Waar Zit Sociale Waarde?

TNO Kwaliteit van Leven TNO-rapport 031.12992 Waar Zit Sociale Waarde? Arbeid Polarisavenue 151 Postbus 718 2130 AS Hoofddorp www.tno.nl/arbeid T 023 554 93 93 F 023 554 93 94 Onderzoek naar het Maatschappelijk Rendement van WZSW Datum augustus 2008 Auteurs Peter Brouwer en Bruno Fermin Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor Onderzoeks- opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan. 2008 TNO

TNO rapport 031.12992 2 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Samenvatting en conclusies... 4 Vraagstelling en onderzoeksaanpak... 4 Opbrengsten onderzoek... 5 Aandachtpunten... 6 1 Inleiding... 8 1.1 WZSW: Vraag om de hoek, werk om de hoek... 8 1.2 Inzicht in maatschappelijk rendement... 8 1.3 Leeswijzer... 9 2 Krachtenveld WZSW... 11 2.1 Inleiding... 11 2.2 Doelactoren... 11 2.3 Intermediairs... 12 2.4 Primaire partners en wettelijk verantwoordelijke actor... 12 2.5 Secundaire partners... 13 3 Opbrengsten WZSW... 14 3.1 Impact maps om opbrengsten in kaart te brengen...14 3.2 Opbrengsten WZSW per actor... 14 3.2.1 Doelactoren... 15 3.2.2 Intermediairs... 19 3.2.3 Wettelijk verantwoordelijke... 21 3.2.4 Primaire partners WZSW... 22 3.2.5 Secundaire partners WZSW... 26 3.3 Overige actoren: kansen voor de toekomst?... 29 3.4 De meerwaarde van WZSW... 29 3.4.1 Overzicht outcome... 29 3.4.2 Meerwaarde door gezamenlijk belang... 30 3.4.3 Voorbeeld meerwaarde voor individuele actor (gemeente)... 31 4 Meten van maatschappelijk rendement...34 4.1 Inleiding... 34 4.2 Operationalisering... 34 4.2.1 Inleiding... 34 4.2.2 Indicatoren voor input en output... 35 4.2.3 Indicatoren voor outcome... 35 4.3 Monitoring... 36 Bijlage 1 Onderzoeksverantwoording... 38 Bijlage 2 Impact map WZSW-actoren... 40 Bijlage 3 Indicatoren voor input, output en outcome...43

TNO rapport 031.12992 3 Voorwoord Het project Vraag om de hoek, werk om de hoek is uitgevoerd in het kader van het Innovatieprogramma Werk en Bijstand van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Dit project draait om het verder ontwikkelen van het innovatieve concept Woon Zorg Service in de Wijk (WZSW). TNO vindt WZSW een bijzonder interessant concept. De doelstellingen van WZSW sluiten ook aan bij de missie van TNO Kwaliteit van Leven Arbeid: optimale participatie van mensen. De laatste jaren zien we de vraag om inzicht in maatschappelijk rendement steeds vaker en nadrukkelijker naar voren komen. Juist ook op het gebied van sociaal beleid bestaat meer en meer behoefte om breder te kijken naar effecten van beleid. Het gaat dan niet uitsluitend om financiële gegevens, maar ook om zachtere effectmaten, die minder direct meetbaar zijn. TNO is actief op dit terrein en ontwikkelt methoden om het maatschappelijk rendement inzichtelijk en meetbaar te maken. Zeker bij een nieuw concept, als WZSW, is het van belang om inzicht te krijgen in de meerwaarde. Het is dan ook goed dat de Provinciale Raad voor de Volksgezondheid in Noord Brabant (PRVMZ) in een vroeg stadium het initiatief heeft genomen om onderzoek te laten doen naar de maatschappelijke meerwaarde van WZSW. Dit onderzoek is mogelijk gemaakt met financiering van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, wat een directe manifestatie is van de verbinding tussen beleidsterreinen, die met WZSW gemaakt wordt. Ik bedank alle lokale projectleiders, stuurgroepleden, samenwerkingspartners en de wethouders van de deelnemende gemeenten voor hun actieve bijdragen aan het onderzoek van TNO. Zij hebben de tijd genomen om zeer waardevolle input te leveren in interviews en werksessies. In het bijzonder bedank ik ook Sybella Verhelst van de gemeente Gilze en Rijen en Jan Hoeben van PRVMZ. Zij hebben het onderzoek geïnitieerd en begeleid. De samenwerking en contacten met hen waren bijzonder plezierig en inspirerend. Tot slot hoop ik dat de gemeenten doorgaan met WZSW om daadwerkelijk maatschappelijk rendement te realiseren! Peter Brouwer, Projectleider TNO.

