Vrijwillig aan de slag in het algemeen welzijnswerk

Transcriptie

1 Datum: Maart 2010 Auteur: Dieter Burssens - Anita Cautaers Versie: Definitief Herkomst: Werkgroep vrijwilligers Doel: Publicatie Vrijwillig aan de slag in het algemeen welzijnswerk Het algemeen welzijnswerk heeft de bijzondere ambitie om hulp te verlenen aan "alle personen van wie de welzijnskansen bedreigd of verminderd worden ten gevolge van gebeurtenissen in de persoonlijke levenssfeer, problemen in een context van criminaliteit, of problemen van meervoudige kwetsbaarheid ten gevolge van een proces van sociale uitsluiting". (B.S ) Dat is een zeer ambitieuze opdracht, waarvoor de sector een klein leger aan beroepskrachten inschakelt, verdeeld over 26 centra voor algemeen welzijnswerk. Maar het algemeen welzijnswerk doet dat niet alleen met beroepskrachten. Om haar missie waar te maken doet de sector beroep op vrijwilligers. En die vind je in zeer verschillende geledingen en werkingen van de Centra Algemeen Welzijnswerk (verder: "CAW"): in bestuursraden, onder de hulpverleners, in de logistieke werking, bij de administratie, enzovoort. Dat het algemeen welzijnswerk vrijwilligers inschakelt is geen toeval. Het is ook niet zomaar een praktische keuze, om het werk gedaan te krijgen. Het is een bewuste keuze omdat het werken met vrijwilligers aansluit bij de visie op mens en samenleving die binnen het algemeen welzijnswerk leeft. In een solidaire samenleving moet er ruimte zijn voor mensen om zich onbaatzuchtig in te zetten voor anderen. Enerzijds is vrijwilligerswerk of actief burgerschap een dam tegen een maatschappij waarin individualisering, eigenbelang en verzuring te vaak de kop opsteken. Tegen een maatschappij waar steeds meer naar de overheid wordt gekeken om problemen op te lossen. Anderzijds zijn vrijwilligers actieve burgers die vanuit onze visie op hulpverlening en de gehanteerde hulpverleningsmethodieken ingezet worden. Zij helpen tevens om de kwaliteit en de specificiteit van het hulpverleningsaanbod op te schroeven. Vrijwilligers zijn vrij van de druk van een marktwerking of van de sturing door een overheid. Met deze medewerkers kan volop gemikt worden op belangrijke kwaliteitscriteria van het algemeen welzijnswerk, los van de vraag naar zichtbare efficiëntie of effectiviteit. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 1 van 13

2 Het inzetten van vrijwilligers is evenwel niet evident. Het vraagt een kwaliteitsvolle omkadering. En dat is niet alleen in het belang van de vrijwilligers, maar ook in het belang van de beroepskrachten, van de organisatie en uiteraard van de cliënten van het algemeen welzijnswerk. In deze tekst bakenen we eerst het speelveld af. Wie kunnen we wél en wie níet als vrijwilliger beschouwen binnen het algemeen welzijnswerk? Vervolgens wordt beschreven waaróm vrijwilligerswerk, actief burgerschap zijn plaats verdient binnen het algemeen welzijnswerk. Welke zijn de doelstellingen die we met vrijwilligerswerk willen waarmaken? Tenslotte wordt stilgestaan bij enkele randvoorwaarden en aanbevelingen om het vrijwilligerswerk binnen de CAW-context een kwaliteitsvolle invulling te geven. De inhoud van deze tekst: 1. Afbakening Wie is "vrijwilliger" binnen het algemeen welzijnswerk? Welke opdrachten voor vrijwilligers binnen het algemeen welzijnswerk? Waarom werken met vrijwilligers in het algemeen welzijnswerk? Vrijwilligerswerk als meerwaarde voor een samenleving Vrijwilligerswerk ondersteunt de kwaliteit van het algemeen welzijnswerk...6 Een betere toegankelijkheid en een lagere drempel voor cliënten...6 Vrijwilligers versterken de organisatie...7 Vrijwilligers als uithangbord voor CAW's...7 Vrijwilligers om het vertrouwen in de samenleving te herstellen...8 Geen extra mankracht voor de organisatie Betekenis voor de vrijwilligers zelf, doelgroepvrijwilligers Randvoorwaarden voor een kwaliteitsvolle vrijwilligerswerking De vrijwilliger als een volwaardige medewerker Ruimte en middelen voor vrijwilligersbegeleiding Geen kosten voor de vrijwilliger Vrijwillig is niet hetzelfde als vrijblijvend De juiste vrijwilliger op de juiste plaats Besluit...12 BIBLIOGRAFIE...13 Regelgeving...13 Literatuur...13 Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 2 van 13

3 1. Afbakening 1.1. Wie is "vrijwilliger" binnen het algemeen welzijnswerk? Er bestaan vele definities van 'vrijwilliger'. Maar voor deze tekst is de juridische omschrijving de meest relevante. Die vinden we in de wet omtrent de rechten van vrijwilligers (B.S , 37309). Daarin staat dat het gaat om personen die onbezoldigd en onverplicht activiteiten verrichten, die worden ingericht door een organisatie, en dit ten behoeve van één of meer (andere) personen, van een organisatie of van de samenleving als geheel. Het onbezoldigd karakter van vrijwilligerswerk sluit uiteraard niet uit dat de onkosten van vrijwilligers worden vergoed. Maar in een aantal sectoren overstijgt de onkostenvergoeding de reëel gemaakte kosten. Het gaat dan om werk waarvoor individuen een laag loon ontvangen (onder de marktprijs), maar dat ze uit vrije wil doen omwille van de hoge maatschappelijke waarde ervan. Dit systeem wordt gehanteerd bij bijvoorbeeld de vrijwillige brandweer, voetbalstewards, en de civiele bescherming, (Loose et