19 D e g r o t e l t e e t e n Wanneer je eenjarige planten zoals graan teelt, moet je elk jaar voorzien welke gewassen je gaat verbouwen op welke akkers. Janny toont ons een driejarig plan van zijn landbouwbedrijf. 2002 Koolzaad Tarwe Tarwe Erwten Erwten Zomergerst Tarwe Zomergerst Zomergerst Wintergerst Klaver De grote baan De grote baan Klaver Tarwe Boerderij van Janny Asperges Tarwe Koolzaad De Seine SAVIÈRES De Seine Weiden en bossen De keuze van de gewassen Je moet planten kiezen die aangepast zijn aan de kwaliteit van de bodem en aan het klimaat van de streek. ranen, zoals tarwe en gerst, worden veel verbouwd in mijn streek, omdat ze hier goed groeien. Ik kies mijn gewassen ook in functie van de marktvraag en de prijzen. Als de prijs van de tarwe bijvoorbeeld zakt, probeer ik iets anders te verbouwen. Voor ik echter aan een nieuwe teelt begin, moet ik nagaan of ik wel het nodige materiaal bezit. Ik teel ook koolzaad, dat wordt omgevormd tot brandstof. Ik produceer ook asperges, omdat de grond goed is aangepast aan deze teelt. In mei heb ik de tijd om ze te oogsten. De andere teelten vragen niet veel werk tijdens die periode.
20 ranen : een klein overzicht ranen worden al erg lang verbouwd. Er zijn heel bekende graansoorten en minder bekende. Er bestaan zelfs nieuwe soorten, die onlangs door de mens werden gecreëerd. De grote familie van de granen ranen zijn planten die worden verbouwd voor hun zaden. Ze worden gebruikt in de voeding van mens en dier. De familie van de granen bestaat uit erg verschillende planten. Tarwe is de meest verspreide graansoort. Het wordt wereldwijd verbouwd. De tarwe aan het begin van de cyclus Tarwe is het meest nobele graan. Je moet een onderscheid maken tussen harde en zachte tarwe. Rogge kan zich aanpassen aan moeilijk terrein (vooral aan een zure bodem). Van rogge wordt bruin brood gemaakt. Je vindt het veel terug in Denemarken, Duitsland, Zweden, Finland en Portugal. erst heeft langere graantjes dan tarwe. Zijn aar heeft een lange baard. Het wordt voornamelijk gebruikt als veevoeder en voor de productie van bier. Haver wordt voornamelijk verbouwd voor de dieren : vooral paarden zijn er dol op. Je vindt het ook terug in muesli en in de Engelse porridge.
21 Het verbouwen van maïs, rijst en gierst vraagt warmere temperaturen. Je vindt deze gewassen in het zuiden van de Europese Unie. ierst wordt verbouwd als veevoeder. Korrelmaïs is een hoge plant die veel warmte nodig heeft. Rijst heeft veel water, warmte en licht nodig. De nieuwkomer : triticale Wanneer we beschikken over twee uitstekende graansoorten de tarwe dat veel opbrengt en rogge dat er sterk* is waarom zouden we die twee kwaliteiten dan niet combineren in een en dezelfde plant? Dat is wat wetenschappers een twintigtal jaar geleden deden toen ze triticale creëerden. Triticale is een mengeling van tarwe (dat de wetenschappelijke naam triticum draagt) en rogge (dat de wetenschappelijke naam secale draagt). Ze verkregen een nieuwe plant, die we een hybride noemen, omdat het een kruising is tussen twee verschillende soorten. Zijn naam verraadt zijn oorsprong! Deze nieuwe graansoort vervangt vaak de rogge, omdat het een groter rendement* geeft! Het wordt voornamelijk als veevoeder gebruikt. Triticale De oogst : Ceres leert de landbouw aan koning Triptolemus, wiens zoon ze verzorgt. Het Franse woord voor graan céréale, evenals het Engelse woord cereal, komt van de naam van de Romeinse godin Ceres, de godin van de oogst. Het feit dat deze godin vereerd werd tijdens de Romeinse beschaving, bewijst dat granen altijd een belangrijke rol hebben gespeeld in onze geschiedenis. Bezoek eens een graanverbouwer om de teelten van dichtbij te bestuderen.
