THEMATISCHE FICHE: DUURZAME VOEDING EN MOESTUIN

THEMATISCHE FICHE: DUURZAME VOEDING EN MOESTUIN Projectoproep 2015-2016 Bekijk de pedagogische leermiddelen, de fiches en de video s van schoolprojecten hieronder op onze webpagina Voeding, rubriek Op school 1. WAT IS DE ZIN VAN EEN PROJECT ROND DUURZAME VOEDING OP SCHOOL? 1.1. EEN ECHTE MILIEU-UITDAGING We moeten elke dag eten. Het is niet alleen noodzakelijk, maar ook een bron van genot, een gezellig moment om samen te delen en een buitengewone manier om andere culturen te ontdekken. Maar achter deze aangename aspecten schuilt ook een duistere realiteit: onze voeding heeft vandaag een heel zware milieu-impact: industriële productie, pesticiden, GGO s, transport dat heel veel energie verslindt, voedselverspilling op alle niveaus, oververpakking van voedingsmiddelen, enz. En paradoxaal genoeg zijn wij steeds minder op de hoogte van de herkomst van onze voeding, en weten we steeds minder wat milieuvriendelijke en gezonde voeding nu net is. Een project rond duurzame voeding op school is een buitengewone manier om de kinderen bewust te maken van de realiteit van onze voeding. Het is ook een gelegenheid om ze vertrouwd te maken met een gezondere en milieuvriendelijkere voeding. Voor meer informatie over het thema duurzame voeding en voor tips om het thema in de klas te behandelen, verwijzen we naar het pedagogisch dossier "Voeding op school, milieu op het menu". 1.2. DE MOESTUIN: EEN BUITENGEWOON INSTRUMENT VOOR BEWUSTMAKING Een moestuin is een uitstekend visueel middel om te tonen hoe voeding wordt geproduceerd en welke energie dit vereist. Vandaag onderhouden tal van Brusselse scholen moestuinen met een pedagogisch doel, maar soms met het doel om een goede oogst te hebben. De leerlingen die betrokken zijn bij het project, leren dat voedsel uit de grond komt, en niet uit de supermarkt. Voedsel produceren vereist tijd, kennis en respect voor de aarde. 1.3. HOE EEN PROJECT ROND DUURZAME VOEDING OPZETTEN, VERTREKKEND VANUIT EEN MOESTUIN Het is een fantastisch pedagogisch en sensibilisatiemiddel om de seizoenen te laten herontdekken, het contact met de aarde te kunnen voelen, een moestuin is dit alles en nog veel meer! Maar het leidt niet automatisch tot een betere milieubeheer binnen uw school. Daarom volgen alle projecten rond moestuinen de gemeenschappelijke rode draad van de projectoproep: Bij het installeren van een moestuin volgt dus ook minimum een diagnostiek rond duurzame voeding, een sensibilisatieactie waarmee heel de school bereikt wordt, een concrete actie die het beheer van uw vestiging zal verbeteren en een evaluatie van uw project. PAGINA 1 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL 10/12/2014

Als u uw moestuin niet wilt integreren in een globaler pedagogisch project inzake verbetering van de voeding, hebben we een meer specifiek aanbod dat vanaf september 2015 zal gelanceerd worden: opleidingen, nieuwsbrief, bezoek aan uw school. Dit aanbod omvat geen financiële steun. 1.4. EEN CONCREET PROJECT VOOR EEN ACTIEVE PEDAGOGIE Een project rond duurzame voeding is een uitgelezen manier om de leerlingen actief te betrekken bij een activiteit die hun gezondheid en het milieu ten goede komt. De goede voedingsgewoonten die ze hier opsteken, nemen ze ook mee naar huis. Dit thema sluit ook perfect aan bij de noties en bekwaamheden van het schoolprogramma: meten, tijdsweergave door ontdekking van de seizoenen, maatschappelijke uitdagingen, evolutie van leefwijzen, identificatie en kenmerking van het leven in een gemeenschap, informatie structureren door logische verbanden te leggen, In de les wetenschappen kunnen de leerlingen de impact van dagelijkse handelingen op het milieu beoordelen. In het middelbaar kan de voeding overigens op verschillende manieren in het lesprogramma geïntegreerd worden: aardrijkskunde (verkeer van goederen, diensten en kapitalen), geschiedenis (21 e eeuw: problemen en uitdagingen van onze tijd), ecologie, economische en sociale wetenschappen (vraagstukken), 