TNO rapport 031.12992 4 Samenvatting en conclusies De vraag van ouderen en mensen met een beperking naar laagdrempelige hulp aan huis neemt toe. Vergrijzing van de bevolking en extramuralisering van de zorg zijn de twee belangrijkste oorzaken van deze toenemende behoeften. De verwachting is bovendien dat deze trend sterk door zal zetten. Woon Zorg Service in de Wijk (WZSW) realiseert dienstverlening aan huis. Voor het leveren van deze dienstverlening worden mensen aangetrokken uit de wijk of buurt, al dan niet met een afstand tot de arbeidsmarkt. Daarmee komt WZSW tegemoet aan de groeiende vraag naar persoonlijke dienstverlening aan huis. Bovendien biedt het kansen aan mensen die met reguliere re-integratietrajecten niet of niet voldoende bediend worden. WZSW is gericht op het mobiliseren van nieuw aanbod (van zowel dienstverlening als werkgelegenheid) door het verbinden van initiatieven en middelen. WZSW zoekt daarbij over de grenzen van beleidsterreinen heen naar mogelijkheden om middelen effectiever te benutten. Ook stimuleert WZSW nadrukkelijk samenwerking tussen lokale partners. Het gemeenschappelijke belang in het realiseren van maatschappelijke doelen én bedrijfsdoelen is daarbij de drijfveer. Vraagstelling en onderzoeksaanpak Voor de meest betrokkenen bij WZSW bestaat vanaf het begin de indruk dat, behalve de directe resultaten, ook andere (indirecte) effecten teweeg worden gebracht die van waarde zijn voor de maatschappij. Deze vooronderstelling was tot nu toe echter niet systematisch onderzocht. Initiatiefnemers en betrokken van WZSW vragen zich echter af hoe de indirecte effecten betrokken kunnen worden bij de onderbouwing van het (sociale) rendement van WZSW. Daarmee is de vraag naar de maatschappelijke meerwaarde van WZSW aan de orde. TNO heeft onderzoek uitgevoerd om inzicht te krijgen in die indirecte effecten c.q. de maatschappelijke meerwaarde van WZSW. De vragen die in het onderzoek centraal staan, zijn: - Wie ondervinden effecten van WZSW? - Wat zijn de directe en indirecte effecten? - Hoe komen de indirecte effecten tot stand? - Op welke manier zijn de indirecte effecten (objectief) meetbaar? Het onderzoek maakt duidelijk welke effecten voor de verschillende partijen belangrijk zijn: effecten die voor partijen redenen zijn om aan WZSW deel te nemen en erin te (blijven) investeren. Om vast te stellen of de (indirecte) effecten maatschappelijke meerwaarde opleveren, moeten deze meetbaar zijn. Hiertoe zijn in het onderzoek concrete indicatoren geformuleerd. De indicatoren zijn de bouwstenen voor verdere (kwantitatieve) onderbouwing van het maatschappelijke rendement; dit valt buiten het bestek van het huidige onderzoek.

TNO rapport 031.12992 5 Opbrengsten onderzoek Kenmerkend voor WZSW is de samenwerking tussen diverse partijen. Het gezamenlijke belang van deze partijen is het creëren van meerwaarde voor dienstvragers en dienstverleners. Daarnaast is het van belang om ook de (indirecte) effecten voor de samenwerkingspartners zelf in beeld te brengen. De in beeld gebrachte indirecte effecten veronderstellen dat er inderdaad sprake is van maatschappelijke meerwaarde van WZSW. In hoeverre dit daadwerkelijk het geval is, is afhankelijk van het belang dat partijen aan deze effecten hechten. Aan de hand van meetbare effecten kan de discussie over de maatschappelijke meerwaarde zuiver gevoerd worden. Wij geven hier de belangrijkste opbrengsten weer voor de verschillende stakeholders, die een rol spelen in WZSW. Dienstvragers en dienstverleners WZSW brengt dienstvragers en dienstverleners bij elkaar. De dienstvrager krijgt ondersteuning bij een klus (bijvoorbeeld onderhoud van de tuin of reparatie van een lekkende kraan) en wordt waar mogelijk daarbij ook zelf geactiveerd. De dienstverlener biedt de service aan en krijgt ontwikkelkansen. Dit zijn direct resultaten. Indirecte effecten zijn: - Dienstvragers kunnen langer zelfstandig blijven wonen. Wat is het besparingseffect op extramurale zorg? - Dienstverleners uit de eigen buurt stimuleren het sociale netwerk in de buurt. Wat zijn de effecten op de leefbaarheid in de buurt (meer veiligheidsgevoelens, minder criminaliteit)? Welk effect heeft dit op het welzijn van de bewoners? Resulteert dit in minder gezondheidsklachten (minder huisartsenbezoek, medicijngebruik)? - Dienstvragers hoeven geen beroep te doen op buren of familie maar kopen WZSW-dienstverlening in met een beperkte eigen bijdrage d.m.v. het gebruik van dienstencheques. Wat is het effect op belasting van mantelzorg en vrijwilligerswerk? Wat betekent het inkopen van dienstverlening, in plaats van het vragen om ondersteuning voor het gevoel van eigenwaarde? - Voor de dienstverlener is WZSW een laagdrempelige manier om in de eigen wijk zinvol bezig te zijn. Wat zijn de effecten op sociaal gedrag (gevoel erbij te horen, participatie)? Wat zijn de effecten op het gevoel van eigenwaarde en sociale weerbaarheid? - Dienstvragers en dienstverleners participeren meer in de buurt en hebben meer contacten met buurtgenoten. Wat betekent dit voor de leefbaarheid en sociale cohesie in de wijk? Samenwerkingspartners Een essentieel onderdeel van de uitvoering van WZSW is samenwerking met partners op lokaal niveau. Uit het onderzoek blijkt dat de meeste partners, zoals zorginstellingen en woningbouwcorporaties, nu vooral meedoen om invulling te geven aan hun maatschappelijke betrokkenheid. Het gaat deze partijen met name om het bewerkstelligen van positieve effecten voor dienstvragers en dienstverleners. Bij de indirecte effecten voor de samenwerkingspartners gaat het om:

TNO rapport 031.12992 6 - In hoeverre draagt WZSW bij aan de realisatie van bedrijfsdoelstellingen en levert het (financieel) rendement op? Omdat de partners investeren in tijd en financiële middelen is nadere onderbouwing van het rendement partners van cruciaal belang voor toekomstige deelname van deze partners en continuïteit van WZSW. - De samenwerkingspartners zijn overtuigd van het positieve effect van WZSW op de ontwikkeling van (keten)samenwerking, Wat zijn de effecten op termijn voor de ontwikkeling van sociale infrastructuur? Hoe kan dit gewaardeerd worden in termen van efficiencywinst? Gemeenten WZSW is een innovatieve aanpak, waar de gemeenten in Midden Brabant mee geëxperimenteerd hebben. Wat kunnen gemeenten hiervan leren met het oog op beleidsontwikkelingen in de toekomst? Duidelijk is dat WZSW bijdraagt aan verbetering van (arbeids)participatie in de directe omgeving van mensen; in hun eigen wijk of buurt. Behoeften in de wijk zijn het uitgangspunt, niet de uitvoering van wetten. Hierdoor is WZSW een praktisch instrument waarmee bottom up schotten tussen wetten kunnen worden geslecht. Dit draagt bij aan decentralisatie van beleid: van Rijk naar gemeenten en binnen gemeenten naar wijkniveau. Voor gemeenten kan WZSW daarnaast verschillende indirecte effecten opleveren: - Welke bijdrage levert WZSW aan ontwikkeling van integraal beleid binnen de gemeente? - Betekent het combineren van meerdere doelen een grotere effectiviteit van beleid: worden met dezelfde inzet van middelen meer effecten gerealiseerd? - WZSW draagt bij aan zichtbaar maken van latente vraag bij inwoners van de gemeente (isolement, sociale achterstand, armoede) Betekent een groter bereik van de dienstverlening een gewenste verbetering van effectiviteit? - WZSW stimuleert samenwerking in gemeenten. Zowel tussen mensen in de wijk (sociale cohesie) als tussen organisaties op lokaal niveau en tussen afdelingen binnen de gemeentelijke organisatie. Hoe kunnen deze samenwerkingsrelaties ook in andere situatie benut worden? Aandachtpunten Uit het onderzoek zijn een aantal aandachtspunten naar voren gekomen die voor het realiseren van meerwaarde met WZSW van belang zijn. Doelgericht werken Om effectief beleid te voeren en meerwaarde te creëren is het belangrijk om van duidelijke doelstellingen uit te gaan en een prioritering in doelstellingen aan te brengen. Bij WZSW is dit ook zeker het geval, omdat WZSW een groot aantal doelstellingen bestrijkt. Hierdoor bestaat het risico dat er niet voldoende doelgericht gewerkt wordt, waardoor resultaten onvoldoende duidelijk zijn om gewaardeerd te worden.

TNO rapport 031.12992 7 Waarborgen (politieke) continuïteit van WZSW Dienstvragers moeten erop kunnen vertrouwen dat zij een blijvend beroep kunnen doen op ondersteuning en dat de kwaliteit van dienstverlening goed is. Dienstverleners, die met WZSW ervaring hebben opgedaan, moeten uitzicht hebben op concreet vervolg (kunnen blijven participeren). Continuïteit in de uitvoering en politieke draagvlak is hiervoor van groot belang. Kritisch zijn op meerwaarde Dit onderzoek is gericht op het inzichtelijk maken van de maatschappelijke meerwaarde van WZSW en hoe die tot stand kan komen. Het is van groot belang om kritisch te beoordelen of WZSW de gewenste indirecte effecten veroorzaakt. Hierbij moet steeds bekeken worden of WZSW daadwerkelijk meerwaarde oplevert ten opzichte van ander/bestaand aanbod (bijvoorbeeld vrijwilligerswerk of mantelzorg). Couleur locale Als laatste aandachtspunt noemen we het belang van aandacht voor de couleur locale. Dit aspect kwam gedurende het onderzoek steeds weer naar voren, De lokale omstandigheden, belangen en doelen moeten uitgangspunt blijven bij het introduceren en uitvoeren van WZSW in een gemeente. WZSW moet dan ook niet gezien worden als een blauwdruk, die in elke gemeente op dezelfde wijze tot dezelfde resultaten leidt. WZSW is een uitvoeringsconcept dat gemeenten, in samenwerking met lokale partijen, kunnen gebruiken om actuele maatschappelijke vraagstukken aan te pakken.