al., 2007) maar wordt niet aanvaard binnen het algemeen welzijnswerk (Memorie van Toelichting, 2009). Het onverplicht karakter laat toe om vrijwilligers te onderscheiden van personen die soms erg gelijkaardig werk verrichten, eveneens onbezoldigd, maar die dat niet (geheel) uit vrije wil doen. Stagiairs, mensen die werken met een PWA-statuut, sociaal tewerkgestelden, alternatief gestraften, worden in deze tekst níet als vrijwilliger gerekend. In de praktijk omvat deze definitie uiteraard nog erg diverse vormen van vrijwilligerswerk. Die diversiteit aan vrijwilligerswerk vinden we ook binnen het algemeen welzijnswerk. In de eerste plaats zijn er vrijwilligers die worden ingezet voor logistiek en/of administratief werk achter de schermen van het CAW. Zo worden vrijwilligers ingezet om te klussen, voor reparaties, om boodschappen te doen, om in te staan voor het vervoeren van personen of goederen, enzovoort. Het administratief werk gaat van hulp bij de boekhouding, onderhoud van de website tot het maken van kopies en het klasseren/archiveren van documenten. Een grote groep vrijwilligers wordt ingezet voor hulp- en dienstverlening aan cliënten. Dat gaat van een baliefunctie en telefonische permanentie, tot het geven van deskundige hulp- en dienstverlening aan cliënten. Binnen het algemeen welzijnswerk worden vrijwilligers ingezet vanuit een methodische invalshoek als een laagdrempelige methodiek. Een specifieke groep binnen deze hulp- en dienstverlenende vrijwilligers zijn de doelgroepvrijwilligers. Dit zijn mensen die zélf tot een cliëntendoelgroep behoren of behoorden en omwille van hun relevante ervaringen als vrijwilliger worden ingezet ten behoeve van lotgenoten. Daarnaast bestaan de raden van bestuur van CAW's uit bestuursvrijwilligers. En tenslotte kunnen ook gelegenheidsvrijwilligers ingezet worden voor kortdurende opdrachten, zoals voor een jaarlijks etentje, een uitstap en dergelijke meer. Al deze vrijwilligers voldoen in principe aan de definitie uit de vrijwilligerswet, en zij vallen onder de vrijwilligers die wij in deze tekst bespreken. De definitie van vrijwilliger in het nieuw decreet op het algemeen welzijnswerk werd aangepast aan de definitie zoals die in het decreet op het vrijwilligerswerk is opgenomen. Opvallend is dat in het vroegere decreet (B.S ) bestuursfuncties expliciet níet onder de definitie van vrijwilliger vielen, terwijl in het nieuwe decreet (B.S ) deze uitsluiting niet langer gebeurt. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 3 van 13

4 1.2. Welke opdrachten voor vrijwilligers binnen het algemeen welzijnswerk? Eerder wezen we al op de diversiteit aan opdrachten die vrijwilligers opnemen binnen het algemeen welzijnswerk. Mensen kunnen vrijwillig logistieke hulp bieden, kunnen in een bestuursraad zetelen, kunnen diensten verlenen of ondersteuning bieden aan cliënten of worden occasioneel ingezet bij speciale gelegenheden. De variëteit aan opdrachten en taken is bijzonder groot. Een belangrijke vraag die zich daarbij stelt, is de mate waarin de opdracht van vrijwilligers kán of moet verschillen van de opdrachten van beroepskrachten. In vergelijking met het vroegere decreet op het algemeen welzijnswerk (B.S ) laat het nieuwe decreet de beperking vallen dat activiteiten van vrijwilligers zich moeten onderscheiden van en/of complementair moeten zijn aan activiteiten die gewoonlijk door beroepskrachten worden verricht. (B.S ) Vrijwilligers kunnen in principe dus hetzelfde werk verrichten als beroepskrachten. En dat mag ook, uiteraard mits zij over de nodige deskundigheid beschikken en mits een kwaliteitsvolle hulpverlening gegarandeerd is. Met andere woorden: wanneer vrijwilligers dezelfde taken opnemen als beroepskrachten, moet dat met dezelfde kwaliteit gebeuren als door de beroepskrachten. En dus moeten ook dezelfde competenties gevraagd worden van deze vrijwilligers als men vraagt van beroepskrachten voor diezelfde taak. Maar het inzetten van vrijwilligers voor taken die ook beroepskrachten opnemen vertoont een valkuil. Vrijwilligers worden soms ingezet omdat we met een tekort aan beroepskrachten kampen om het werk gedaan te krijgen. Dat mag geen signaal zijn voor de organisatie of voor een subsidierende overheid om het tekort aan beroepskrachten als opgelost te beschouwen. Het vrijwilligerswerk binnen de sector mag géén lapmiddel worden voor de gaten die de organisatie of de overheid laat vallen. Het inzetten van vrijwilligers op leemten die we met de beroepskrachten niet gedekt krijgen, moet daarom steevast gepaard gaan met een blijvende signalering van het ervaren tekort aan beroepskrachten. In realiteit zullen vrijwilligers in heel wat settings wel degelijk andere taken verrichten dan de beroepskrachten. Zo blijkt bijvoorbeeld binnen de diensten slachtofferhulp dat beroepskrachten systematisch meer structurele taken opnemen, terwijl de (meeste) vrijwilligers daar nooit toe komen. (Van Hove et al., 2009) Vaak kiest men ook beroepskrachten voor de meer complexe zaken, of zaken die een specifieke deskundigheid vragen. Of men schakelt vrijwilligers in voor tijdrovende aspecten van hulpverlening die zich situeren in het relationele, het aanwezig zijn bij de cliënt, het bieden van ondersteuning, de nazorg. Terwijl beroepskrachten dan