2. ONZE BEGELEIDING VIA DE PROJECTOPROEP 2.1. EEN BEGELEIDER Zodra uw dossier is goedgekeurd, neemt uw begeleider contact met u op om uw actieplan waar nodig bij te stellen en uw vragen te beantwoorden. Hij stelt een diagnose en zorgt voor animatie, en biedt de nodige begeleiding voor een vlot verloop van de milieu- en bewustmakingsacties die u op touw wilt zetten. Bovenop de 6 verplichte ontmoetingen (3 ontmoetingen met de begeleider en de projectdragers en 3 animaties voor de leerlingen) kunt u nog 4 ochtenden naar keuze organiseren, met bijkomende animatie of ontmoetingen naar interesse en behoefte. Deze begeleiding is voorzien voor het schooljaar 2015-2016, en kan indien nodig tot december 2016 worden verlengd. Diagnosestelling van de beginsituatie Op basis van deze diagnose van de duurzame voeding in uw school kunnen de leerlingen de balans opmaken van de voedingsaspecten op school: kantine, boterhammenlunch, versnapering, verkoop van voedingsmiddelen op school, snoepautomaten, voedingsafval, enz. Na deze vaststelling bepaalt u samen met uw begeleider welke acties moeten worden ondernomen voor een duurzamere voeding op school. De leerlingen moeten nadenken en concrete en duurzame acties voorstellen om deze verbetering te verwezenlijken. De leerlingen die de diagnose uitvoeren, moeten minstens 9 jaar oud zijn (derde leerjaar). - Dit is geen probleem in de middelbare scholen. - In de kleuterscholen moet het ecoteam betrokken worden bij de diagnose. - In de lagere scholen gaan de leerlingen van de hoogste klassen aan de slag. Opgelet: dit betekent niet dat een onderwijzer van het eerste leerjaar zijn leerlingen niet bij het project mag betrekken! De animatie rond bewustmaking kan dan tot de jongste leerlingen worden gericht, zodat zij ook bij het actieplan worden betrokken. Zij moeten wel de hulp inroepen van een oudere klas om de diagnose te maken en de resultaten uit te leggen. Meer informatie over wat er zoal bij een audit komt kijken, vindt u in het pedagogisch dossier: voor leerlingen van 8 tot 16 jaar (pagina 37). PAGINA 2 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL 10/12/2014

2.2. FINANCIERING Voor de uitvoering van uw project (uitvoering van uw actie, aanleg van een moestuin, bewustmakingsactiviteiten of aanvullende pedagogische leermiddelen) kunt u een budget van maximum 750 euro aanvragen. Dit dient u te bevestigen met uw begeleider. 2.3. PEDAGOGISCHE LEERMIDDELEN Leefmilieu Brussel heeft pedagogische leermiddelen opgesteld rond het thema duurzame voeding en moestuinen. U vindt pedagogische dossiers met ideeën voor activiteiten, affiches, spelletjes, enz. Een deel van de website voor scholen gaat over de moestuin. Laat u inspireren door de fiches of video s over de projecten van andere scholen. Voor elke leeftijd is er wel iets bij! Bekijk de pedagogische leermiddelen op onze website www.leefmilieu.brussels Thema Voeding, rubriek Op school > Leermiddelen 3. CONCRETE ACTIES OM DE VOEDING OP SCHOOL TE VERBETEREN Hieronder vindt u enkele ideeën voor klein- of grootschaligere acties om de gewoonten en gedragingen op het vlak van duurzame voeding te verbeteren. 3.1. ROND DE VERSNAPERING EN DE BROODMAALTIJD 1. Organiseer een collectieve versnapering in de klas: elke ouder is een keer in de maand verantwoordelijk. Stel de ouders voor fruit of groenten mee te brengen (bij voorkeur bio) de kinderen zijn dol op wortelstaafjes - en versnaperingen zonder individuele verpakking, indien mogelijk niet-industrieel en/of huisbereid. Trek de nodige tijd uit voor het tussendoortje, zodat de kinderen het zeker zullen waarderen. 2. Voer een soepmoment in om 10 uur. Maak de soep zelf met de leerlingen van een klas. 3. Stel de kinderen voor om samen sap te maken. 4. Organiseer een degustatie van verschillende soorten appelen, droge vruchten of peulvruchten, en laat de kinderen de smaken ontdekken van voedingsmiddelen die zich makkelijker laten bewaren. Vraag de kinderen deze versnapering een keer per week mee te brengen. 