W.o.-natuur 6e leerjaar Lesfiche Verschillende voedselketens Eindtermen 1.7 De leerlingen kunnen de wet van eten en gegeten worden illustreren aan de hand van minstens twee met elkaar verbonden voedselketens. 7 De leerlingen kunnen op hun niveau verschillende informatiebronnen raadplegen. ICT 6 De leerlingen kunnen met behulp van ICT voor hen bestemde digitale informatie opzoeken, verwerken en bewaren. In een notendop De leerlingen ontdekken het verschil tussen een voedselketen en een voedselweb. Ze leren hoe verschillende voedselketens met elkaar verbonden zijn tot een voedselweb. Ze begrijpen hoe een voedselpiramide is opgebouwd. Ze ontdekken wat een voedselkringloop inhoudt. Leerplandoelen VVKBaO 7.12 OVSG NAT-LN-6 21 24 25 26 27 28 29 GO! Didactische suggesties Informatie voor de leerkracht Een voedselketen, een voedselweb, een voedselpiramide en een voedselkringloop zijn hulpmiddelen om aan te tonen hoe het proces van eten en gegeten worden in de natuur werkt. Een voedselketen is een voorstelling waarbij wordt weergegeven hoe planten en dieren voedsel zijn voor elkaar. Een mogelijk voorbeeld: groene planten planteneter vleeseter. Mogelijk komt meer dan één vleeseter voor in de keten. Een voedselweb. Meestal zijn voedselketens op verschillende manieren met elkaar verbonden tot een voedselweb. In een voedselweb worden de verschillende relaties en verbanden correcter weergegeven. Een voedselpiramide is een trapsgewijze voorstelling van planten en dieren die voedsel zijn voor elkaar. De plaats in de piramide wordt bepaald door wat de dieren eten. Uitgeverij Averbode, 2009 89
W.o.-natuur 6e leerjaar Lesfiche Onderaan staan planten die hun energie halen uit zonlicht door fotosynthese. Op de tweede trap staan planteneters die hun energie halen uit planten. Die energie verbruiken ze voor 90 % zelf. Slechts 10 % blijft in het lichaam opgeslagen. Op de derde trap staan de kleinere vleeseters. Zij halen hun energie uit de planteneters die ze eten. Deze energie gebruiken ze, net als de planteneters, grotendeels zelf. Slechts een klein gedeelte wordt opgeslagen in het lichaam. Op de vierde trap komen de grotere vleeseters die hun energie uit de kleinere vleeseters en de planteneters halen. Hoe hoger we op de piramide zijn, hoe minder energie er overblijft. Dat heeft als gevolg dat een voedselpiramide zelden meer dan zes rijen bevat. De voedselkringloop is het natuurlijke systeem waarbij alles wat opgebouwd is uit (chemische) stoffen na de dood terugkeert tot deze (chemische) stoffen, die weer als voedsel dienen voor nieuw leven. De voedselkringloop demonstreert het perfecte recyclagesysteem van de natuur. Inleiding Om deze les te starten vraagt u de leerlingen wat ze het laatst hebben gegeten. Bouw aan de hand van deze informatie op het bord enkele eenvoudige voedselketens op die uit twee of drie stappen bestaan. Gebruik hierbij algemene termen zoals in onderstaand voorbeeld: Plant planteneter mens plant mens De pijl staat voor wordt gegeten door. Vertel de leerlingen dat we deze voorstelling een voedselketen noemen. Vergelijk het geheel met de schakels van een ketting. Kern Voedselketens vormen een voedselweb De leerlingen gaan in kleine groepjes op zoek naar meer voedselketens. Daarbij mogen ze concrete voorbeelden gebruiken uit hun eigen leefwereld of uit de natuur. Ze noteren de voedselketens op het