meer instaan voor de technische deskundigheid en begeleiding. Het gevaar van dergelijke taakverdelingen is dat men de aan vrijwilligers toevertrouwde taken als minder belangrijk gaat beschouwen, dan wat beroepskrachten opnemen. En dat beroepskrachten het bijvoorbeeld niet (meer) hun taak beschouwen om ook zoveel mogelijk present te zijn, om aan het relationele aspect te werken, om loutere ondersteuning te bieden. (Van Hove et al., 2009) Het is daarom belangrijk dat men bij de taakverdeling tussen vrijwilligers en beroepskrachten expliciet vermijdt om aan deze verdeling ook waardering van de respectievelijke hulpverleningsaspecten te koppelen. Een goede beroepskracht moet deskundig zijn zowel op het relationele als op het technische, en moet zich ook op beide vlakken blijven manifesteren. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 4 van 13

5 2. Waarom werken met vrijwilligers in het algemeen welzijnswerk? In het vroegere decreet op het algemeen welzijnswerk is vrijwilligerswerk expliciet een vrijblijvende optie voor de CAW's: "De centra voor algemeen welzijnswerk moeten hun taken laten uitvoeren door beroepskrachten al dan niet in samenwerking met vrijwilligers." (B.S ) In het nieuwe decreet stelt men niet langer dat het optioneel is. Men stelt eenvoudigweg dat de centra hun taken uitvoeren door "beroepskrachten en vrijwilligers". (B.S ) Maar uit de Memorie van Toelichting (2009) blijkt dat men daar geen verplichting achter hoort te zoeken. Vrijwilligerswerk mág, maar moet niet. Maar hoewel het volgens het decreet geen verplichting is, blijkt uit de praktijk wél dat vrijwilligerswerk een belangrijk pijler is binnen het algemeen welzijnswerk en inherent is aan de manier waarop de hulp- en dienstverlening gebeurt binnen het algemeen welzijnswerk. De boordtabellen van de afgelopen jaren leren ons dat ongeveer 7,83% (2007) van de gepresteerde uren binnen de CAW's door vrijwilligers worden gedaan. Daarbij zijn nog níet geteld: het vrijwilligerswerk dat wordt gedaan op bestuursniveau. Hulp- en dienstverlenende activiteiten, de gelegenheidsvrijwilligers en de logistieke ondersteuning door vrijwilligers worden in principe wél geregistreerd, al staat die registratie nog niet overal op punt. Het geeft aan dat vrijwilligerswerk niet iets is dat men er zomaar bijneemt binnen het algemeen welzijnswerk. Het gaat wel degelijk om een bewuste keuze. Het algemeen welzijnswerk kiest voor vrijwilligerswerk omdat het vrijwilligerswerk als een meerwaarde beschouwt voor de bredere samenleving en voor het algemeen welzijnswerk an sich. Met vrijwilligerswerk of actief burgerschap streeft men bovendien een kwaliteitsvolle en specifieke hulpverlening na, een versterking van de organisatie, en een verrijkende ervaring voor de vrijwilliger Vrijwilligerswerk als meerwaarde voor een samenleving In de visietekst 'Werken aan verbinding' wijst het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk (2006) er op dat "de verzorgingsstaat een spanningsveld creëerde tussen burgers en de staat. Te hoge verwachtingen ten aanzien van het optreden van de staat leiden tot anonieme vormen van solidariteit, maar ook tot bureaucratische controlesystemen op het samenleven van mensen. [ ] In plaats van de verantwoordelijkheid eenzijdig bij de overheid te leggen, zou deze eerder contexten moeten bevorderen waarin burgers, instituties en professionals samen verantwoordelijk kunnen zijn voor probleemoplossing. Als private organisatie wil het CAW een rol spelen in het versterken van het probleemoplossend vermogen van mensen in hun omgeving. Burgers (hulpvragers, én vrijwilligers) zijn geen consumenten, maar moeten mee vorm kunnen geven aan de hulp- en dienstverlening." (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2006, 8) Kiezen voor het vrijwilligerswerk, actief burgerschap gebeurt dus niet zomaar om pragmatische redenen, omdat het de productiviteit verhoogt, of omdat het de kwaliteit van het aanbod verbetert. Het is in de eerste plaats een bewuste keuze, omdat het inschakelen van vrijwilligerswerk aansluit bij de visie op mens en samenleving die binnen het algemeen welzijnswerk leeft. Het algemeen welzijnswerk werkt aan welzijn, maar niet door alle initiatief uit handen te nemen van de bredere samenleving, het te gaan institutionaliseren, welzijnsproblemen te gaan problematiseren of medicaliseren. Het wil ruimte geven aan mensen wiens welzijnskansen bedreigd zijn om hun eigen krachten of die van hun omgeving te mobiliseren en waarbij burgers vrijwillig en onbaatzuchtig zich kunnen engageren om hieraan via de hulp- en dienstverlening mee te werken. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 5 van 13