5. Moedig de leerlingen aan om zelf hun boterhammen te smeren: zo krijgen ze vast meer respect voor hun voeding. Laat hen recepten bedenken die gebaseerd zijn op gezonde en milieuvriendelijke ingrediënten. Stel hen voor de restjes als tussendoortje op te eten! 6. Organiseert u de versnaperingen zelf? Vraag de ouders om voor kookgerei te zorgen: voor de bereiding van de soep, om fruit en groenten te schillen. 7. Vraag de ouders stil te staan bij de hoeveelheden die ze hun kinderen meegeven om verspilling tegen te gaan (aan de hand van een smiley-systeem bijvoorbeeld, zoals op de school Homborch). 8. Moedig de kinderen aan om kraantjeswater te drinken (geen afval en minder duur dan water in flessen) door drinkwaterfonteintjes te plaatsen en/of herbruikbare bekers in de klas te zetten. 9. Vraag de ouders, via de lijst met schoolmateriaal, om hun kind een herbruikbare drinkbeker en een brooddoos mee te geven. PAGINA 3 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL 10/12/2014

10. Neem een nieuwe bepaling op in het schoolreglement (verbod op drankkartonnetjes, ). 3.2. DE VERKOOP VAN VOEDINGSPRODUCTEN OP SCHOOL 1. Stel de directie voor de automaat met wegwerpverpakkingen te vervangen door een automaat met glazen flesjes met statiegeld die de leverancier terugneemt en terugbetaalt. Vervang de industriële snacks ook door bio- en/of fair trade-snacks. 2. Stel de leerlingen voor een winkeltje met duurzame snacks te openen: producten met weinig verpakking, inheems fruit van het seizoen, indien mogelijk bio, fruitsap, bekers met statiegeld. De leerlingen kunnen zelf producten bereiden voor de verkoop. 3. Serveer soep als versnapering (zoals op de school Saint-Joseph Boondael). 4. Stel de leerlingen voor om tijdens de speeltijd een drankkraampje open te houden met kraantjeswater (al dan niet gefilterd) en biologische en zelfgemaakte siroop. Siroop is heel makkelijk zelf te maken (vlier, citroen, munt). Ook huisbereide ijsthee of fruitsappen en/of dranken aangekocht in grote verpakkingen kunnen hier worden verkocht. 3.3. DE WARME MAALTIJD DE KANTINE 1. Doe mee aan het programma Duurzame kantines van Leefmilieu Brussel, dat zich buigt over voorraadbeheer, valorisatie van de maaltijden, samenstelling van de menu s, enz. 2. Stel voor aan de directie dat de leerlingen in de kantine zelf de inhoud van hun bord sorteren na de maaltijd, waarbij ze het organisch afval scheiden van het restafval: dit is een goede manier om hen bewust te maken van verspilling! 3. Vraag de directie om de bestellingen voor de warme maaltijden te controleren. 4. Vraag het keukenpersoneel om kleinere porties op te scheppen; de leerlingen die dit wensen kunnen een tweede portie krijgen. 5. Versier de refter met informatieborden over landbouw, voeding, verspilling, enz. Laat de leerlingen zelf de tafels afruimen en zet de stoelpoten in tennisballen voor het geluidscomfort. Deze kleine verbeteringen dragen sterk bij tot de kwaliteit van de maaltijd, en verminderen zo ook de verspilling! 6. Zet waterkannen in de refter. 7. Vraag de directie om de bestellingen en/of het bestek van de traiteur te wijzigen, om in het algemeen meer duurzame producten en maaltijden te kunnen aanbieden: fruit en groenten uit eigen streek en van het seizoen, minder dierlijke eiwitten, meer milieuvriendelijk geteelde producten, afwisseling van producten zoals granen en bij voorkeur zo weinig geraffineerd mogelijk, voorkeur voor vlees met een lagere milieu-impact zoals kip of varkensvlees, keuze voor producten met label van duurzame of milieuvriendelijke productie (MSC-label). 3.4. DE MOESTUIN! 1. Gebruik de oogst voor de versnaperingen of maak sap of soep samen met de leerlingen. 2. Was de oogst goed? Verkoop de producten dan aan de ouders, en investeer de opbrengst opnieuw in het project. 3. Betrek de ouders bij het onderhoud van de moestuin. 4. Oogst zaden die u kunt weggeven, verkopen en hergebruiken voor het volgende jaar. 3.5. TIJDENS HET SCHOOLFEEST 1. Organiseer een duurzame catering bij schoolevenementen: fancy fair, vergadering, voorstelling, verjaardag. PAGINA 4 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL 10/12/2014