blad papier. Ze maken hierbij gebruik van de pijlenvoorstelling waarbij de pijl staat voor wordt gegeten door. Bijvoorbeeld brandnetel rups koolmees sperwer De groepjes leggen de voedselketens die ze hebben opgebouwd aan elkaar uit. Elk groepje noteert ook de voedselketens van de andere groepjes op het vel papier. Ze blijven de pijlenvoorstelling hanteren. De voedselketens die de leerlingen noteren, staan ook nog in verband met elkaar. Geef één voorbeeldje op het bord waarbij u twee voedselketens met elkaar verbindt. parallel groepswerk blad papier A3-formaat per groepje bloemkool rups koolmees graan koe mens 90 Uitgeverij Averbode, 2009
W.o.-natuur 6e leerjaar Lesfiche Laat de leerlingen vervolgens op hun eigen blad zoeken naar relaties tussen de voedselketens. Wanneer ze zeker zijn van een relatie, tekenen ze een pijl in een andere kleur tussen de verschillende voedselketens. Hierdoor ontstaat een voedselweb. Verklaar nu aan de hand van hun eigen tekening het verschil tussen een voedselketen en een voedselweb. Een voedselweb uit de biotoop van een grasland We onderscheiden heel wat biotopen. De zee, de vijver, het grasland, het bos, de rietkant, de beek tot zelfs een kleinere biotoop zoals de eik of de knotwilg. In elke biotoop zijn verschillende voedselketens waar te nemen die samen een voedselweb vormen. Bijlage 1 geeft verschillende dieren weer uit de biotoop van een grasland. De leerlingen gaan individueel of per twee op zoek naar voedselrelaties tussen de verschillende planten en dieren. Om de nodige informatie te achterhalen over de relaties tussen de actoren, maken ze gebruik van een internetencyclopedie zoals wikipedia. Na het opstarten van de encyclopedie tikken ze in het zoekvenster de naam van een van de dieren. Ze gaan op zoek naar het voedsel dat het dier eet. Aan de hand van de verkregen informatie, tekenen ze pijlen in het voedselweb. Correctiesleutel partnerwerk De uil als hoofd van een voedselpiramide Verduidelijk voor de leerlingen wat een voedselpiramide is aan de hand van het voorbeeld in bijlage 2. Een voedselpiramide is een eenvoudige voorstelling van een voedselketen waarbij duidelijk wordt dat de basis veel groter is dan de top. Elke stap van de voedselpiramide gaat er 90 % energie verloren aan beweging, warmte, afvalstoffen Slechts 10 % wordt omgezet in lichaamsgewicht. Anderzijds geeft de breedte van de balk ook een indicatie van de hoeveelheid planten of dieren die nodig is om de bovenliggende balk te voeden. onderwijsleergesprek Voedselpiramide voedselvergiftiging De tweede illustratie in bijlage 2 toont aan hoe een voedselpiramide ook schadelijk kan zijn voor dieren. Wanneer de onderste schakels in de piramide gif bevatten, zal het gif zich ophopen in de bovenliggende schakels. Toon aan de hand van de illustratie ook het belang aan van een veilig en gezond milieu. Niet alleen voor de dieren, maar ook voor de mens. Uitgeverij Averbode, 2009 91
