Informatie-architectuur Samenwerking (aan uitvoering van de Omgevingswet) UIVO-i, Wp2, 07-11-2017
Inleiding In deze rapportage beschrijven we de informatie-architectuur t.b.v. samenwerking bij de uitvoering van de Omgevingswet. Dit betreft één van de projecten van het programma UIVO-i. Aanleiding Een onderdeel van het project UIVO-i is het werkpakket Ketenprocessen met als doel een gezamenlijk beeld te creëren van de (keten)bedrijfsprocessen van de bevoegde gezagen die qua informatievoorziening c.q. digitalisering geraakt worden door de Omgevingswet. Uitvoering van het werkpakket moet onder meer inzicht geven in de ondersteunende functionaliteit ( Samenwerkingsruimte ) die er additioneel nodig is om ketensamenwerking mogelijk te maken. Met additioneel wordt hierbij gedoeld op aanvullend aan de mogelijkheden die het DSO gaat bieden voor samenwerking in ketens. Het fenomeen samenwerkingsruimte is verkend in VIVO en vervolgens, i.h.k.v. UIVO-i, nader onderzocht (rapportage Verkenning Behoefte Samenwerkingsruimte, dd. 9-2-1017). Dat heeft onder meer geresulteerd in de benoeming van een aantal generieke functionaliteiten die het samenwerken tussen alle betrokkenen (bij de uitvoering van de Omgevingswet) faciliteren. Aanbeveling (in de rapportage) is onder meer de onderscheiden functionaliteiten uit te werken in een informatie-architectuur. Van belang daarbij is, zo wordt gesteld, de afbakening tot voorzieningen van het DSO, die van de ketenpartners en andere landelijke voorzieningen. Doel Het verkrijgen van een globale informatie-architectuur van de voorzieningen die noodzakelijk zijn opdat partijen (initiatiefnemers, belanghebbenden, bevoegde gezagen en hun uitvoeringspartners) die betrokken zijn bij de uitvoering van de Omgevingswet kunnen samenwerken bij die uitvoering. De informatie-architectuur geeft onder meer inzicht in de aan die voorzieningen te stellen eisen. Resultaten Uitvoering realiseert de volgende resultaten van het Werkpakket Ketenprocessen (bron: Werkdocument Projectteam UIVO-I WP2, versie 0.6): 6) Globaal Ontwerp (op architectuurniveau) van benodigde voorzieningen voor het zaakgericht samenwerken. 7) Beschrijving van eisen en wensen aan de Samenwerkingsruimte van het DSO. Tot stand koming De rapportage is mede tot stand gekomen door het verwerken van reviewopmerkingen op de diverse conceptversies van betrokkenen bij het UIVO-I Werkpakket 2 vanuit de bevoegde gezagen en van informatiearchitecten van gemeenten, koepelorganisaties en DSO. 2 2
Samenwerken: wie met wie? gemeente GGD omgevings dienst burger veiligheids regio bedrijf rijksoverheid provincie waterschap adviseurs - Burger of bedrijf als initiatiefnemer met bevoegde gezagen (en uitvoeringspartners) - Burger of bedrijf als initiatiefnemer met andere burgers en bedrijven als belanghebbenden - Bevoegde gezagen (en uitvoeringspartners) met burgers en bedrijven als initiatiefnemer en belanghebbenden - Bevoegde gezagen en uitvoeringspartners met elkaar, in wisselende rollen (bevoegd gezag, adviseur, initiatiefnemer, belanghebbende) 3 3
Samenwerken: waaraan? (1) 4 4
Samenwerken: waaraan? (2) Met de (bedrijfs)processen zoals gevisualiseerd op de voorgaande pagina* geeft elk bevoegd gezag en uitvoeringspartner invulling aan zijn taken inzake de uitvoering van de Omgevingswet en daarmee aan haar rol bij het samenwerken aan bijvoorbeeld het opstellen van een omgevingsplan of het behandelen van een vergunningaanvraag. Voor de duidelijkheid, het betreft hier geen ketenprocessen maar bedrijfsprocessen waarbij een bedrijfsproces telkens binnen één organisatie uitgevoerd wordt. Daar waar samenwerking noodzakelijk of effectief is, moet de uitvoering van