22 Tarwe, het graangewas van de Europese voeding Tarwe wordt verbouwd in alle landen van de Europese Unie. We gebruiken het dagelijks. Bij tarwe maakt men een onderscheid tussen zachte en harde tarwe Een tarwekorrel bestaat uit twee producten : zetmeel en gluten. Zetmeel is een reserveproduct voor de zaadkorrel. Het stimuleert de ontwikkeling van de kiem tijdens het kiemen* : zetmeel bestaat uit geconcentreerde energie. luten is een eiwit*. Wanneer je op enkele tarwekorrels knabbelt en ze lange tijd kauwt, dan krijg je kauwgom! De reden hiervoor is de volgende : door te kauwen verwijdert je speeksel het zetmeel uit de graankorrel, alleen het gluten blijven over, een elastische stof. Het is dat gluten dat zorgt voor de soepele structuur van broodkruim en gekookte deegwaren. Eiwitrijke rand (gluten) Tarwekorrels Peul van het graan (zemelen) Zachte tarwe De kwaliteit van een tarwekorrel hangt af van het eiwitgehalte* (het gluten). De hoeveelheid eiwitten verschilt van soort tot soort. - Wanneer de tarwe rijk is aan gluten wordt hij gebruikt voor de broodbakkerij. - Wanneer de tarwe niet veel gluten bevat, wordt hij gebruikt voor de koekjesbakkerij. - Soorten van mindere kwaliteit worden gebruikt als veevoeder. Kern rijk aan zetmeel Kiem De zachte tarwe heeft een bloemige kern, rijk aan zetmeel. Er wordt brood (broodbereidingen) en koekjes mee gemaakt. De harde tarwe heeft een glasachtige kern. Hij wordt gebruikt voor de fabricatie van griesmeel en pasta. De harde tarwe groeit beter in het zuiden van Europa. Hij wordt vooral geproduceerd door de landbouwers van het Middellandse-Zeegebied, voor de fabricatie van pasta. De zachte tarwe wordt overal verbouwd waar men wit brood bakt!
23 Van graan tot meel raan malen is een even oude activiteit als het verbouwen van tarwe : de twee gaan hand in hand. Vroeger werden de molens aangedreven door de wind, het water of dieren. Tegenwoordig draaien de molenstenen voortdurend. De techniek is immers geëvolueerd : de meelfabriek* werkt op elektriciteit. Van meel tot brood Vroeger speelde brood een belangrijke rol in de voeding. Vaak was brood het belangrijkste onderdeel van de dagelijkse voeding. Een eeuw geleden aten we 500 g brood per dag! Tegenwoordig consumeren we minder dan 150 g per dag! We eten veel meer andere zaken... Opgepast voor het gluten Bepaalde, vooral heel jonge, kinderen mogen geen gluten eten : ze zijn allergisch aan dit product en het is gevaarlijk voor hen. Daarom zie je op de verpakking van sommige babyvoedingsartikelen de vermelding glutenvrij. Deze allergie gaat meestal met de jaren over. De arenleessters Dit schilderij illustreert een recht dat arme landbouwers lang geleden verworven : ze mochten de tarwearen die tijdens de oogst op de grond waren gevallen, verzamelen. Meestal werd dit gedaan door de vrouwen en kinderen. De arenleessters van J.F. Millet
24 Met graangewassen maak je meer dan brood alleen! Het gebruik van tarwe of rogge voor brood is bekend. Maar tegenwoordig worden graangewassen ook nog voor heel wat andere doeleinden verbouwd : ze zijn zelfs een grondstof geworden voor de industrie. Bierbrouwen : een heel oud gebruik Bier bestond al in de tijd van de Egyptenaren. De alliërs hadden ook hun gerstebier. Heel wat landen brouwen bieren, maar sommige staan er echt bekend voor : Duitsland, België, Ierland, Denemarken,... Wat ook de kleur of de smaak is, overal is het procédé hetzelfde : men laat gekiemde gerst gisten*. Hoe gaat men te werk? De mouters laten de gerst kiemen : het zetmeel van de graankorrel verandert in een suiker die gebruikt wordt door de kiemen. Deze suiker heet moutsuiker. Wanneer de kiem, na enkele dagen, uit de graankorrel tevoorschijn komt, grijpt de bierbrouwer in: hij stopt het kiemen en verwijdert de kiem. Wat overblijft zijn de opgezwollen graankorrels boordevol moutsuiker : het is de mout die men laat gisten*. Nu kan de fabricatie van het bier beginnen: de mout wordt verwarmd om hem tot karamel te maken. Hij wordt vermengd met andere granen zoals tarwe, en de hoeveelheid hop wordt gedoseerd. Dit is het geheim van de bierbrouwers : elk bier heeft zijn eigen recept. Voor de bierbrouwerij worden soorten gerst gebruikt van zeer hoge kwaliteit. Het is gerst voor de mouterij, dat erg verschilt van de gerst die als veevoeder wordt gebruikt. Schotse (en Ierse) specialiteit Whisky wordt ook met gerst gebrouwen.