6 Het vrijwilligerswerk groepeert mensen die voor een solidaire samenleving staan. Door vrijwilligerswerk mogelijk te maken, biedt het algemeen welzijnswerk een antwoord op een tendens van individualisering en verzuring van de samenleving Vrijwilligerswerk ondersteunt de kwaliteit van het algemeen welzijnswerk Naast een bewuste keuze om met vrijwilligerswerk, actief burgerschap een rol te spelen op het niveau van de bredere samenleving, zijn er nog een aantal belangrijke redenen waarom het vrijwilligerswerk zijn plaats verdient binnen het algemeen welzijnswerk. De doelstellingen die in dit tekstdeel worden besproken situeren zich op het niveau van de organisatie en zijn cliënten. Vrijwilligerswerk biedt niet in de eerste plaats een kwantitatieve meerwaarde voor het algemeen welzijnswerk, maar kan wel een kwalitatieve verbetering van de dienstverlening inhouden. Dat heeft te maken met een aantal specifieke karakteristieken die aan het vrijwilligerswerk zijn verbonden. Een betere toegankelijkheid en een lagere drempel voor cliënten Het algemeen welzijnswerk streeft naar een eerstelijnshulpverlening met de laagst mogelijke drempel en een bijzondere toegankelijkheid voor kwetsbare mensen in de samenleving. Dat vraagt bijzondere inspanningen met het oog op het bereiken van zoveel mogelijk potentiële clienten. Bijvoorbeeld door flexibele werktijden, door outreachend te werken, door bij mensen thuis te gaan, enzovoort. Beroepskrachten hebben niet altijd alle bewegingsvrijheid op dat vlak. Soms komen zij in conflict met de arbeidswetgeving, ook al is die wetgeving al in belangrijke mate aangepast aan de flexibiliteit die een hulpverleningspraktijk vraagt. Er blijft vaak nog een kloof bestaan omdat die hulpverleningspraktijk niet stopt waar de grenzen van arbeidswetgeving liggen. Vrijwilligers kunnen op dat vlak de nodige verlichting brengen, omdat zij over het algemeen minder of anders gebonden zijn door dergelijke regelgeving. Ook waar beroepskrachten niet altijd de mogelijkheid hebben om de cliënten thuis te bezoeken en/of met hen samen op weg te gaan, kunnen vrijwilligers soelaas brengen. Zij hebben vaak meer ruimte om daar tijd voor vrij te maken. Om dezelfde reden staan vrijwilligers ook minder onder druk om gesprekken sneller af te ronden, om cliënten snel los te laten en kunnen zij hen op langere termijn van nazorg blijven voorzien. Doordat bijkomend vrijwilligers kunnen ingezet worden, dragen zij bij aan een betere toegankelijkheid van het CAW en werken zij drempelverlagend. Een drempelverlagend effect wordt mogelijk ook bekomen doordat sommige mensen de stap naar een beroepskracht meteen als te hoog gegrepen ervaren. (Vermeulen, 2007a) Geholpen worden door een vrijwilliger komt minder bedreigend over, dan aan te kloppen bij een psycholoog, een maatschappelijk werker, of een bemiddelaar. Met een vrijwillige medewerker worden hulpvragen ook 'genormaliseerd' in plaats van gepsychologiseerd of geproblematiseerd. Voor de diensten slachtofferhulp is deze normaliseringsidee één van de belangrijkste redenen geweest om met een vrijwilligerswerking te beginnen. (Vermeulen & Rubbens, 2004) Ook de psychologische en sociaal-culturele drempel naar hulp- en dienstverlening verlaagt door het inzetten van een diverse vrijwilligersploeg die nauw aanleunt bij de leefwereld van het doelpubliek van het algemeen welzijnswerk, de meest kwetsbare mensen in onze samenleving, de Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 6 van 13

7 kansengroepen. Niet enkel diversiteit over de culturen heen, maar ook wat betreft gender en leeftijdsgroepen, moet toelaten om bruggen te slaan naar cliënten uit deze diverse bevolkingsgroepen. Het preventieve werk op de eerste lijn, het werken op de nulde en laatste lijn kunnen mede door een diverse vrijwilligersploeg in samenwerking met beroepskrachten onder de vorm van een multidisciplinair team op een zeer laagdrempelig niveau gegarandeerd worden. Diversiteit in de vrijwilligersgroep kan de drempel verlagen voor even diverse cliëntengroepen. Het creëren van een diverse vrijwilligerspopulatie is niet evident en vraagt specifieke en volgehouden inspanningen. (Vermeulen, 2007b) Deze voordelen van vrijwilligers zijn weliswaar geen alleenrecht van de vrijwilligers. Uiteraard worden ook beroepskrachten in functie van noden en behoeften van cliënten ingezet. En uiteraard willen ook beroepskrachten zoveel mogelijk tijd vrij maken voor hun cliënten, voldoende tijd nemen voor ieder gesprek, tijd maken voor nazorg, enzovoort. Alleen kunnen zij in hun ambities op dit vlak worden geremd door bureaucratische of organisatorische inperkingen die minder dwingend zijn bij vrijwilligers. De toegankelijkheid, bereikbaarheid, flexibiliteit en beschikbaarheid van een organisatie kan met vrijwilligers verruimd worden. Vrijwilligers versterken de organisatie Door vrijwilligers binnen te brengen in een organisatie ontstaan mogelijk enkele dynamieken die de organisatie sterker maken. Vrijwilligers werken vaak een beperkt aantal uren binnen de organisatie, zijn minder sterk verweven met de bedrijfsstructuur en cultuur, en behouden aldus een frisse kijk 'van buitenaf' op de organisatie. Dat laat toe om zaken te signaleren die niet (meer) gezien worden door de beroepskrachten die er té dicht op zitten. Verder brengt men met vrijwilligers vaak ook mensen binnen die qua achtergrond (opleiding, cultuur, leeftijd, ervaring) verschillen van de beroepskrachten die men aanwerft. Dat maakt dat men met nieuwe ideeën of invalshoeken wordt geconfronteerd en dat geeft uitzicht op soms andere, creatieve, vernieuwende probleemoplossingen. Vrijwilligers als uithangbord voor CAW's Wie zich vrijwillig inzet binnen een CAW leert het aanbod van een CAW kennen en draagt die kennis uit binnen zijn omgeving. Vrijwilligers zijn in hun buurt 'bruggen naar de hulpverlening'. Vrijwilligers