bedrijfsprocessen van ketenpartners met elkaar verbonden worden. Daarin worden vier situaties onderscheiden*: I: Ketenpartner A initieert een bedrijfsproces bij ketenpartner B. Bijvoorbeeld, het wijzigen van het Omgevingsplan (bedrijfsproces Wijzigen verordening/plan/legger/peilbesluit bij gemeente) leidt tot het wijzigen van de Omgevingsverordening (bedrijfsproces Wijzigen verordening/plan/legger/peilbesluit bij provincie). II: Ketenpartner A neemt een dienst af van ketenpartner B. Bijvoorbeeld, de uitvoering van het bedrijfsproces Behandelen vergunningaanvraag door gemeente vereist advies-met-instemming van het waterschap d.m.v. de uitvoering van het bedrijfsproces Instemmen. III: Ketenpartner A en ketenpartner B realiseren gezamenlijk een resultaat. Bijvoorbeeld het gezamenlijk beantwoorden van zienswijzen n.a.v. gecoördineerde aanpassing omgevingsverordening en omgevingsplan (gezamenlijk uitvoeren van het proces Samen realiseren, nauw verbonden met de beider bedrijfsprocessen Wijzigen verordening/plan/legger/peilbesluit ). IV: Ketenpartner A uitbesteedt/delegeert een (deel)proces aan een uitvoeringspartner. Bijvoorbeeld, omgevingsdienst houdt toezicht (bedrijfsproces Toezicht houden ) namens gemeente en waterschap (bij beider proces Regie voeren op samenwerking ). *) bron: UIVO-i-rapportage Interbestuurlijke procesketens omgevingswet (versie 0.9) 5 5
Samenwerken: hoe? (1) ZAAK gemeente ZAAK GGD burger omgevings dienst veiligheids regio ZAAK ZAAK bedrijf rijksoverheid provincie adviseurs ZAAK ZAAK waterschap 6 6
Samenwerken: hoe? (2) De figuur op de vorige pagina laat een voorbeeld zien van de wijze waarop de samenwerking vormgegeven wordt. Uitvoering van omgevingswettaken vindt, daar waar meerdere partijen betrokken zijn, plaats in procesketens (ketens van processen). Iedere organisatie voert haar eigen bedrijfsproces uit. Deze bedrijfsprocessen vormen gezamenlijk een procesketen gericht op bijvoorbeeld de behandeling van een vergunningaanvraag of de aanpassing van een omgevingsplan. In het bestuursakkoord is afgesproken dat de samenwerking in deze procesketen zaakgericht plaatsvindt. Dat betekent dat er sprake is van een keten van bedrijfsprocessen die, vanuit de procesketen gezien, zich gedraagt als een keten van zaken. Kenmerkend hierbij is dat elke zaak zich afspeelt binnen één organisatie cq. bij één ketenpartner (ondersteund door haar eigen informatiesystemen). Of een ketenpartner daadwerkelijk haar bedrijfsprocessen zaakgericht uitvoert, is niet direct relevant. Van belang is daarentegen wel dat tussen de ketenpartners zaakgericht gecommuniceerd en afgestemd wordt (ook al werkt niet iedereen zaakgericht) om uitvoering te geven aan een procesketen zoals bijvoorbeeld die aanvraagbehandeling of die aanpassing. In de ketensamenwerking is dus de afspraak dat de betrokken ketenpartners minimaal doen alsof zij zaken uitvoeren, zaken die aan elkaar gerelateerd zijn. Van belang is uiteraard dat de samenwerking leidt tot een bij de aanleiding passend eindresultaat, zoals een vergunning of de afwijzing op een aanvraag. Dat vereist sturing op de uitvoering van de procesketen. De hiervoor benodigde regie vindt plaats door het bevoegde gezag of de door haar gemandateerde uitvoeringspartner die het eindresultaat oplevert. Daar waar er tegelijkertijd meerdere zaken in behandeling zijn bij de ketenpartners, loopt de zaak van de eindverantwoordelijke ketenpartner het langste door: het eindresultaat kan niet eerder geleverd worden dan dat vanuit alle andere zaken de resultaten opgeleverd zijn. Een belangrijke reden voor het zaakgericht samen werken is dat er een begrippenkader is om afspraken te kunnen maken over