W.o.-natuur 6e leerjaar Lesfiche De aanduiding ng/kg betekent nanogram per kilogram. Eén nanogram is gelijk aan 10-9 gram, ofwel 0,000 000 001 gram. Uit het voorbeeld leren we dat 2 nanogram gif per kilogram zeewater resulteert in een gifopstapeling van 3 gram per kilogram zeehond en 10 gram per kilogram ijsbeer. onderwijsleergesprek De voedselkringloop Wat gebeurt er met de uil, de wolf of de vos wanneer zij sterven? Met deze vraag opent u de zoektocht naar wat een voedselkringloop is. Gebruik daarvoor bijlage 3. De eerste producenten zijn steeds de planten, die hun voedsel halen uit de bodem en door fotosynthese suikers aanmaken die als voedsel kunnen dienen voor de planteneters, zoals de muis. De muis wordt opgegeten door een slang. Wanneer die sterft, wordt hij ontbonden tot nieuwe voedingstoffen voor planten. Daarbij helpen de afvalverwerkers, zoals de doodgraver. Slot Bij wijze van evaluatie werken de leerlingen in groepjes het voedselweb uit van bijlage 4. Ze kunnen daarvoor gebruik maken van de reeds opgedane kennis, te rade gaan in dierenboeken of opzoeken in een internetencyclopedie. Correctiesleutel onderwijsleergesprek groepswerk Ook bruikbaar in deze thema s Dieren Eten en gegeten worden Leeruitstappen in de natuur Milieuklassen Bosklassen Zeeklassen Openluchtklassen Bijlagen Bijlage 1 werkblad Een voedselweb in de biotoop van een grasland Bijlage 2 werkblad De voedselpiramide Bijlage 3 werkblad De voedselkringloop Bijlage 4 werkblad Eten en gegeten worden 92 Uitgeverij Averbode, 2009
W.o.-natuur 6e leerjaar Bijlage 1 Naam:... Datum:... Een voedselweb in de biotoop van een grasland Deze planten en dieren zijn voedsel voor elkaar. Zoek uit wat of wie door wie gegeten wordt. Trek een pijl om aan te geven wat of wie door wie gegeten wordt. De pijl betekent wordt gegeten door. Uitgeverij Averbode, 2009 93
W.o.-natuur 6e leerjaar Bijlage 2 Naam:... Datum:... De voedselpiramide 1 Een voedselpiramide De uil weegt 1 kilogram. Daarvoor heeft hij 10 kilogram veldmuizen moeten eten. Die hebben op hun beurt 100 kilogram sprinkhanen gegeten. Die sprinkhanen hadden 1000 kilogram gras nodig om te groeien. uil: 1 kg veldmuizen: 10 kg sprinkhanen: 100 kg istockphoto gras: 1000 kg 94 Uitgeverij Averbode, 2009
W.o.-natuur 6e leerjaar Bijlage 2 2 Gif! Gevaar voor de voedselpiramide! Bekijk aandachtig deze tekening. De vlokjes stellen het gif voor dat in de zee terecht is gekomen. Wat leer je uit deze tekening? Uitgeverij Averbode, 2009 95
W.o.-natuur 6e leerjaar Bijlage 3 Naam:... Datum:... De voedselkringloop 1 2 Wat gebeurt er met bijvoorbeeld de uil of de vos wanneer zij sterven? Kijk aandachtig naar deze voedselkringloop. Wat merk je op bij deze tekening? 96 Uitgeverij Averbode, 2009
W.o.-natuur 6e leerjaar Bijlage 3 3 Schrijf de volgende woorden op de juiste plaats in de tekst: voedselkringloop afvalverwerkers wortels voedsel Planten en dieren sterven. Soms worden ze opgegeten. Dan dienen ze tot.. Soms gaan ze gewoon dood. De natuur zorgt ervoor dat alles wat dood is, opgeruimd wordt. Dat gebeurt door de. van de natuur zelf. Dode planten en dieren worden bijvoorbeeld door paddenstoelen, bacteriën en schimmels, wormen en kevers verwerkt. Ze maken er voedingstoffen van. Die voedingstoffen worden, samen met het water, door de. van de planten opgezogen. De planten groeien door deze voedingstoffen en het zonlicht. Dat noemen we een.. 4 Vul de voedselkringloop aan met goede voorbeelden. planteneters konijn planten vleeseters afvalverwerkers Uitgeverij Averbode, 2009 97
W.o.-natuur 6e leerjaar Bijlage 4 Naam:... Datum:... Eten en gegeten worden Vul deze tekening aan met de juiste pijlen! Een pijl betekent wordt gegeten door. Er staan al drie pijlen vanaf de zon. Wat zouden die pijlen betekenen? 98 Uitgeverij Averbode, 2009