kunnen mensen met vragen of problemen de weg wijzen naar het CAW. En omgekeerd kunnen vrijwilligers ook hun ervaring en opgedane kennis en vaardigheden buiten het CAW gebruiken. Wie tijdens het vrijwilligerswerk leert hoe je omgaat met mensen met een verlieservaring, kan dat ook binnen zijn eigen netwerk. Of wie leert bemiddelen in conflicten, zal ook anders met conflicten kunnen omgaan in de buitenwereld. Zo draagt het CAW zijn werk en zijn visie ook via vrijwilligers uit naar de bredere samenleving. Uiteraard moeten we deze effecten van vrijwilligerswerk niet groter inschatten dan ze zijn. De toeleiding van cliënten door vrijwilligers is beperkt. En de mate waarin zij een bijkomend uithangbord zijn, hangt af van de mate waarin zij over het vrijwilligerswerk spreken binnen hun omgeving. Bovendien zijn er andere manieren om de CAW-werking bekend te maken en de toeleiding te verzorgen die ongetwijfeld veel efficiënter zijn dan wat met vrijwilligers op dat vlak wordt bereikt. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 7 van 13

8 Maar het gaat erom dat het CAW via zijn vrijwilligers een bijkomende verankering krijgt binnen de samenleving. Vrijwilligers zijn extra binnenwegjes, langs welke het CAW-verhaal naar buiten kan, en maatschappelijke signalen, informatie en potentiële cliënten naar binnen. Vrijwilligers om het vertrouwen in de samenleving te herstellen Voor specifieke cliënten zou hulp door een vrijwilliger een bijkomende positief effect kunnen hebben in vergelijking met hulp door een beroepskracht. Met name mensen wiens vertrouwen in de samenleving is geschonden, bijvoorbeeld door slachtoffer te zijn van een misdrijf, zouden baat hebben geholpen te worden door een vrijwilliger. Het geschonden vertrouwen in de samenleving zou sneller hersteld kunnen raken als men onbaatzuchtig wordt geholpen door medemensen uit die samenleving. Zo is het vrijwilligerswerk bij Slachtofferhulp een manier om de loyaliteit van de ene burger naar de andere gestalte te geven, en om het vertrouwen in de medemens te herstellen. (Vermeulen & Rubbens, 2004; Vermeulen, 2007a) Dit effect werd echter niet vastgesteld in een onderzoek naar vrijwilligerswerk binnen de diensten Slachtofferhulp (Van Hove et al., 2009). Cliënten bleken tevreden over vrijwilligers, maar niet zozeer omdat men werd geholpen door een onbezoldigde vrijwilliger. Zij waren vooral tevreden omdat zij deskundig werden geholpen en goede ondersteuning kregen. Cliënten wisten vaak niet eens dat zij door een vrijwilliger, en niet door een beroepskracht, werden geholpen. Toch willen we deze doelstelling van vrijwilligerswerk niet zomaar laten varen. Enerzijds is het betreffende onderzoek exploratief van aard, en dus nog niet voldoende om te concluderen dat het effect zich niet voordoet. Maar in het geval dit bedoelde effect écht niet wordt bereikt met vrijwilligers, moet dit vooral stimuleren om verbeteringen aan te brengen aan de huidige werking met vrijwilligers zodat bijvoorbeeld cliënten wel degelijk weten dat zij door vrijwillige medewerkers worden geholpen. Anderzijds is het effect naar de individuele cliënt uiteraard niet de enige, laat staan belangrijkste reden om vrijwilligers in te zetten bij diensten Slachtofferhulp. Het blijft in de eerste plaats gaan over een macro-idee waarin vrijwilligerswerk, actief burgerschap een boodschap is naar de bredere samenleving. Niet alleen slachtoffers van misdrijven, maar ook andere mensen die het geloof in onze samenleving dreigen te verliezen hebben er baat bij af en toe te horen dat ook nog vele mensen klaar staan voor elkaar, en dat solidariteit nog geen voltooid verleden tijd is. Naast cliënten die het bijzonder waarderen om door een vrijwilliger te worden geholpen, zijn er ook mensen die dat niet appreciëren. Er zijn cliënten die het gevoel hebben dat hun probleem niet serieus wordt genomen als zij door een vrijwilliger worden geholpen in plaats van door een beroepskracht. (Vermeulen, 2007a) Dat doet zich uiteraard niet enkel bij vrijwilligers voor. Ook beroepskrachten voldoen soms niet aan de verwachtingen van een cliënt, omdat men bijvoorbeeld de diensten van een psycholoog verwacht, of omdat men iemand met meer ervaring wenst, enzovoort. En net als bij beroepskrachten is het aan de organiserende dienst om na te gaan of men tegemoet kan komen aan de wensen van de cliënt, of niet. Geen extra mankracht voor de organisatie Vrijwilligerswerk wordt door vele mensen gepercipieerd als louter een manier om extra handen in huis te halen. Dat is expliciet níet de doelstelling die wij ambiëren met vrijwilligerswerk binnen het algemeen welzijnswerk. Het inschakelen van vrijwilligers heeft niet de bedoeling de capaciteit of de mankracht van het algemeen welzijnswerk te verhogen. Als het dat doet, is dat mooi meegenomen, maar het is zeker geen doel op zich. Met vrijwilligers mikt het algemeen welzijnswerk Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 8 van 13