de inrichting van die samenwerking (zoals zaaktypen). En het zaakgericht werken is uitgewerkt naar de structuur van de informatievoorziening daarvoor (zoals informatiemodellen en koppelvlakken). Dit maakt het mogelijk om de uitvoering van bedrijfsprocessen te doen ondersteunen door informatiesystemen bij de ketenpartners en die informatiesystemen met elkaar te laten communiceren ( gegevensuitwisseling ). De samenwerking in een procesketen wordt hiermee m.b.v. ICT ondersteund. Om de samenwerking zaakgericht in te richten zijn onder meer afspraken nodig over de wijze waarop de ketenpartners de uitvoering van hun bedrijfsprocessen naar elkaar presenteren, de zgn. zaaktypen. Deze zijn uitgewerkt in de UIVO-i-rapportage Zaaktypecatalogus en Producten- en dienstencatalogus Omgevingswet. 7 7
Waterschap Bevoegd gezag Omgevingsdienst Initiatiefnemer Rapportage UIVO-i-onderzoek Samenwerken: hoe? (3) De figuur ter linkerzijde visualiseert een voorbeeld van samenwerking in een procesketen. In dit voorbeeld is een bevoegd gezag verantwoordelijk voor het te behandelen onderwerp (initiatief). Dat bevoegd gezag voert een bedrijfsproces uit dat voorziet in een bij de aanleiding (ontvangst initiatief) passend resultaat (bedrijfsproces Behandelen vergunningaanvraag ). Waar nodig schakelt zij andere bevoegde gezagen en uitvoeringspartners in, in dit geval een Waterschap en een Omgevingsdienst. Elke uitvoeringspartner voert haar eigen bedrijfsproces uit ( Instemmen resp. Adviseren ). Die bedrijfsprocessen voorzien in deelresultaten van het eindresultaat. De uitvoeringspartners leveren die op aan het bevoegd gezag. De samenwerking tussen de ketenpartners cq. de afstemming tussen de diverse bedrijfsprocessen en informatiesystemen vindt zaakgericht plaats. 8 8
Procesketen (voorbeeld) en samenwerkingsfunctionaliteit (1) Toelichting, zie volgende bladzijde. 9 9
Procesketen (voorbeeld) en samenwerkingsfunctionaliteit (2) De architectuurschets (op de voorgaande pagina) visualiseert een willekeurige procesketen (behandelen van een vergunningaanvraag waarbij de gemeente bevoegd gezag is) met meerdere betrokken ketenpartners. Elke ketenpartner voert haar eigen bedrijfsproces(sen) (zaakgericht) uit, daarbij ondersteund door eigen informatiesystemen. Met de bedrijfsprocessen Instemmen dragen waterschap en provincie bij aan het bedrijfsproces van de gemeente. Om die bijdragen te kunnen leveren, voeren het waterschap en de provincie elk het bedrijfsproces Wijzigen verordening/plan/legger/peilbesluit uit (blijkbaar is er voor het kunnen afgeven van de vergunning een aanpassing van een peilbesluit en de provinciale verordening nodig). De provincie heeft op haar beurt de Omgevingsdienst nodig om de aanpassing van die verordening door te kunnen voeren. De samenwerking tussen de ketenpartners cq. de procesketen wordt ondersteund door vier samenhangende clusters van (digitale) diensten cq. services (ontleend aan de Verkenning Behoefte Samenwerkingsruimte ). Elke ketenpartner maakt hiervan gebruik. Het betreffen: Informeren over processen: elkaar op de hoogte houden en het afstemmen van planning en voortgang van lopende en afgeronde bedrijfsprocessen (en daarmee van de procesketen als geheel) (in de Verkenning.. : Samen processen uitvoeren). Delen van documentatie: toegang tot elkaars documenten, bestanden e.d. ( informatieobjecten ) en versies daarvan (in de Verkenning.. : Delen van informatie). Samenwerken aan resultaten: gezamenlijk ergens aan werken, op allerlei manieren, dat relevant is voor het beoogde eindresultaat (in de Verkenning.. : Samen werken aan het resultaat). Samenbrengen van gebruikers: kunnen vinden en alloceren van betrokkenen bij de uitvoering van de diverse bedrijfsprocessen die invulling geven aan de procesketen (in de Verkenning.. : Samenbrengen van gebruikers). Op de volgende pagina s werken we deze (clusters van) diensten cq. services verder uit. 10 10
