Dit boekje is van............................................................... HERFST datum........................................................................... tijgerspin Uitgave IVN irschot 2016 Bezoek ook onze website: www.ivn.nl/afdeing/oirschot IVN IRSCHT Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid
Paddenstoelen 1 Wat zijn paddenstoelen? Een paddenstoel is de vrucht van een schimmel. Schimmels leven in het donker, heel verborgen. Ze groeien op een stuk rot hout, tussen dor blad, tussen het gras, in brood en kaas of oude appels en andere vruchten. Daar halen ze hun voedsel uit. Moordenaars: Er zijn ook schimmels die levende bomen aantasten. Zij dringen via wonden en spleten in het hout. Ze eten de boom op en maken hem dood. De honingzwam is zo n parasiet. Hij nestelt zich in de wortels, die daardoor verrotten. Gallen Als galwespen en sommige andere insecten hun eieren in of op een plantendeel leggen, vormt de plant om elk ei heen een woekering, de gal. Deze gal geeft aan het ei en de daaruit komende larve: 1. bescherming (harde wand; looizuur) 2. voedsel 2 1 4 5 Helpers: Veel schimmels leven op een vriendelijke manier. Ze werken samen met bomen om aan eten te komen. De schimmel zorgt ervoor dat de boom water en mineralen krijgt en de boom geeft hem er een soort suiker voor terug. De berkenboleet en de vliegenzwam werken samen met de berk. pruimers: De meeste soorten schimmels verteren dode resten van planten en dieren. Dode takjes, stro, boomstammen, afgevallen bladeren, oude eikels worden allemaal door schimmels verteerd. Zij ruimen al etend het afval op. n 3 1. gewone galappel 3. ananasgal 5. populierengal 2. niergalletjes 4. aardappelgal 6. beukengal Welke galappeltjes vind je hier? 6 n Je ziet hier enkele houtschijven van een boomstam. Als je goed kijkt, zie je de jaarringen. Hoe oud is deze boom geworden?.......... plaatjeszwam buisjeszwam buikzwam 2 19
Ik ben een spar, een douglasspar Deze paddenstoelen groeien op hout Mijn stam heeft bobbeltjes. n Wat zit daaronder? n Hoe voelen mijn naalden aan? zacht / prikkelend n Hebben de naalden een geur? ja / nee De takken staan in een krans rond de stam Elk jaar komt er een krans bij. paardenhaarzwammetje n Kun je de jaarkransen nog tellen? Wat is een korstmos? Korstmossen zijn bijzondere planten. Ze bestaan nl. uit twee planten -soorten: een schimmel en een wier. Korstmossen nemen vocht op uit de lucht en bij regen. Ze kunnen heel goed tegen langdurende droogte Korstmossen waarschuwen ons voor luchtvervuiling! Ze groeien alleen daar waar nog schone lucht is. n Waar zie je korstmos? 18 3
PADDENSTELEN (zwammen) n Kruis aan voor welke boom de opmerking van toepassing is eik beuk berk De knoppen zijn lang De knoppen zijn kort De knoppen zijn spits De knoppen zijn rond Het blad heeft ronde hoeken Het blad heeft scherpe hoeken Zaden/vruchten gevonden boleet dikke paddenstoel meestal bruinig ik ben een berk 4 17
Zoek een paddenstoel op de grond of op een boom of tak n De vorm van de paddenstoel: steel met hoed ronde bol balkonnetje n Kijk met een spiegeltje onder de hoed, wat zie je? gaatjes / plaatjes ik ben een eik n Kruis aan voor welke boom de opmerking van toepassing is eik beuk berk De stam is ruw De stam is glad De stam is wit De stam is bruin n Kleur van: bovenkant van de hoed: onderkant van de hoed: de steel: n Méét de gevonden paddenstoel: hoogte: breedte: n Er zit een ring (rokje) om de steel: n Zoek voorzichtig de zwamvlok Schrijf op of teken wat je ziet: ja / nee n Hoe voelt de boom aan: vochtig droog hard zacht n Hoe voelt de grond vochtig droog warm koel ik ben een beuk n Wat gebeurt er met een boom waar paddenstoelen op groeien? Waar zie je dat aan? 16 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Zaden en vruchten Door zaadverspreiding zorgen wilde planten ervoor dat het zaad op een geschikte plaats, niet direct bij de moederplant terecht komt. Als alle zaden direct bij de moederplant zouden vallen, dan zouden er na verloop van tijd te veel exemplaren op één plaats staan, waardoor ze extra kwetsbaar zijn. Er zijn verschillende manieren hoe zaden verspreid kunnen worden: n kruis aan welke zaden/bessen je hebt gezien/gevonden Verspreiding door de wind: 2 Bomen 4 De meeste bomen laten in de herfst hun bladeren vallen. Een beetje flinke boom kan door zijn bladeren wel 70 liter water per dag verdampen. Dat water zuigt hij op met zijn wortels. In de winter als het koud is kan de boom geen water opnemen. De boom moet daarom in de herfst zijn bladeren verliezen. Bladverkleuring: Voordat de bladeren vallen wordt in de bladeren het bladgroen afgebroken en de nuttige bouwstoffen worden in andere delen van de boom opgeslagen. Hierdoor ontstaan de mooie herfstkleuren. Deze zaadjes mogen niet te zwaar zijn en moeten op de een of andere manier in de lucht blijven hangen. planten met pluizige zaden: distels paardenbloem harig wilgenroosje lisdodde Bladval: In de herfst groeit er een kurklaagje tussen bladsteel en tak. Daardoor wordt de sapstroom naar het blad afgesloten en dat is de oorzaak van de verdroging en het vallen van het blad. planten met gevleugelde zaden en vruchten: den spar berk esdoorn linde Hele dikke bladeren en hele smalle bladeren (naalden) verdampen weinig water en kunnen aan de boom blijven zitten. planten met sporen: varens mossen paddenstoelen n Welke twee bomen/struiken behouden hun blad? rhododendron beuk eik spar 6 15
