Vondsten van de Europese Moerasschildpad, Emys orbicularis (L.), in Nederland

Transcriptie

1 Vondsten van de Europese Moerasschildpad, Emys orbicularis (L.), in Nederland L.H. van Wijngaarden Bakker Amsterdams Archeologisch Centrum (AAC) Universiteit van Amsterdam Nieuwe Prinsengracht YZ Amsterdam Fig. l. Schema van het benige rugschild van de moerasschildpad. INLEIDING De Europese Moerasschildpad, Emys orbicularis, wordt meestal niet tot de inheemse Nederlandse herpetofauna gerekend alhoewel vrijlevende exemplaren soms in de provincie Limburg worden waargenomen. Over het algemeen worden deze dieren echter opgevat als zwervende exemplaren die afkomstig zijn uit aangrenzend België en Duitsland waar de soort wel inheems is (bv. VAN DER COELEN, 1982; VAN OvERSTRATEN, 1985). Ook is het mogelijk dat het om uit gevangenschap ontsnapte schildpadden gaat. De huidige verspreiding van de Europese Moerasschildpad wordt verbonden aan een voldoende hoge zomertemperatuur die noodzakelijk wordt geacht om de eieren uit te laten komen. De l8 C juli-isotherm wordt opgevat als de meest noordelijke grens voor het voorkomen van Emys (DEGERBOL & KROG, 1961; SPARREBOOM, 1981; STRIEGLER, 1991 ). Een isotherm verbindt plaatsen met gelijke gemiddelde temperatuur. In Nederland bedraagt de huidige gemiddelde julitemperatuur l7 C en daarmee valt ons land dus bui- Fig. 2. Schema van het benige buikschild van de moerasschildpad. ten het natuurlijke verspreidingsgebied. Dit is echter niet altijd zo geweest. Er zijn perioden in het verleden dat deze moerasschildpad wel degelijk hier inheems was. In het Pleistoceen, 2,5 miljoen jaar tot I jaar geleden, onderscheiden we een aantal overwegend koude perioden (de ijstijden of glacialen) afgewisseld met warmere perioden (de interglacialen). Tijdens interglacialen kon de moerasschildpad ook in ons land voorkomen. Dit was ook het geval in het Holoceen - I jaar geleden tot heden - en met name was dit het geval tijdens het Atlanticum, een iets warmere periode tussen en jaar voor Chr. In dit artikel zal ik na een kort overzicht van de bouw van het skelet van de moerasschildpad, de Nederlandse (sub )fossiele vondsten bespreken. BIJZONDERHEDEN VAN HET SKELET De Europese Moerasschildpad heeft een uitwendig pantser, dat bestaat uit een bol rugschild (carapax) en een vlak buikschild (plastron). Beide schilden bestaan uit een laag van beenweefselplaten in de lederhuid, aan de buitenzijde bekleed met opperhuid die de hoornplaten vormt. Het rugschild is opgebouwd uit een groot aantal benen platen (fig. 1). Aan de binnenzijde zou men duidelijk de met het schild vergroeide wervels kunnen zien. Het plastron bestaat uit vier paren platen en een ongepaarde plaat (fig. 2). Links en rechts zijn plastron en carapax met elkaar verbonden via bindweefselbanden. De schedel is vrij massief en de kaken zijn tandloos. De elementen van de ledematen zijn kort en stevig. 120

2 Pleistocene vindplaatsen geproj ecteerd op de huidige kaart van Nederl and.!=tegelen. 2=Maasvlakte. 3=Maastricht. PLEISTOCENE VONDSTEN De Europese Moerasschildpad is in Nederland bekend van zowel Pleistocene als Holocene vindplaatsen. De soort is aangetroffen in afzettingen uit het Vroeg-. Midden- en Laat Pleistoceen en met name in perioden met een gematigd klimaat. De soort is vooral bekend uit Tiglien-afzettingen (V roeg-pleistoceen) in de buurt van Tegelen. Al in 1897 verzamelde een student fossielen bij Tegelen en zond deze naar professor Eugene Dubois (de ontdekker van de befaamde mensachtige Pithecanthropus erectus). Dubois herkende fragmenten van de moerassch ildpad en publiceerde de vondst (DUBOIS, 1904). Aan het begi n van deze eeuw. maar ook in de vij ft iger en zestiger jaren werd vrij veel foss iel schildpadmateriaal rond Tegelen verzameld. Deze vondsten bevinden zich nu in de collecties van Teylers Museum in Haarlem, het Natuurhistorisch Museum te Maastricht en in Naturali s in Leiden. KERKHOFF ( 1994) heeft de vondsten opnieuw beschreven. Het gaat vrijwel uitsluitend om fragmenten van carapax en/of plastron. Al hoewel de vondstomstandigheden van de st ukken niet exact bekend zijn, werden ze wel steeds gevonden in direct verband met een typische Tigtien-fauna en -l"lora. Dat betekent dat ze te dateren zij n in het eerste interglaciaal, ca. I,8 tot 2 mi ljoen jaar geleden. Een tweede vindplaats wordt gevormd door de Maasvlakte bij Hoek van Holland. Hier werd lokaal zand opgebracht. waarin vier fragmenten van Emys werden verzameld (KERKHOFF. 1986; 1987). Het gaat hier om twee fragmenten van een rugschi ld, één van een bu ikschil d en een bovenslllk van een dijbeen. Door vergelijking met zoogdiervondsten uit deze lfde context concludeert de auteur dat de stukken schildpad uit het Savetien dateren. een nogal korte. warmere periode aan het begin van het Midden-Pleistoceen die algemeen gedateerd wordt rond jaar geleden. De derde foss iele vindplaats bevindt zich in Maastricht-Belvédère, waar sinds 1980 uitgebreide archeologische opgravingen hebben plaatsgevonden. Tussen de Krijtafzettingen en de löss 12 1