DSO en samenwerkingsfunctionaliteit In het DSO is een component Samenwerkingsruimten voorzien. De onderscheiden vier dienstenclusters geven invulling aan de functionaliteit van de Samenwerkingsruimte. Voor een gedeelte is het evenwel voor de hand liggend dit buiten het DSO te realiseren aangezien daarvoor toereikende applicaties in de markt beschikbaar zijn, met name t.b.v. het samenwerken aan resultaten. 11 11
Architectuur bij ketenpartners Elk type organisatie (gemeenten, waterschappen, etcetera) heeft zijn eigen bedrijfs- en informatie-architectuur. Elke instantie van een ketenproces kent een eigen combinatie van componenten van deze architecturen. Dat maakt het lastig een architectuur voor samenwerking te ontwerpen, er zijn immers veel verschillende combinaties. We abstraheren daarom van het feitelijke onderwerp waaraan samengewerkt wordt cq. van de specifieke bedrijfsprocessen die van een ketenproces deel uitmaken. Samenwerking is immers niet specifiek voor bepaalde bedrijfsprocessen; het moet bij alle bedrijfsprocessen ingezet kunnen worden. Op een hoger abstractieniveau voert elke ketenpartner bedrijfsprocessen uit waarmee hij de in aanmerking komende taken inzake de Omgevingswet uitvoert. Uitgangspunt is dat elke ketenpartner beschikt over de nodige applicaties die hem daarbij ondersteunen (in de DSO-architectuur: Informatiesystemen van het bevoegd gezag ). Veelal zullen dit meerdere applicaties zijn die telkens één of meer bedrijfsprocessen ondersteunen. De architectuur daarvan verschilt per type ketenpartner. In de voorliggend architectuur abstraheren we dat zoals gevisualiseerd in de figuur linksboven. Om wille van eenvoud vereenvoudigen we dit tot de architecturen bij ketenpartners zoals gevisualiseerd met de figuur rechtsboven. 12 12
I-Architectuur voor samenwerken (1) 13 13
I-Architectuur voor samenwerken (2) De architectuur bestaat uit componenten bij ketenpartners, van het DSO en bij derden en met name uit de services die door de samenwerkingsruimte (DSO en derden) geboden worden aan (de componenten van) de ketenpartners. De figuur op de vorige pagina visualiseert deze componenten en de voor samenwerking benodigde services. In drie gevallen wordt de service geleverd door middel van meerdere deelservices (die specialisaties zijn van de generieke service). Sommige services worden alleen afgenomen door bedrijfsprocessen d.w.z. worden gebruikt door de betrokkenen bij die bedrijfsprocessen. Andere services worden alleen afgenomen door de applicaties die de bedrijfsprocessen ondersteunen d.w.z. er is sprake van geautomatiseerde interfaces. Weer andere services kunnen afgenomen worden door zowel (de betrokkenen bij) bedrijfsprocessen als door hun applicaties. Alle services maken gebruik van autorisatieservices teneinde te bereiken dat per situatie de juiste personen daarvan gebruik maken. Aangezien dit breed toepasbare services zijn, werken we ze hier niet uit. Nog niet bepaald is welke services geleverd worden door de samenwerkingsruimte van het DSO en welke daar buiten beschikbaar zijn. Voor de hand liggend is om voor de collaboration-services gebruik te maken van in de markt beschikbare en toereikende applicaties. Bepaalde informatie wordt d.m.v. de services beschikbaar gesteld vanuit de samenwerkingsruimte en zal daartoe vastgelegd zijn in die samenwerkingsruimte. Ook deze informatie valt onder de Archiefwet. Op de archiefverplichtingen hiervan en de wijze waarop daaraan invulling wordt gegeven, wordt ingegaan in de rapportage Archieffuncties in het stelsel omgevingswet. Op de volgende pagina s lichten we de services toe. 14 14