2. Bied Belgische producten en huisgemaakte bereidingen aan: quiches, cakes, Brusselse bieren, enz. 3. Zet een drankenkraam: kraantjeswater (al dan niet gefilterd) en bio- en huisbereide siroop (vlier, citroen, munt). Ook ijsthee of zelfgemaakt fruitsap en/of dranken aangekocht in grote verpakkingen kunnen hier worden verkocht. 4. Zorg voor herbruikbaar vaatwerk en wasbare tafelkleden. 4. ACTIES OM DE HELE SCHOOL WARM TE MAKEN EN HET PROJECT UIT TE DRAGEN Wilt u de nieuwe kennis en de gedane inspanningen delen? Zet een grote bewustmakingscampagne op touw om uw acties en de milieueffecten ervan toe te lichten aan de hele schoolgemeenschap. 1. Organiseer degustaties van huisbereide hapjes en deel de recepten uit. 2. Deel kalenders met fruit en groenten van het seizoen uit (te verkrijgen bij Leefmilieu Brussel 02 775 75 75). 3. Organiseer een duurzame fancy fair. 4. Stuur een brief naar de ouders of geef de kinderen een fiche mee met tips voor duurzame versnaperingen (drinkbus, brooddoos, aangepaste hoeveelheden, fruit en groenten van het seizoen, ). 5. Werk een reclamecampagne uit met affiches en slogans, radio- of videospots, een miniwebsite, evenementen, tentoonstelling, enz. 6. Neem deel aan de actie Eet lokaal van GoodPlanet Action. 7. Organiseer een informatiesessie om de resultaten van de diagnosestelling mee te delen aan de leerlingen van de school en aan de directie. 8. Laat het Handvest Stop Afval ondertekenen in elke klas en in het leerkrachtenlokaal, en een Handvest tegen verspilling in de refter. 9. Organiseer een dag met gezonde versnaperingen. 10. Organiseer een kookwedstrijd via workshops van het genre Komen eten. 11. Organiseer een bezoekje aan een landbouwbedrijf of een keuken om te begrijpen waar ons eten vandaan komt en waar het belandt. 12. Organiseer een filmclub om te sensibiliseren en zet spraakmakende films op het programma: Love meat Tender, Les tomates voient rouge, We feed the World, enz. 5. IDEEËN VOOR SCHOOLPROJECTEN Ik wil wel een project voeren rond duurzame voeding, maar hoe ga ik te werk? 5.1. FICHES VAN SCHOOLPROJECTEN Bekijk de fiches van schoolprojecten op onze website www.leefmilieu.brussels Thema Voeding, rubriek Op school > Projecten van scholen 1. Saint-Joseph Boondaelschool: Het soepuurtje!» De soep opdienen om 10 uur in de plaats van s middags? Dat is een van de initiatieven die Saint-Joseph Boondael-school heeft ingevoerd. In de soepchalet krijgen de leerlingen van de derde cyclus van de lagere school hun soep niet s middags, maar om 10 uur opgediend. 2. Decrolyschool: Duurzame voeding in de kookpot! PAGINA 5 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL 10/12/2014

Duurzame voeding in de potten? In de Decrolyschool staat een sympathiek duo topchefs achter het fornuis. Op het menu? Elke donderdag een biomaaltijd, en een vegetarisch potje een keer in de maand. De gelegenheid voor de leerlingen om het hele jaar door goede voedingsgewoonten aan te nemen! 3. Chanterelleschool: Een tuin op het balkon Op de Chanterelleschool is de cirkel rond! De kinderen gebruiken de oogst van de moestuin om hun middagmaal van donderdag te bereiden, terwijl het keukenafval in het compostvat belandt, en de compost vervolgens dient als teelaarde voor jonge plantjes. 4. Homborch-school: Smileys schieten te hulp! Een tekening om het verband te leggen tussen thuis en de school... Ontdek hoe en met welke resultaten(!) de leerlingen van de Homborchschool kleine communicatie-experts geworden zijn 5. Mater Dei: Duurzame en gezonde voeding in de klas Mater Dei nam tijdens het schooljaar 2011-2012 met de zesde leerjaren deel aan gesmaakte klasprojecten rond energie. De derde leerjaren zagen ook wel iets in een milieuproject van Leefmilieu Brussel en kozen voor het schooljaar 2012-2013 resoluut voor het thema duurzame voeding. 