25 Een betere voeding voor de dieren Vroeger gaf men haver aan het paard en pikten de kippen allerlei soorten granen. Vandaag produceren gespecialiseerde firma s de voeding en berekenen ze de perfecte dosissen. We weten wat elk dier nodig heeft, in functie van de leeftijd en van wat het produceert. Haver, triticale, tarwe, maïs, gierst en erwten maken allemaal deel uit van deze nieuwe voeders. Bepaalde tarwesoorten dienen enkel voor de voeding van dieren. ranen zijn energierijk. Ze zijn rijk aan eiwitten* (soja, erwten) en daarom een ideale aanvulling van het veevoeder*. Het gebruik van zetmeel Zetmeel* vind je in de graankorrels van tarwe, maïs, rijst en in de wortelknollen van de aardappelplant. Het zetmeel wordt uit het graan en de aardappelen gehaald om in de industrie te worden verwerkt. ebruik voor de voeding Zetmeel gebruiken we voor de bereiding van een saus, om ze dik en smeuïg te maken. De voedingsindustrie die bereide gerechten maakt, gebruikt ook zetmeel. In de sector van de confiserie worden de vormen, die men gebruikt voor het maken van bonbons, uit rijstzetmeel gemaakt. Industrieel gebruik De grootste verbruikers van zetmeel zijn de papierproducenten. Ze gebruiken hoofdzakelijk zetmeel van aardappelen, dat een glans aan het papier geeft. De chemische industrie gebruikt tarwezetmeel en maïszetmeel voor de fabricatie van lijm, luiers, bioafbreekbaar plastic, detergenten,... Tarwezetmeel wordt ook gebruikt voor de fabricatie van biobrandstof* (bio-ethanol). Plastic Papier Saus
26 Maïs : een plant boordevol rijkdom Maïs groeit snel en voedt mens en dier. Het is ook een basisproduct voor de industrie : men kan wel 100 verschillende producten maken op basis van maïs. Wanneer je popcorn eet, eet je eigenlijk een bijzondere variëteit van de maïs, waarvan de graankorrel ontploft wanneer hij verwarmd wordt. Je kan maar beter het deksel op de pan leggen, wanneer je zelf popcorn maakt! De maïs die je in een salade eet, is de zachte variëteit*. In dat geval oogst men het graan voor het rijp is. De maïs blijft dus zacht en is overheerlijk in een salade. Voor polenta gebruik je maïs met de klassieke graankorrel. Deze soort werd gemalen om er griesmeel van te maken. Je kan ook maïsmeel gebruiken om brood te maken. Het graangewas van de Indiaanse beschavingen Maïs komt origineel van Centraal- en Zuid-Amerika. Het maakt nog steeds deel uit van de dagelijkse voeding in deze landen. Maïs is de basis van de voeding voor één inwoner op vijf in heel de wereld. Deze plant werd ontdekt door de Europeanen tijdens de expedities van Christopher Colombus. Maïs werd toen al duizenden jaren gegeten door de Amerikaanse indianen. De huidige maïs : een hybride De variëteiten die vandaag worden geteeld zijn hybriden*, het zijn planten die het resultaat zijn van kruisingen van verschillende soorten maïs. De specialisten van de graanproductie willen in één variëteit* de kwaliteiten van alle variëteiten verzamelen. Maar wanneer de landbouwer de hybridemaïs zaait, verkrijgt hij een heel vreemde teelt! De verkregen maïs is erg divers, groot en klein, sterk en zwak,... Hij komt op zijn akker zowat alle variëteiten tegen die hebben gediend voor de creatie van de hybride soort. De landbouwer moet dus elk jaar opnieuw zaaigoed kopen.