Services Delen van documentatie 15 Doel van deze services is het mogelijk te maken om gezamenlijk, met alle betrokkenen, gebruik te kunnen maken van documenten en bestanden die relevant zijn voor de behandeling van een aanleiding (omgevingsplan gaan wijzigen, vergunningaanvraag ontvangen). Het betreft zowel concept-versies (een concept van een wijziging van een omgevingsplan, een concept-vergunningtekst etc.) als definitieve versies. De functie maakt gebruik van de service Procesgebruik om documenten te kunnen zoeken. Het voorziet in de volgende deelservices: Documentatiegebruik: overzicht van, en toegang tot documenten, bestanden en versies daarvan; plaatsen van (versies van) documenten en bestanden; autorisatie v.w.b.toegang tot een specifiek document of bestand; structurering van de verzameling documenten en bestanden (basis: structuur van samenhangende zaken). Documentatienotificatie: notificeren bij mutatie op document of bestand (nieuw, gewijzigd, verwijderd). Documenten en bestanden ontstaan bij de ketenpartners en worden (zaakgericht) vastgelegd en onderhouden in hun applicaties. De services bieden toegang tot deze documentatie. Nader bepaald moet worden hoe dit plaats vindt: door een document of bestand vanuit de applicatie van de ketenpartner te kopiëren naar de samenwerkingsruimte, door een link naar het document of bestand te plaatsen in de samenwerkingsruimte of door het document te verplaatsen van de applicatie van de ketenpartner naar de samenwerkingsruimte (en een link daarnaar toe te plaatsen in de applicatie van de ketenpartner). 15
Services Informeren over processen Doel van deze services is het inzicht bieden in planning en voortgang van de (rond een aanleiding) samenhangende bedrijfsprocessen (cq. zaken) van de ketenpartners en het elkaar informeren van wijzigingen hierin. Het voorziet in de volgende deelservices: Procesgebruik: overzicht van lopende en afgeronde bedrijfsprocessen en (daarmee van) procesketens (incl. geografische visualisatie); update van, en inzicht in organisaties, contactpersonen, procesplanning en - voortgang (statussen) van bedrijfsprocessen; verwijzing naar andere DSO-informatie. Leveringsverzoek: verzoek, door een ketenpartner, tot levering van een product of dienst door een andere ketenpartner (dat het starten van een bedrijfsproces cq. zaak bij de bevraagde ketenpartner tot gevolg heeft die gerelateerd wordt aan de zaak van de vragende ketenpartner). Welke ketenpartner welke producten en diensten kan leveren, wordt vooraf afgesproken o.b.v. de Producten- en DienstenCatalogus (PDC; zie de rapportage Zaaktypecatalogus en Producten- en dienstencatalogus Omgevingswet ). Procesnotificatie: notificeren over het bereiken van een procesmijlpaal, vertraging e.d. 16 16
Service Samenwerken aan resultaten Doel van deze service is het op allerlei wijzen faciliteren van betrokkenen bij een aanleiding opdat inhoudelijk de beste, bij de aanleiding passende oplossing verkregen kan worden. De service maakt gebruik van de service Samenbrengen van betrokkenen om een groep betrokkenen te verkrijgen om samen te werken aan een specifiek onderwerp. Het voorziet in de volgende deelservices: Collaboration: samen aan een document werken, cocreatie, voeren van discussies en houden van videoconferenties, vragen, opmerkingen, aandachtspunten en reacties inbrengen, organiseren bijeenkomsten. Documentdiscussie: inhoudelijke discussie over een document. De deelservice maakt gebruik van de service Delen van documentatie om toegang te krijgen tot het document dat onderwerp is van discussie. 17 17
