Challenge gedrag op overwegen

De challenge Een challenge binnen de Alliantie TNO-ProRail ProRail heeft sinds juni 2013 een Samenwerkingsalliantie met TNO. Doel van de alliantie is bij te dragen aan een verbetering van het spoorsysteem in haar omgeving door innovaties te ontwikkelen en te realiseren. TNO heeft kennis over toekomstige mogelijkheden van nieuwe technologieën en toepassing van technologie uit andere sectoren. Dit willen we bundelen met de kennis van ProRail over de spoorweginfrastructuur en de omgeving. De vraagstukken zijn momenteel niet eenvoudig oplosbaar met in de markt verkrijgbare kennis en innovatie. Een van de vormen waarin we samenwerken is een challenge. Een challenge doorlopen we onder hoge tijdsdruk met een aantal experts, in dit geval van ProRail en TNO, die samen een complex probleem aanpakken. Soms nodigen we ook derden uit om deel te nemen. Het is belangrijk dat het probleem een duidelijke eigenaar heeft. Deze probleemeigenaar is de opdrachtgever van de challenge. Daarnaast is het van belang de juiste experts te vinden voor het onderwerp, te bepalen wat de exacte vraag is en wat er nodig is om verder te komen bij de aanpak van het complexe probleem. De voorbereiding is dan ook grondig. Uiteraard is de opdrachtgever hier intensief bij betrokken. Een challenge wordt altijd afgesloten met een duidelijke oplossing (of oplossingsrichtingen) en een communiceerbaar product (denk aan een document, presentatie of visualisatie). Het is mogelijk dat TNO deze oplossing na de challenge verder verkent of onderzoekt onder de voorwaarden van de Samenwerkingsalliantie. Maar dit hoeft uiteraard niet. 2

Samenwerkingsalliantie ProRail & TNO 3

Proces Procesverloop van een challenge Een challenge duurt in de regel een aantal dagen. Bij een heel afgebakende vraag kan een mini-challenge van 1 a 2 dagdelen worden ingezet. De challenge Gedrag op overwegen, die deze folder beschrijft, duurde 2,5 dag. Bij deze challenge waren naast TNO en ProRail ook het Ministerie van Infrastructuur en Milieu en Goudappel Coffeng betrokken. De eerste dag lag de focus op het waarom en het wat. We definieerden de problemen en de doelgroepen. En hebben nader ingezoomd op mogelijk te nemen bestaande maatregelen en mogelijke nieuwe ideeën. De tweede dag was meer gericht op het proces (het hoe ). In een nieuw kader kwamen alle zaken van de twee challengedagen samen. Zo konden we op objectieve wijze de juiste maatregelen kiezen om ongewenst gedrag op overwegen te beïnvloeden. De basis van dit kader was een inspiratiesessie van Koen in t Hof (docent Hogeschool van Amsterdam) met betrekking tot een theoretisch wetenschappelijk model over gedragsbeïnvloeding. Op de derde dag toetsten we het kader van de dag ervoor, door alle input van de eerste dag hierin te schalen. Dit bleek heel goed te werken. Ter plekke is het kader en de inhoudelijke invulling hiervan gepresenteerd aan de betrokken managers. Tijdens een challenge werken we regelmatig met visualisaties. Hiervoor zijn tijdens de challenge tekenaars aanwezig. Deze droegen bij om scherp te blijven, het zorgt dat iedereen dezelfde beelden bij de oplossingen heeft en dat we het verhaal uiteindelijk ook goed kunnen overbrengen aan de opdrachtgever en andere geïnteresseerden. 5

Gedragsonderzoek & overwegveiligheid Aanleiding van deze challenge Het aantal aanrijdingen met fatale afl oop op overwegen neemt af. Ook het aantal incidenten met gewonden kent een reductie. Nu is de ambitie om deze cijfers nog verder omlaag te brengen Om verder te kijken dan de toeters en bellen, hebben we een aantal gedragsonderzoeken op overwegen gedaan. Deze challenge wil onder andere de volgende zaken nader bekijken: Zijn we met deze onderzoeken op de goede weg? Zijn de daaruit voortvloeiende maatregelen de juiste maatregelen? Is er nog nieuw specifi ek gedragsonderzoek nodig Is de tijd rijp voor het voorbereiden en nemen van maatregelen? Nu willen we het gedrag beïnvloeden om een extra stap te maken naar nog minder (bijna) aanrijdingen op overwegen 6