Spinnen Voor spinnen is de herfst een gouden tijd. Immers de ontelbare insecten, die in de zomer volop voedsel konden vinden hebben het nu veel moeilijker en zijn enigszins verzwakt in de herfst een gemakkelijke prooi. Verreweg de meeste insecten overwinteren in een ei- of larvestadium. Doordat er nu een groot aantal spinnen aanwezig is kunnen we ook de verschillende webvormen goed bekijken. n Welke webben kun je vinden?........................................ n Hoeveel poten tel je aan de spin?........................................ n Waar zitten die aan het lijf?........................................ n Zie je op zijn voorlijf zwarte puntjes? (ogen).............................. n Hoeveel zijn er?........................................ Vruchten waarvan de zaden door dieren verspreid worden: Door de vogels: deze zaadjes zijn lekker verpakt en worden opgegeten, maar het keiharde zaadje komt met een beetje mest weer uit het vogellichaam. planten met bessen en andere vlezige vruchten: lijsterbes vogelpest vuilboom bramen bosbes Vruchten met weerhaken: Deze zaadjes blijven hangen aan de vacht van dieren die er langs lopen. Als het dier er last van krijgt, krabbelt hij ze eraf. planten met vasthakende vruchten: klis of klit kleefkruid tandzaad Planten met andere vruchten, door dieren verspreid: Aan deze zaadjes zit iets extra lekkers of ze zijn nogal groot en lekker. De dieren verzamelen ze en slaan ze op als voedselvoorraad voor de winter. wintervoorraad door: eekhoorn, bosmuizen, vlaamse gaai: eikels, zaden kastanjes beukennootjes 14 7
Vruchten die bij rijpheid de zaden wegslingeren: reuzenbalsemien, brem viooltje lupine Bodemdieren n n n Til stenen, stukken hout en andere voorwerpen op en kijk of er dieren onder zitten. Verzamel enkele bodemdiertjes in de glazen potjes. Bekijk de gevonden dieren met een loupe en probeer op de onderstaande vragen een antwoord te vinden. dier 1 dier 2 wat is de naam? hoeveel poten? welke kleuren? zie je voelsprieten? hoe lang is het dier? Transport door water: heeft het vleugels? hoe beweegt het dier? deze zaadjes hebben alleen maar een zwemvest om te drijven. Na een tijdje zinkt het zaadje doordat het kurkhuidje niet goed meer is. Als je zelf in het najaar het kurkhuidje voorzichtig verwijdert, kun je zien dat het ogenblikkelijk zinkt. planten met drijvende zaden: gele lis els 8 13
Bosbodem p de tekening kun je zien dat de bodem uit drie lagen bestaat 1 = Strooisellaag. Wat gebeurt daarin? Elk jaar vallen takjes en blaadjes van de bomen. Als er niets mee zou gebeuren wordt deze laag steeds dikker. Wat gebeurt er nu mee? Regen en vocht maken de bladeren week, beestjes en schimmel eten het blad op, net als takjes, dode dieren en uitwerpselen van dieren. Dit noemen we afvaleters en die vinden we in de strooisellaag. Hoe verspreiden zaden zich? (om thuis in te vullen) n Zet bij alle zaadjes waardoor ze verspreid worden Kies uit: 1 wind 2 dieren 3 vogels es eik vlier 2 = Humuslaag. Als je in de bodem geen blad en houtresten meer kunt herkennen zitten we in de humuslaag. Daar zorgen bacteriën dat de humus, een bruin-zwarte rulle stof, wordt omgezet in voedingsstoffen voor de planten. Bacteriën kun je met het blote oog niet zien. De plant groeit van de voedingsstoffen. We noemen dit een kringloop. Een kringloop van voedsel (zie tekening op de vorige bladzijde). klis esdoorn hop 3 = Zand Kijk zelf of je de verschillende lagen kunt zien! bitterzoet Welke laag is de dikste? strooisellaag humuslaag linde paardenbloem Wat blijft er in de strooisellaag het langst onverteerd? kleefkruid.................................................................................................................................. 12 9
Mos is overal n Kijk eens goed om je heen. Zie je mos? Kruis aan waar je mos ziet groeien Bosbodem 3 op de grond op een boom op het dak tussen de tegels / stenen tegen een muur kussentjesmos n Kies een plekje met mos. Bekijk het mos goed. Gebruik er een loep bij. Ziet al het mos op deze plek er hetzelfde uit? ja / nee Zo nee, hoeveel verschillende soorten mos heb je ontdekt?............................................................. haarmos n Zoek naar mos op de stam van een boom. Groeit aan alle kanten van de stam evenveel mos? Waar groeit het meeste mos op de stam? bovenaan / middenop / onderaan Hoe zou dat komen? strooisellaag sterrenmos................................................................................................ boomkorstmos humus zand n Waar houdt mos van, denk je? Mos houdt van zon / schaduw Mos houdt van een vochtig / droog plekje bekertjesmos In de herfst laten bomen hun bladeren vallen die door bacteriën, schimmels (paddenstoelen), regenwormen, pissebedden en allerlei andere bodemdiertjes worden verteerd tot vruchtbare humus voor bomen en planten. 10 11