)directe burgerbetrokkenheid: direct en indirect Concrete voorbeelden: Zie ontwerpateliers http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/digitaal-of-thuis-mee-ontwerpen; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/creatieve-concurrentie; Meer info te vinden onder: http://www.participatiewijzer.nl 19. Schouw (ook knelpuntenwandeling of -fietstocht, ) Deze methode bestaat erin om ter plekke poolshoogte te nemen van de problemen, klachten en knelpunten. Met een kleine groep mensen wordt ter plaatse gegaan en worden bewoners bevraagd over hun belevingen. Op die manier kan een heterogene groep zich beter inleven in de concrete problemen, percepties en visies die er leven over een concreet probleem. Beleidsverantwoordelijken, ambtenaren en expert worden meegenomen op de knelpuntenroute. Een groep bestaat idealiter uit 10-12 personen. Een gids waakt erover dat alle punten en meningen aan bod komen. Na afloop worden conclusies getrokken en vervolgstappen uitgetekend. 16
Participatietraject: 3 Stappen: 1,2,3,5,6 (In)directe burgerbetrokkenheid: Toepasbaar in mijlpaal: Concreet voorbeeld: consultatie, advies interactie (of structureel) direct Straataudits http://www.komopstraat.be/art.php?rubriek=straataudits http://www.participatiewijzer.nl; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/schouw 20. Wijkaandelen (ook wijkbudget, lusten en lasten, ) De methode Wijkaandelen geeft burgers een verregaand en structureel meebeslissingsrecht over zaken die hun buurt aanbelangen. Alle inwoners (vanaf een bepaalde leeftijd) en organisaties van een bepaalde buurt kunnen wijkaandeelhouder worden. Met dit aandeel krijgt men stemrecht en kan men meebeslissen over bepaalde projecten of plannen in hun wijk die voorgedragen worden door partners in de wijk (bv. rond inrichting van openbare ruimte). Deze partners stellen het wijkbudget ter beschikking waarbinnen kan beslist worden. Partners kunnen zijn: de stad of gemeente, een huisvestingsmaatschappij, Het aantal stemmen per aandeel stijgt naargelang anciënniteit in de wijk (elk jaar per aandeel 1 extra stem). Aandeelhouders kunnen ook zelf voorstellen doen i.v.m. hun wijk en deze voorleggen aan de aandeelhouders. Lusten en lasten/wijkbudget: Lusten (= het budget ter beschikking) lasten (= inzet gevraagd om ideeën en wensen mee te helpen realiseren). In zogenaamde werkplaatsbijeenkomsten (burgers & professionals) worden problemen en ideeën voor oplossingen geïnventariseerd. Deze inventaris van de beperkte groep wordt gevalideerd d.m.v. een enquête bij de belangrijkste stakeholders en omwonenden. Eens het plaatje volledig is, wordt een uitvoeringsteam opgesteld, bestaande uit gemeenteambtenaar, bewoners en andere stakeholders. Dit team evalueert en integreert de verschillende ideeën. De weerhouden ideeën worden opnieuw voorgelegd aan de (vertegenwoordigers van) bewoners en er wordt gekozen. De gemaakte keuzes worden ter info meegedeeld aan de bredere bevolking. Een taakgroep (bestaande uit ambtenaren en bewoners) wordt samengesteld om onder leiding van externe deskundigen taken uit te voeren of als opdrachtgever te fungeren. Participatietraject: 3 Stappen: 1,2,3,4,5,6 coproductie, meebeslissen (voornamelijk) niet interactief, wijkbudget (= interactief) structureel (In)directe burgerbetrokkenheid: direct Concreet voorbeeld: http://www.leuven.be/leven/wonen/kom-op-voor-je-wijk/ http://participatiewiki.be/wiki/index.php/wijkbudget; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/lusten-en-lasten; http://www.participatiewijzer.nl/alle-methodes/wijkaandelen 17
21. Informatie via audiovisuele media of via geschreven infokanalen Via radio en TV, nieuwsbrief of brochure wordt een groot publiek geïnformeerd over de beleidsplannen en beslissingen. Soms ook te gebruiken als wervingskanaal voor verregaandere vormen van participatie. Stappen: 1,2,3,4,5,6 informeren niet interactief, kan structureel gebruikt worden (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect Voorbeelden: Wijkkrantjes, stadskranten, infomagazines, enz Referentie: http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/digitdeb.htm 22. Publieke hoorzitting Een publieke hoorzitting is een bijeenkomst waar burgers informatie krijgen over een specifiek beleidstopic. Meestal gebeurt er een plenaire introductie met presentaties door het bestuur en een toelichting door een expert, gevolgd door een gelegenheid tot vraagstelling en opmerkingen vanuit het publiek. De doelstelling ligt in hoofdzaak bij het informeren hoewel dit op een meer interactieve manier gebeurt. Stappen: 1,2,3,4,5,6 informeren (soms ook consulteren) interactief (afhankelijk van de opzet van de hoorzitting), kan structureel (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect Voorbeelden: Legio in Vlaanderen http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/publhoor.htm 18
23. Vraag naar schriftelijke reacties (ook openbaar onderzoek,...) Deze methode heeft als doel om de burger te laten reageren op quasi afgewerkte beleidsplannen. Schriftelijke bijdragen kunnen de vorm aannemen van een brief, antwoorden op een open vragenlijst, een paper of ander document. Ze bevatten bij voorkeur een heldere argumentatie, verklaringen en voldoende details. Beleidsmakers kunnen nadien gebruik maken van deze informatie om hun oorspronkelijke beleidsvoorstel aan te passen. Omwille van het complexe karakter van deze techniek is ze beter geschikt voor beleidsparticipatie van georganiseerde stakeholders, vertegenwoordigers van belangenorganisaties en experts. Stappen: 1,2,3,4,5,6 consulteren (soms adviseren) niet interactief, kan structureel gebruikt worden (In)directe burgerbetrokkenheid: indirect http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/schrifbijdr.htm 19
Bibliografie Document Participatie-intiatieven en Participatiewerkvormen http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/index.htm http://www.memori.be/expertise/sociale-inclusie-en-participatie http://www.samenlevingsopbouw.be/site/portal.php?zoektermen=verkeer%28sveiligheid%29&page=projectsortzoekwoord &Submit=Verzend http://www.socius.be/tiki-browse_freetags.php?tag=participatie http://participatiewiki.be/wiki/index.php/start http://soc.kuleuven.be/sbov/ned/onderzoek/index.htm http://soc.kuleuven.be/io/participatie/ned/techniek.htm http://www.dewakkereburger.be/index.php/publicaties http://www.participatiewijzer.nl http://www.centrumpp.nl http://www.participedia.net/ http://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/samenwerken/participatie/interessante%20participatietrajecten/documents/ Literatuurlijst.pdf http://www.ersv.be/nl/2533 http://www.netwerkparticipatie.be/ http://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/samenwerken/participatie/interessante%20participatietrajecten/pages/default.aspx http://www.vvsg.be/sociaal_beleid/etnisch-culturele_diversiteit/documents/samenlevenindepubliekeruimte%20(2).pdf http://www.communityplanning.net/methods/methods.php http://www.tandemweb.be/downloads/tandempublicaties/participatiemodellen/voorbeelden_van_participatie.pdf http://www.kbs-frb.be/uploadedfiles/kbs-frb/files/nl/pub_1599_participatieve_methoden.pdf http://www.lne.be/themas/natuur-en-milieueducatie/algemeen/edo/edo-overleg/vergaderingen (LNE, Methodieken om de toekomst te verbeelden) Bibliografie 20