9 op een kwalitatieve meerwaarde en heeft het algemeen welzijnswerk een methodische aanpak voor ogen. Het is dus niet een kwantitatieve uitbreiding van het werk. In meerdere werkingen binnen het algemeen welzijnswerk is het zelfs weinig waarschijnlijk dat de inschakeling van vrijwilligers een positief saldo aan prestatie-uren geeft. Rekening houdend met de nodige omkadering van vrijwilligers, de wervingsinspanningen, opleiding en begeleiding, en de administratieve afhandeling, komt een vrijwilligerswerking vaak op een nuloperatie uit wat betreft het aantal inzetbare uren. (zie o.m. Van Hove et al., 2009) 2.3. Betekenis voor de vrijwilligers zelf, doelgroepvrijwilligers Met vrijwilligerswerk, zo wordt hierboven beschreven, streven we doelstellingen na op het niveau van de bredere samenleving, van de organisatie en van de cliënten van het algemeen welzijnswerk. Daarnaast is er nog één betrokken partij bij wie eveneens een belangrijke doelstelling van het vrijwilligerswerk wordt gesitueerd: de vrijwilliger zelf! Vrijwilligerswerk binnen het algemeen welzijnswerk moet een verrijkende ervaring zijn voor de vrijwilliger. Vrijwilligers worden, zij het niet in financiële zin, wél beloond voor hun werk. Een belangrijke meerwaarde kan voor de vrijwillige medewerker liggen in de persoonlijke ontplooiing. De contacten met de beroepskrachten kunnen bijvoorbeeld een stimulerende en leerrijke ervaring zijn, evenals de ontwikkeling van de persoonlijke competenties, door het werk dat men doet, maar bijvoorbeeld ook door de vormingen die men aangeboden krijgt. Daarnaast is het voor vele vrijwilligers belangrijk dat men zijn inspanningen als zinvol ervaart. De idee iets voor een ander te kunnen betekenen is een belangrijke ervaring en geeft persoonlijke voldoening. Vrijwilligers zoeken de meerwaarde van het vrijwilligerswerk over het algemeen in deze combinatie van solidariteit en zelfontplooiing. (Van Hove et al., 2009) Het vrijwilligerswerk binnen het algemeen welzijnswerk wil vrijwilligers de kans geven deze verrijkende ervaring op te doen. Het vrijwilligerswerk kan voor de doelgroepvrijwilliger, een vrijwilliger uit de kansengroepen een mogelijkheid geven om zich actief in te zetten en zijn verantwoordelijkheid ten aanzien van zichzelf en zijn directe sociale leefwereld op te nemen. Het algemeen welzijnswerk zal de inzet van doelgroepvrijwilligers stimuleren vanuit de visie op hulp- en dienstverlening. Men wenst de mogelijkheden en competenties van cliënten en hun directe omgeving te mobiliseren en te activeren om problemen te voorkomen, aan te pakken en op te lossen. Het is een kans voor de doelgroepvrijwilliger om volwaardiger te participeren aan de samenleving, ondertussen zijn sociaal netwerk uit te breiden, zijn isolement te doorbreken en een manier om sociale vaardigheden te oefenen. Het zet mensen in beweging, het activeert hen waardoor het zelfvertrouwen wordt opgebouwd, hun motivatie wordt ontwikkeld en mensen krijgen meer vat op hun eigen leefomgeving en situatie. Niet alleen de problemen van één cliënt worden aangepakt maar een heel sociaal netwerk wordt gemobiliseerd waardoor ook heel wat problemen die leven binnen deze sociale groep kunnen aangepakt worden. (Mathijssen et al., 2009) Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 9 van 13

10 3. Randvoorwaarden voor een kwaliteitsvolle vrijwilligerswerking in het algemeen welzijnswerk Een kwaliteitsvolle vrijwilligerswerking is een meerwaarde voor cliënten, voor de vrijwilligers zelf, én voor de organisatie. Maar om van de vrijwilligerswerking binnen het algemeen welzijnswerk een kwaliteitsvol verhaal te maken moet de nodige aandacht worden besteed aan een aantal randvoorwaarden. Het is niet de bedoeling om in deze tekst concrete handvatten en methoden te geven voor een succesvol vrijwilligersbeleid. Andere literatuur (zie o.m. Bertels et al., 2009) gaat daar gedetailleerd op in. In deze tekst halen we enkele bijzondere aandachtspunten aan voor een vrijwilligerswerking die ook voldoet aan de visie en de kwaliteitscriteria zoals die bestaan binnen het algemeen welzijnswerk en gestoeld zijn op een zorgzaam en kwaliteitsvol medewerkersbeleid De vrijwilliger als een volwaardige medewerker Vrijwillige medewerkers in het algemeen welzijnswerk zijn geen medewerkers op de tweede rij. Dat betekent dat, net als bij beroepskrachten, de vrijwilligers van de nodige omkadering moeten worden voorzien, dat zij een duidelijke plaats krijgen binnen het team. Een volwaardige plaats voor vrijwilligers binnen de organisatie kan zich bijvoorbeeld uiten door vrijwilligers op te nemen in het organogram. Of door het ook over de vrijwilligerswerking te hebben in het jaarverslag, bij de begroting, in beleidsplannen. Maar meer nog dan deze erkenning op papier, toont een volwaardig medewerkerschap zich in de inspraak die vrijwilligers krijgen bij thema's die relevant zijn voor hen, in de mate dat ook naar hen goed wordt gecommuniceerd over het reilen en zeilen van de organisatie, en in de mate dat hun werk wordt opgevolgd met supervisie, begeleiding en feedback. En, uiteraard, mits op tijd en stond te erkennen dat wat zij doen belang heeft. U merkt het, niet meer of niet minder dan wat ook beroepskrachten nodig hebben om zich als een gewaardeerd medewerker van de organisatie te weten Ruimte en middelen voor vrijwilligersbegeleiding Het installeren en continueren van een kwaliteitsvolle vrijwilligerswerking vraagt de nodige specifieke kennis en vaardigheden, maar ook de nodige tijd en ruimte. Een vrijwilligerswerking draaiend houden en een kwaliteitsvol vrijwilligersbeleid invoeren is niet iets wat je er zomaar bij neemt. De opdrachten die erbij komen kijken, van recrutering, over begeleiding tot administratieve taken, zijn niet te onderschatten. Daarom is het voor een vrijwilligerswerking belangrijk dat een beroepskracht, eventueel deeltijds, wordt ingeschakeld om als vrijwilligersbegeleider deze taken op te nemen. Dat is noodzakelijk als men een kwaliteitsvolle omkadering van vrijwilligers wil verzekeren. Indien er niet de middelen of ruimte is om een vrijwilligersbegeleider in te schakelen, moet tóch duidelijk zijn voor vrijwilligers bij wie zij kunnen aankloppen wanneer zij vragen hebben, of wanneer zij bepaalde ondersteuning nodig hebben, of wie eventueel een vertrouwensfiguur is wanneer zich problemen voordoen. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 10 van 13

11 Een vrijwilligerswerking vraagt bovendien een werkingskrediet. Er moeten middelen voorzien zijn voor het administratieve werk, voor het vergoeden van onkosten, voor relevante vormingen, én voor initiatieven die af en toe de erkenning voor de vrijwilligers uitdrukken (een verjaardagskaartje, een jaarlijkse uitstap, een cadeautje ) Geen kosten voor de vrijwilliger Vrijwilligers mogen niets verdienen aan het vrijwilligerswerk, maar vrijwilligerswerk mag ook niets kosten aan de vrijwilligers. Onkosten die gemaakt worden in afspraak met de organisatie dienen integraal, uiteraard binnen de wettelijk voorziene grenzen, te worden terugbetaald. Ook eventuele kosten van verzekeringen worden gedragen door de organisatie. Vrijwilligers hebben vaak de neiging om kosten niet aan te rekenen, omdat het om een klein bedrag gaat, of omdat men dat wel aan de organisatie gúnt. Men moet oppassen dat daardoor geen sociale druk op collega-vrijwilligers ontstaat. Als enkele vrijwilligers hun kosten niet recupereren, ligt de drempel voor andere vrijwilligers hoger om dat wél te doen. Dan dreig je als organisatie minder vrijwilligers aan te trekken uit groepen waarvoor die kleine bedragen wél belangrijk zijn Vrijwillig is niet hetzelfde als vrijblijvend Het is niet omdat de vrijwilliger zich onbaatzuchtig inzet, dat men geen duidelijk engagement mag vragen. Ook binnen het vrijwilligerswerk zijn afspraken over engagement, verwachte kwaliteit, over de minimale inzet, over gedragscodes op hun plaats. En men mag zijn vrijwilligers daar uiteraard op evalueren, en in het slechtste geval- de samenwerking beëindigen indien men niet aan de vooropgestelde eisen voldoet. Vrijwillig werk is geen vrijblijvend werk. Het ligt voor de hand dat vrijwilligers zich aan dezelfde deontologische principes houden als beroepskrachten. Vrijwilligers die actief zijn binnen het algemeen welzijnswerk moeten goed op de hoogte zijn van thema's als beroepsgeheim, het zorgvuldig omgaan met cliëntinformatie, het respecteren van de privacy en de autonomie van de cliënt, het omgaan met grenzen van de vrijwilliger, enzovoort De juiste vrijwilliger op de juiste plaats Niet iedereen komt in aanmerking voor om het even welk vrijwilligerswerk. Uiteraard wordt in de eerste plaats van kandidaat vrijwilligers verwacht dat zij de nodige competenties hebben om de vrijwilligersfunctie kwaliteitsvol uit te oefenen. In het geval het om een hulp- of dienstverlenende functie gaat, zullen dezelfde competenties worden vereist als van beroepskrachten die deze taken opnemen. Het belang van de cliënt is in deze prioritair. Niet enkel de kennis en vaardigheden, maar ook de basishouding, en de persoonlijke middelen en mogelijkheden (bijvoorbeeld het bezitten van een rijbewijs) moeten toelaten dat de vrijwilliger kwaliteitsvol werk aflevert. Het ministerieel besluit van 2004 vereist zelfs dat ieder CAW óók voor vrijwilligers de minimale kwaliteitseisen inzake deskundigheid, en de kwalificatievereisten (zowel qua diploma als ervaring) uitschrijft in zijn beleidsplan. (M.B ) Er zijn ook onverenigbaarheden met vrijwilligerswerk binnen het algemeen welzijnswerk. Afhankelijk van de aard van het werk spelen andere onverenigbaarheden, maar voor een aantal groepen uit de samenleving is het weinig evident om als vrijwilliger binnen het algemeen welzijnswerk aan de slag te gaan. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 11 van 13

12 Het gaat dan vooral om personen die werkzaam zijn binnen een organisatie of instituut met een controlerende en/of sanctionerende bevoegdheid, zoals politie, magistratuur, OCMW, arbeidsinspectie, enzovoort. Het algemeen welzijnswerk wil bereikbaar zijn voor de meest kwetsbaren in de samenleving. Daartoe hanteert zij een strikt beroepsgeheim, zodat ook mensen wiens achtergrond niet onbesproken is zich durven aanmelden en hulp kunnen vragen. Het spreekt voor zich dat deze strategische keuze van het algemeen welzijnswerk weinig geloofwaardig overkomt als cliënten binnen het CAW bijvoorbeeld politie-agenten aan het werk zien. Het gaat daarbij niet louter om de mogelijke juridische onverenigbaarheid van het beroepsgeheim met bijvoorbeeld meldings- of aangifteplicht, maar vooral om het in stand houden van een juiste perceptie van het algemeen welzijnswerk als onafhankelijk en autonoom welzijnswerk. Deze onverenigbaarheid stelt zich in het bijzonder voor vrijwilligers die aan hulp- en dienstverlening doen. Als bestuursvrijwilliger is het aanstellen van mensen uit deze groepen in mindere mate een probleem. Een andere onverenigbaarheid is wettelijk voorzien. Zo is het niet toegestaan dat werknemers binnen hun eigen organisatie vrijwilligerswerk opnemen. Tenminste als die persoon als vrijwilliger dezelfde activiteit uitvoert als wat hij doet als werknemer. Als die taak grondig en essentieel verschilt, is er geen probleem. Ook voor andere sociale categorieën (ambtenaren, bruggepensioneerden, ) moet men voorzichtig zijn, en moeten er soms bijkomende administratieve formaliteiten worden vervuld. 