We zijn klaar met de toeters en bellen 7

Het resultaat 8

Toetsingskader Binnen de challenge ontstond er een zogenaamd toetsingskader waaraan bestaande en nieuwe maatregelen kunnen worden getoetst. Het raamwerk is ontstaan door terug te redeneren vanuit de ongewenste situatie, het gevolg. Hier voor zitten de stappen situatie, gedrag, mentale toestand en aanleiding. Dit kader biedt handvatten om duidelijk te maken aan welke knoppen gedraaid kan worden als het gaat om beïnvloeding van gedrag op overwegen. 9

Gevolg Welk ongewenst gevolg willen we voorkomen? We willen voorkomen dat er een (bijna) aanrijding van een trein ontstaat met weggebruikers op een overweg vanwege hun gedrag. Per jaar betreft dit gemiddeld 40 aanrijdingen per jaar, waarbij tussen de 10 tot 14 dodelijke slachtoffers vallen. Gevolgen: Dodelijke slachtoffers (ook mogelijk onder treinreizigers/spoorpersoneel). Zwaar- of lichtgewonden. Impact voor nabestaanden. Impact voor treinpersoneel/treinpassagiers/omwonenden. (Im)materiële schade. Verstoring van de dienstregeling (te laat voor examen, vliegtuig etc.). 11

Situatie die ontstaat Welke ongewenste situatie is er mogelijk? Situaties die kunnen leiden tot een (bijna)aanrijding: Een weggebruiker komt vast te zitten op de spoorbaan, een oudere mevrouw met de wieltjes van haar rollator, een auto mobilist raakt met de auto naast de bevloering en komt daardoor vast te zitten. Een weggebruiker raakt opgesloten tussen de overwegbomen, een automobilist komt op de overweg in een file te staan en de overwegbeveiliging wordt geactiveerd, een weggebruiker loopt niet snel genoeg over de overweg. Een weggebruiker komt niet op tijd weg van de overweg, een oudere meneer kan de overweg niet snel genoeg passeren, een weggebruiker schrikt van de bellen en lichten, raakt in paniek en verstijft of blijft om een andere reden stil staan op de overweg. Een weggebruiker blijft stil staan op de overweg, de motor van een auto of brommer slaat af en kan niet verder rijden. 13

Gedrag Welk gedrag bracht de weggebruiker in de ongewenste situatie? Klakkeloos/blindelings volgen van voorganger Een automobilist volgt zijn voorganger blindelings en let niet op de doorstroming. Komt ongemerkt in een file op de overweg. Een fietser volgt andere scholieren die nog snel de overweg passeren. Een wandelend gezelschap volgt de persoon die voorop loopt. Negeren van de rode lichten en het signaal Een fietser of brommerrijder slalomt door de overwegbomen. Een wandelaar duikt onder de spoorwegbomen door. Een automobilist rijdt ondanks rode licht door waardoor deze niet tijdig de overweg kan passeren. Traagheid van weggebruiker Een ouder persoon beweegt te langzaam en kan de overweg niet op tijd passeren. Een vrachtauto trekt te traag op en gaat met lage snelheid de overweg over. Onfortuinlijk gedrag tijdens het passeren van de overweg Een fietser of wandelaar kan vallen, een automobilist kan naast de bevloering raken. Met ander doel betreden Een persoon kan de overweg ook als illegaal toegangspunt gebruiken om toegang te krijgen tot de spoorbaan. Deze persoon heeft hierbij een ander doel dan om de overweg te passeren (hondenuitlaters, bramenplukkers, kinderen, vandalen, hardlopers, koperdieven, suïcidale personen). 15