27 D e g Maïsproducenten voor kuilvoeder Deze landbouwers zaaien maïs en oogsten de volledige plant, die als voedsel voor de dieren dient. Dergelijke teelt vind je vooral in de grote zuivelgebieden (zie boekje 4). Maar hoe kan men dit graan opslaan en bewaren tot de volgende lente? Door de maïs in te kuilen. Inkuilen is een efficiënte manier om maïs te bewaren: de koeien kunnen heel de winter door gevoederd worden tot ze opnieuw zelf in de weilanden kunnen grazen. De maïs wordt geoogst voordat hij rijp is, want als hij te rijp en te droog is, kan de koe de maïs niet verteren. De hakselaar snijdt en hakt de planten in kleine stukken en legt ze daarna in een laadbak. De tractor brengt de laadbak naar de boerderij, zodat de planten kunnen worden ingekuild. De gehakte maïs wordt in grote kuilen gestort. Een zware tractor drukt alles aan om de lucht te verwijderen. De ingekuilde maïs wordt afgedekt met plastic zeilen. Lucht is de vijand van kuilvoeder. In contact met lucht verrot de maïs ; in afwezigheid van lucht gaat maïs gisten*. Hij kan dan maandenlang bewaard worden. Elke ochtend neemt de veehouder de benodigde hoeveelheid af om zijn beesten te voederen. Maïsproducenten voor graan In dit geval wordt de maïs verbouwd voor het graan. Enkel het graan wordt geoogst. Het wordt geoogst zoals de andere graansoorten. Omdat de maïskorrel veel warmte nodig heeft, vind je hem vooral in de landen van het Middellandse-Zeegebied. Soms dient hij voor de menselijke voeding, maar meestal wordt hij gebruikt als veevoeder. Wanneer het graan te vochtig is om bewaard of gebruikt te worden, moet het worden gedroogd. Dat gebeurt ofwel in silo s* door middel van ventilatie, ofwel in grote vergaarbakken in de open lucht. Dit zijn grote kooien die je vaak in de velden ziet staan : de zogenaamde maïskribben. Deze kribben zijn altijd naar de wind gekeerd, het drogen gebeurt dan op natuurlijke wijze! In Spanje, en meer precies in de streek van alicië, werd de maïs bewaard in kleine hutjes op palen. Men plaatste grote, platte stenen aan de uiteinden van deze palen, om te voorkomen dat knaagdieren en andere maïseters ervan zouden eten...
28 Rijst : een tropische plant in Europa! Rijst voedt 2 tot 3 miljard mensen, of ongeveer de helft van de wereldbevolking! De rijstplant is afkomstig uit de tropen. Rijst wordt ook verbouwd in de Europese Unie, in streken waar de omstandigheden gunstig zijn. Een teelt die beperkt is tot Zuid-Europa De meeste rijstvariëteiten komen oorspronkelijk uit de tropen. Maar enkele, zoals de variëteit Japonica, zijn afkomstig uit een gematigd klimaat. Rijst is een plant die veel warmte nodig heeft. Bovendien heeft de plant veel water nodig, daarom worden de rijstvelden tijdens de groei onder water gezet. De Arabieren en daarna de Spanjaarden en Portugezen brachten rijst in Europa. Er zijn maar enkele streken in de Europese Unie die in aanmerking komen voor de rijstteelt: - hij wordt vooral verbouwd in Italië, in de Po-vlakte. - hij wordt ook verbouwd in Spanje (in de streek van Murcia en Valencia), in Portugal, in riekenland en een beetje in het zuiden van Frankrijk. De Portugezen consumeren het meest rijst van alle inwoners van de Europese Unie. De rijstproductie is niet groot genoeg voor de consumptie van de landen van de Europese Unie, daarom wordt er veel rijst geïmporteerd. Een rijstveld Een geïrrigeerde teelt De rijst wordt gezaaid in de lente in een bodem die goed is opgewarmd door de zon. Zodra de eerste blaadjes verschijnen, zet men het veld onder water. Men laat het water geleidelijk aan stijgen tot een vijftiental centimeter. Het blijft op dit niveau tot de rijst rijp is. De kleine dijkjes rond de velden dienen om het water binnen de velden te houden. Het water moet goed in de gaten worden gehouden : als er zich algen ontwikkelen, maakt men het veld leeg om ze te vernietigen en irrigeert men de akker opnieuw. Voorbereiding van de grond voor het zaaien.