4. Besluit Vrijwilligers zijn niet meer weg te denken binnen het algemeen welzijnswerk. Dat blijkt niet alleen uit de cijfers over het aantal uren dat zij presteren binnen de sector. Ook de missie van het algemeen welzijnswerk en de bestaande visie over de aanpak binnen de sector verantwoorden de uitbouw van een sterk, kwaliteitsvolle vrijwilligerswerking. In de eerste plaats past vrijwilligerswerk in de visie op mens en samenleving waar het algemeen welzijnswerk voor staat. Daarin blijven probleemoplossing en probleemvoorkoming geen exclusieve bevoegdheid van overheid en beroepskrachten. Het algemeen welzijnswerk maakt met zijn vrijwilligers ruimte voor solidaire en onbaatzuchtige hulp van burgers aan burgers. Maar vrijwilligers zijn ook een belangrijke extra troef om de kwaliteit van het algemeen welzijnswerk te versterken. Zij spelen een rol in het verbeteren van de laagdrempeligheid en de toegankelijkheid van de hulp- en dienstverlening. Vrijwilligers brengen een extra drive en nieuwe perspectieven binnen in de centra voor algemeen welzijnswerk. Het inschakelen van vrijwilligers betekent automatisch een bijkomende verankering in de samenleving, een bijkomend uithangbord voor de CAW s waar zij werkzaam zijn. En hun onbaatzuchtige inzet kan terug hoop of vertrouwen geven aan mensen die al te vaak met negatieve kanten van de samenleving in aanvaring zijn gekomen. Maar kiezen voor vrijwilligerswerk is geen vrijblijvende keuze. Niet voor de vrijwilliger, maar ook niet voor de organisatie die de vrijwilligers inschakelt. Wil men een succesvolle vrijwilligerswerking opzetten die daadwerkelijk zijn doelstellingen waarmaakt, dan moet men oog hebben voor enkele belangrijke randvoorwaarden. Vrijwilligers moeten als volwaardige medewerkers kunnen meedraaien in het centrum algemeen welzijnswerk. Een kwaliteitsvolle omkadering behelst op- Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 12 van 13

13 drachten van recrutering, opleiding, begeleiding, evaluatie, en praktische en administratieve organisatie. Dat is geen kleine opdracht die je er zomaar even kan bijpakken. Vrijwilligerswerk heeft véél te bieden voor het algemeen welzijnswerk. Maar dat lukt alleen als men er ook het nodige wil in investeren. BIBLIOGRAFIE Regelgeving Decreet van 8 mei 2009 betreffende het algemeen welzijnswerk, Belgisch Staatsblad, , Decreet van 19 december 1997 betreffende het algemeen welzijnswerk, Belgisch Staatsblad, , Memorie van toelichting (K. PEETERS en V. HEEREN) bij het ontwerp van decreet betreffende het algemeen welzijnswerk, Parl.St. Vl. Parl , nr. 1. Ministerieel besluit van 18 februari 2004 houdende de validering van de sectorprotocollen van de centra voor teleonthaal, de centra voor algemeen welzijnswerk in het kader van de ziekenfondsen en de autonome centra voor algemeen welzijnswerk. Wet van 3 juli 2005 betreffende de rechten van vrijwilligers, Belgisch Staatsblad, , Literatuur Bertels, E., Cautaers, A., De Brandt, H., Hambach, E. en Vananderoye, P. (Eds.) (2009). In-Team. Vervolmaak uw vrijwilligersrelatie in tien stappen, Brussel: Politeia. Hambach, E. (2006). Vrijwilligerswerk: De wet. Praktische vragen en antwoorden, Brussel: Koning Boudewijnstichting. Loose, M., Gijselinckx, C., Dujardin, A. & Marée, M. (2007). De meting van vrijwilligerswerk in België. Kritische analyse van de statistische bronnen met betrekking tot het vrijwilligerswerk in België, Brussel: Koning Boudewijnstichting. Mathijssen, C, Van Regenmortel, T, Fransen, K, Vanderhaeghen, M, Haesendockx, C, Kauwenberghs, M en Zwaenepoel, H. (2009). Vrijwillig werkt. Aan de slag met vrijwilligers uit kansengroepen. Antwerpen: Samenlevingsopbouw Antwerpen Stad. Steunpunt Algemeen Welzijnswerk (2006). Werken aan verbinding. Onze visie op de kerntaken en de profilering van het CAW, onuitgegeven paper, Berchem: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. Van Hove, E., Verstraeten, M., Souffriau, A., Roose, R., Verschelden, G. & Vettenburg, N. (2009). Evaluatieonderzoek vrijwilligerswerking bij de hulp- en dienstverlening aan slachtoffers door de centra voor algemeen welzijnswerk, onuitgegeven onderzoeksrapport, UGent, Hogeschool Gent, VUB. Vermeulen, L. (2007a). Analyse basisconcept vrijwilligerswerking Slachtofferhulp, onuitgegeven paper, Berchem: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. Vermeulen, L. (2007b). Vrijwilligerswerk: diversiteit in drievoud, Alert, 33, (1), Vermeulen, L. & Rubbens, A. (2004). Visietekst Vrijwilligerswerking Slachtofferhulp. Versie maart 2004, onuitgegeven paper, Berchem: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. Visietekst Vrijwilligerswerk maart 2010 Pag. 13 van 13