Mentale toestand Welke mentale toestand kan invloed hebben op het ongewenste gedrag? De volgende voorbeelden van een mentale toestand kunnen leiden tot gevaarlijk en ongewenst gedrag op de overweg: Onzekerheid / zenuwen (een weggebruiker twijfelt waar hij heen moet). Volgzaam (een weggebruik volgt de groep of voorganger en wil niet achterblijven). Stoerheid/roekeloos (een weggebruiker wil laten zien wat hij wel niet kan en hoe snel hij is). Haast (een weggebruiker wil snel nog een trein halen of heeft andere redenen om niet te wachten op het doven van de rode lichten). Onder invloed (een weggebruiker is niet meer voldoende alert om de overweg te overzien en/of tijdig te kunnen anticiperen). Vastberaden/doelgericht. Er komen geen andere signalen binnen. Een weggebruiker laat zich niet beïnvloeden door de alarmbellen en is ervan overtuigd dat hij tijdig de overweg kan passeren. Verward: door de vele signalen is een weggebruiker afgeleid door omgevingsfactoren en let niet op het veilig kunnen oversteken van de overweg. Enthousiasme, baldadigheid, speelsheid, wanhoop. Er is een andere mentale toestand bij het misbruik van de overweg als toegangspunt naar de spoorbaan, bijv door spoorlopers, vandalen, koperdieven of suïcidale personen. 17

Aanleiding beïnvloeden Welke mogelijkheden hebben we om de aanleiding (mentale toestand en het gedrag) te beïnvloeden? Aan welke knoppen kunnen we draaien om de mentale toestand van een weg gebruiker te beïnvloeden? We willen het gedrag beïnvloeden zodat een ongewenste situatie kan worden voorkomen. Een incident hoeft dan niet te ontstaan. Het betreft hier de volgende knoppen : (On)bekwaamheid van de weggebruiker De fysieke en psychische omstandigheden van de weggebruiker zijn hierbij van belang. Het maakt groot verschil of een weggebruiker slecht ter been is of te gehaast is. (Geen) opzet van de weggebruiker Ook is het belangrijk of de weggebruiker opzettelijk danwel niet opzettelijk handelt op de overweg. Wat is zijn motivatie om zich wel of niet aan de verkeersregels te houden? Gelegenheid of omstandigheden De omgevingsfactoren zijn van invloed op de mentale toestand van de weggebruiker. Een lange dichtligtijd kan een weggebruiker zeer ongeduldig maken. 19

Maatregelen verifiëren 20

Met welke maatregelen kunnen we een incident voorkomen? Op de volgende pagina s noemen we voorbeelden van maatregelen die geverifi eerd zijn aan de hand van het toetsingskader. 21

Maatregelen Overweg krijgt hogere attentiewaarde De overweg krijgt een hogere attentiewaarde door: het opschonen van de omgeving van de overweg, bijvoorbeeld door het weghalen van overbodige borden, reclameborden of begroeiing. meer herkenbaarheid geven aan de overweg (bekleuring, verlichting, gescheiden wegdelen (omstandigheden). Door deze maatregelen heeft de overweg een duidelijkere attentiewaarde en wordt de alertheid van de weggebruiker vergroot (mentale toestand). De weggebruiker heeft hiermee minder kans om per ongeluk naast de bevloering te raken of in een file op de overweg te komen. Een wat tragere weggebruiker kan tijdig besluiten om de overweg nog niet over te steken (gedrag) om te voorkomen dat hij vast komt te zitten, of naast de overweg raakt. 22

Maatregelen Verkorten van de dichtligtijden Het verkorten van de tijd dat de overwegbomen gesloten zijn (omstandigheden) voorkomt dat een overweggebruiker geïrriteerd of ongeduldig wordt (mentale toestand). Een geïrriteerde, ongeduldige of een haastige weggebruiker heeft eerder de neiging het rode licht te negeren en te gaan slalommen (gedrag). Deze actie kan ertoe leiden dat de weggebruiker te laat de overweg verlaat of opgesloten raakt op de overweg (situatie). Dit kan leiden tot een incident, waarbij de overweggebruiker in aanraking kan komen met een aanstormende trein (gevolg). Er is een duidelijke relatie tussen (lange) dichtligtijden en (ongeduldig) gedrag op overwegen. Er zijn daarom acties ondernomen om de dichtligtijden te verkorten. De afteller (waarbij de conducteur het vertrekproces sneller kan inzetten) en het verkorten van de aankondiging (waardoor de overwegbomen minder snel dicht gaan) zijn bijvoorbeeld maatregelen in het kader van het verkorten van de dichtligtijden. 23