Service Samenbrengen van betrokkenen Doel van deze service is het faciliteren van het kunnen bepalen en vinden van betrokkenen waarmee samengewerkt gaat worden over (de behandeling van) een aanleiding of daaraan gerelateerd onderwerp. Het voorziet in de volgende mogelijkheden: Inventariseren en afleiden betrokkenen, aanmelden interesse, uitnodigen doelgroep, betrekken belanghebbenden, beheren personen en organisaties. 18 18
Samenwerken van en met burgers en bedrijven De hiervoor beschreven architectuur is vooral toegelicht vanuit samenwerking tussen bevoegde gezagen en uitvoeringspartners. Niet minder belangrijk is de samenwerking tussen burgers en bedrijven onderling en met de bevoegde gezagen en hun uitvoeringspartners. Van samenwerking tussen burgers en bedrijven zal vooral sprake zijn in combinaties van hun rollen als initiatiefnemer en belanghebbende, bijvoorbeeld bij de afstemming over een initiatief tussen initiatiefnemer en belanghebbenden. Zij kunnen daartoe gebruik maken van de services voor het samenwerken aan resultaten (online voeren van discussies, discussie over voorstellen die als document beschikbaar zijn e.d.) en van de services voor het delen van documentatie (bijvoorbeeld het dor belanghebbenden inzien van het dossier van de initiatiefnemer). Een andere vorm van samenwerking is die waarbij belanghebbenden gezamenlijk optrekken tegen een initiatief van het bevoegd gezag zoals de wijziging van een omgevingsplan. Zij kunnen daartoe gebruik maken van de services voor het samenwerken aan resultaten (voor bijvoorbeeld het vormen en delen van meningen en het opstellen van tegenvoorstellen) en van de services voor het delen van documentatie (voor het inzien van het dossier van het bevoegd gezag). Een wenselijker situatie is die waarbij belanghebbenden en bevoegd gezag gezamenlijk optrekken. Door alle betrokken partijen kan daarbij gebruik gemaakt worden van de zojuist genoemde services. Op vergelijkbare wijze kunnen initiatiefnemer en bevoegd gezag (en haar uitvoeringspartners) van genoemde services gebruik maken om de haalbaarheid van het initiatief te maximaliseren. Met name de services voor het samenwerken aan resultaten en het delen van documentatie ondersteunen de samenwerking tussen burgers en bedrijven onderling en van hen met het bevoegde gezag en zijn uitvoeringspartners. 19 19
Samenwerken m.b.v. samenwerkingsvoorzieningen Burgers, bedrijven, bevoegde gezagen, uitvoeringspartners, zij werken in telkens verschillende samenstellingen aan procesketens. Elke unieke procesketen wordt ondersteund door de samenwerkingsvoorzieningen die de hiervoor beschreven services bieden. Daarnaast beschikt elke ketenpartner over applicaties ter ondersteuning van haar aandeel in de procesketen. Die applicaties zijn gekoppeld met de samenwerkingsvoorziening op basis van gestandaardiseerde koppelvlakken. Een ketenpartner die samenwerking zoekt, om een initiatief te verkennen, een omgevingsplan aan te passen, een aanvraag te behandelen, vindt ketenpartners m.b.v. de on-line-mogelijkheden van de service Samenbrengen van betrokkenen. Een gezamenlijk dossier, dat kopieën van (of links naar) documentatie van de afzonderlijke (proces)ketenpartners bevat, wordt opgebouwd m.b.v. genoemde koppeling van de applicaties van de ketenpartners met de samenwerkings-voorziening (services Delen van documentatie ). Inzien van het dossier kan in de eigen applicatie, m.b.v. genoemde koppeling, en on-line. Dezelfde koppeling maakt het voor elke (proces)ketenpartner mogelijk om, vanuit de eigen applicatie, opdrachten te verstrekken aan andere (proces)ketenpartners, te