6. Instituut de Mot-Couvreur: Een moestuin en een compostvat op de speelplaats Groenten telen op een speelplaats, ze geduldig zien groeien en als de tijd rijp is, smullen van de oogst... Dat is het project van het 5 e en 6 e middelbaar in het Instituut De Mot- Couvreur die met een compostbak de cirkel rond maakten!" 7. Goede lucht - DOREMI: Samen groenten en fruit telen De basisschool "Goede Lucht" zet zich al jaren in voor een beter milieu en schenkt hierbij ook aandacht aan duurzame voeding. De school wil de kinderen hierbij nauw betrekken. Hier wordt gekozen voor een ervaringsgerichte aanpak 5.2. VIDEO S VAN SCHOOLPROJECTEN Bekijk de video s van schoolprojecten (Nederlands ondertiteld) via de Franstalige pagina van onze website www.environnement.brussels Thema Ville durable, rubriek L école durable > Bubble > L ERE en vidéo 1. Institut Sainte-Marie: Voedselverspilling tegengaan In het kader van de Europese Week van de Afvalvermindering wil het Institut Sainte-Marie de voedselverspilling een halt toeroepen. Na de middagpauze tonen alle leerlingen hun brooddoos aan mijnheer Bernard Godichal. Naargelang van wat er nog in zit, krijgen de leerlingen een smiley met een vrolijk of minder vrolijk gezichtje. Een andere manier om de afvalberg te verkleinen, is door collectieve versnaperingen aan te bieden: elke dag een andere lekkernij (fruit op donderdag, boterhammen op vrijdag) en kraantjeswater. Zo slinkt de afvalberg vanzelf! 2. Lagere school Notre-Dame des Champs: Actieplan tegen voedselverspilling Op school wordt er de hele tijd door gegeten: het tienuurtje, het middagmaal en het vieruurtje. Het eten wordt opgegeten of belandt in de vuilnisbak. De voedselverspilling in de scholen wordt geraamd op 6 kg per leerling per jaar. Om de leerlingen wakker te schudden voor deze problematiek, werden de vuilnisbakken van de lagere school Notre- Dame des Champs op de weegschaal gezet. Doel was de gewoonten van de leerlingen te begrijpen en een actieplan in te voeren om voedselverspilling op school te bestrijden. 3. Institut des Dames de Marie: Vegetarische dag Voeding is ook verantwoordelijk voor de uitstoot van CO2. Door ons voedingsgedrag te veranderen, kunnen we onze ecologische voetafdruk beperken. Het Institut des Dames de Marie heeft de uitdaging goed begrepen en zal in de schoolkantine een dag per week een veggiedag organiseren. Als de resultaten bemoedigend zijn, kan dit initiatief op lange termijn worden behouden. 4. Athénée Royal Rive Gauche: Op zoek naar seizoensgroenten en -fruit Door lokale seizoenproducten te eten, kan u kennismaken met nieuwe smaken en vergeten groenten, maar ook de weg inkorten die onze voedingswaren afleggen. En dat kan al van jongs af aan. In het Koninklijk Atheneum Rive Gauche maakt de middelbare PAGINA 6 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL 10/12/2014

klas van mevrouw Sophie elke vrijdag kennis met een nieuwe groente. Vandaag worden de 5 zintuigen aangesproken om de rode biet beter te leren kennen. 5. Sint-Joost-aan-Zee, School nr. 2 Schaarbeek, School arc-en-ciel, Koninklijk Atheneum van Jette: Een moestuin op school Het opstarten en onderhouden van een moestuin in een school is een geweldige manier om betekenis te geven aan de uitdagingen van een meer duurzame voeding. Herontdek het werken in de tuin, de seizoenen, de groenten, Het avontuur van op de akker tot op het bord had al een groot succes bij de Brusselse scholen. 6. School Aurore in Jette: De educatieve reserve Milieu-educatie op school is niet zo eenvoudig, zegt u? In de lagere school Aurore steekt iedereen de handen uit de mouwen: de leerlingen en leerkrachten, maar ook de directrice en gepensioneerde vrijwilligers. Er wordt alles aan gedaan om ervoor te zorgen dat het leefmilieu aan bod komt in de lessen. De omgeving rond de school maakt dat bovendien mogelijk: de school wordt omringd door enkele groene ruimten, er kan een moestuin worden aangelegd, een geurentuin, er kunnen bijenkasten worden geplaatst Dit alles vormt de educatieve reserve. Laten we even kennismaken. PAGINA 7 VAN 7 - FICHE DUURZAME VOEDING NL 10/12/2014