Maatregelen Handhaving Camera s of het bekeuren van overtredingen kunnen een preventieve werking hebben op ongewenst gedrag. Dit kan ervoor zorgen dat een weggebruiker minder geneigd is opzettelijk de overweg te betreden op een onveilig moment (opzettelijk gedrag). Iemand die gehaast of geïrriteerd (mentale toestand) is, kan geneigd zijn om de regels te overtreden. Ook kan een vrachtwagenchauffeur de overweg gebruiken om te keren, met alle gevaarlijke risico s van dien. Vergevingsgezinde berm Als een auto door een kleine stuurfout naast de bevloering van de overweg in de ballast terechtkomt, kan deze vast komen te zitten. Een vergevingsgezinde berm slaat op een bredere aansluiting van de overweg op het ballastbed. De betreffende berm komt naast de bestaande bevloeringsplaten te liggen. Een dergelijke berm is vergevingsgezinder voor stuurfouten van een bestuurder. Bij kleine stuurfouten kan een bestuurder weer makkelijker op de rijweg komen. Het risico op vastzitten wordt kleiner. 24

Maatregelen Vluchtruimte nabij de overweg Een weggebruiker die zich wat trager voortbeweegt (fysieke belemmeringen) kan baat hebben bij een vluchtruimte bij de overweg. Iemand die slecht ter been is, kan onzeker worden en in paniek raken (mentale toestand). Hierdoor kan de betreffende persoon niet snel genoeg zijn (gedrag) en kan daardoor niet tijdig de overweg verlaten of raakt ingesloten (situatie). Dit kan leiden tot een incident. Het aanleggen van een vluchtruimte bij de overweg kan dit voorkomen. 25

Maatregelen Informatie / Educatie Het kan zijn dat sommige weggebruikers (nog) niet op de hoogte zijn van de gevaren op de overweg (onbekwaamheid, niet opzettelijk gedrag), waarbij als voorbeeld jeugdigen en scholieren, maar denk bijvoorbeeld ook aan asielzoekers of andere groepen mensen afkomstig uit landen met een andere veiligheidscultuur. Het geven van informatie en educatie over overwegveiligheid kan hierin voorzien. Sommige weggebruikers hebben stoerheid of volgzaamheid als mentale toestand en kunnen daardoor rode lichten negeren of andere overstekers blind volgen (gedrag). Door dit gedrag zouden zij op de overweg opgesloten kunnen raken of te laat weg kunnen komen. Een en ander kan leiden tot een incident. Goede informatie en educatie kan deze groepen voorzien van de nodige informatie ter voorkoming van de kans op dergelijke incidenten. 26

Tot slot Door de challenge weten we dat we alle mogelijke zoekvelden in beeld hebben, dat het op dit moment niet nodig is om aanvullend en specifiek gedragsonderzoek te doen en dat de tijd nu rijp is om maatregelen nader uit te werken en uit te voeren. Volgende stap is het verder ontwikkelen van een: signaal gegarandeerde wachttijd voor kwetsbare groepen; veilige opstelplaats voor kwetsbare groepen; traject tot het opschonen van de overweg; herkenbare overweg; vergevingsgezinde berm; simulatiesysteem. Een aantal van deze aspecten zullen in pilots worden beproefd. Meer informatie over deze challenge bij: LVO@prorail.nl 27

Disclaimer De informatie in deze brochure is met uiterste zorg samengesteld. Toch kan het zijn dat sommige informatie niet meer actueel is, of op enige wijze niet correct is weergegeven. Wij sluiten dan ook elke aansprakelijkheid uit als gevolg van de eventueel onjuiste weergave van informatie. Uitgave Deze brochure maakt deel uit van het Landelijk Verbeterprogramma Overwegen. TNO en ProRail Februari 2016 www.tno.nl www.prorail.nl