notificeren over de uitvoering van een onderhanden opdracht en de planning en voortgang van het eigen proces inzichtelijk te maken naar de (proces)ketenpartners (services Informeren over processen ). Zowel on-line als vanuit de eigen applicatie is de planning en voortgang van processen bij (proces)ketenpartners in te zien. Daadwerkelijk samen, gezamenlijk, werken aan (tussen)resultaten van het ketenproces doen de (proces)ketenpartners door met elkaar te overleggen, te discussiëren, conceptrapporten af te stemmen, et cetera. Dit kan fysiek maar ook digitaal. Het laatste wordt ondersteund door on-line-faciliteiten van de samenwerkingsvoorziening (services Samenwerken aan resultaten ). Om ook digitaal te kunnen samenwerken dienen applicaties van ketenpartners dus gekoppeld te zijn met de samenwerkingsvoorziening om gebruik te kunnen maken van de services Delen van documentatie en Informeren over processen. Koppeling vindt (zaakgericht) plaats op basis van bestaande en te ontwikkelen gestandaardiseerde koppelvlakken. 20 20
Conclusies en aanbevelingen Het voorafgaande voorziet op hoofdlijnen in de gewenste informatie-architectuur van de voorzieningen die noodzakelijk zijn opdat partijen (initiatiefnemers, belanghebbenden, bevoegde gezagen en hun uitvoeringspartners) die betrokken zijn bij de uitvoering van de Omgevingswet kunnen samenwerken bij die uitvoering. Uitgangspunt daarbij is zaakgericht samenwerken. Voor de hand liggend is om deze architectuur waar mogelijk en zinvol (Collaboration-services) te realiseren met generieke in de markt beschikbare tools en voor het overige te realiseren als onderdeel van het DSO. Met het laatste wordt voorzien in de component Samenwerkingsruimte die deel uit maakt van de DSO-architectuur. Op basis van het voorafgaande komen we tot de volgende aanbevelingen. 1. Werk de architectuur uit als onderdeel van het DSO. De architectuur geeft invulling aan de component Samenwerkingsruimte van het DSO. Werk het hiermee overeenkomende deel van de architectuur (alles behalve de collaboration-services) uit volgens de DSOvereisten zodat inzicht ontstaat in de positionering in, en samenhang met andere DSO-componenten. 2. Realiseer de onderdelen van de architectuur die als eerste beschikbaar moeten komen. Naar verwachting is het niet haalbaar de architectuur ad. 1 direct als geheel te realiseren. Bepaald moet worden waaraan de grootste behoefte is. Realiseer dit vervolgens binnen het DSO zodat op verantwoorde wijze invulling wordt gegeven aan de samenwerkingsruimte. 3. Werk het aanbod uit van generieke tools waarmee invulling wordt gegeven aan de collaboration-services. Op de markt zijn diverse tools beschikbaar die invulling kunnen geven aan de collaboration-services. Het is ineffectief dat elke groep aan samenwerkende ketenpartners zelf op zoek zou moeten gaan naar een set toepasselijke tools en deze geheel zelf moet inrichten. Voer daarom een verkenning uit naar in aanmerking komende tools en benoem enkele goed toepasbare combinaties daarvan. Stel een handreiking op voor het inrichten en in gebruik nemen (per combinatie) zodat een groep ketenpartners in staat is om snel en eenvoudig hun samenwerking te ondersteunen (v.w.b. de collaboration-services). 4. Ga aan de slag met het inrichten van samenwerking en bevorder het digitaal samenwerken. Daadwerkelijk samenwerken is geen kwestie van architectuur maar van daadwerkelijk samen werken, de samenwerkingsvoorzieningen ondersteunen daarbij. Verken het tot stand brengen van samenwerkingen en het samenwerken zelf ( droogzwemmen ) en gebruik de inzichten voor het opstellen van een handreiking en de 21ontwikkeling van de voorzieningen. 21