3 bevinden zich rivierafzettingen met goede conservering van fossiel materiaal. In één van de lagen werden drie bij elkaar horende fragmenten van een plastron, vijf carapaxfragmenten en nog twee losse plastronfragmenten gedetermineerd. Op grond van de positie van deze laag worden de vondsten toegeschreven aan een warm/gematigd interval binnen het Saalien. Het begin van het Saalien wordt meestal gedateerd rond jaar geleden; de vondsten zullen dus iets jonger zijn (VAN KOLFSCHOTEN, 1985; R OEBROEKS, 1988). Fig. 3. Buikschild van het exemplaar uit Voorschoten. Foto: M. Ydo HOLOCENEVONDSTEN Vondsten van de Europese Moerasschildpad uit het Holoceen zijn eveneens bekend. In Voorschoten werd in een nederzetting van de Neolithische Vlaardingencultuur een vrijwel compleet buikschild beschreven (fig. 3). Op grond van de enigszins concave (holle) vorm van het plastron is dit waarschijnlijk afkomstig van een mannelijk dier. De afmetingen zijn 157 mm (grootste lengte) bij 95 mm (grootste breedte). De laag waarin het stuk is gevonden heeft een datering tussen circa 2800 en 2500 voor Chr. (VAN MAREN & VAN WIJ NGAARDEN-BAKKER, 1972). Holocene vindplaatsen geprojecteerd op de huidige kaart van Nederland. I =Hardinxveld-Giessendam, 2=Empel, 3=Yoorschoten, 4=Maasvlakte, S=Beverwijk. 122

4 Fig. 4. Rugschild van het exemplaar uit Empe l. Foto: M. Ydo Bij een opgraving door het Instituut voor Prehi storie van de Universiteit van Leiden te Empel bij 's Hertogenbosch, werd in een erosielaag onder een omgevallen boomstronk een compleet pantser van een schildpad aangetroffen. Buiken rugschild werden in anatomisch verband gevonden hetgeen erop wijst dat het dier ter plaatse was doodgegaan. De hoornen bedekking was deels nog aanwezig. Aangezien voor de meest moderne C 14-dateringstechnieken nog maar heel weinig materiaal nodig is, werd een stukje hoornbedekking verwijderd en gedateerd. Dit leverde een datering van ca jaar voor Chr. Fig. 5. Linker- en rechterschouderblad en sleutelbeen van het exemplaar uit Empel. Botelementen I : I. Foto M. Ydo Fig. 6. Linker- e n rechterbekken van het exemplaar uit Empel. Botelementen I: I. Foto: M. Ydo Het rugschild was compleet, maar enigszins beschadigd (tï g. 4), het buikschild compleet en onbeschadigd. De volgende skeletelementen werden aangetroffe n (fig. 5-8): 6 halswervels 7 staartwervels heiligbeen schouderblad, links en rechts sleutelbeen, links en rechts opperarmbeen, links en rechts, al leen het bovenstuk bekken, links en rechts dijbeen, links en rechts, alleen het bovenstuk. 123

5 Fig. 7. Fig. 8. Linker en rechter opperarmbeen van het exemplaar uit het exemplaar uit Empel. Linker en rechter dijbeen van Empel. Botelementen I: I. Botelementen I : I. Foto M. Ydo Foto M. Ydo De volgende ele menten zijn afwezig: schedel, atlas en draaier; ellepijp en spaakbeen; scheenbeen en kuitbeen; alle elementen van het voetskelet; circa 25 staartwervels. Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat alle de len die normaliter buiten het pantser steken verdwenen zijn: kop, poten en staart. De sporen op opperarmbeenderen en dijbeenderen duiden erop dat erosie e n natuurlijke verwering hier in het spel zijn. Dit betekent wederom dat het dier hoogstwaarschijnlijk ter plekke een natuurlij ke dood is gestorven (VAN WIJNGAARDEN-BAKKER, 1996). Het gaat hier ook weer om een manne lijk exemplaar. Hiervoor zijn twee aanwijzingen: ten eerste is dat de licht ho lle vorm van het buikschild. Ten tweede is er de verhouding tussen de grootste lengte van carapax en plastron. De volgende maten konden aan het exemplaar van Empel genomen worden: carapax 155 mm (grootste lengte) en plastron 134 mm, wat een index oplevert van 86,4. Een index lager dan 88,9 wijst volgens STRIEGLER ( 199 1) op een mannelij k individu. Een derde vindplaats is van nog recente r datum. Het gaat om de opgraving Polderweg te Hardinxveld-Giessendam, uitgevoerd in 1997/98 door Archol bv te Leiden in opdracht van de NS-RIB-managementgroep Betuweroute. De vindplaats ligt op een rivierduin en is gedateerd tussen 5500 en 4800 voor Chr. Bij deze opgraving zij n grondmonsters op grote schaal gezeefd met als resultaat een goed overzicht van de plaatselijke microfauna. Van de moerasschildpad zijn hier vrijwel uitsluitend delen van het buikschild (plastron) en het rugschi ld (carapax) teruggevonden. Het gaat in totaal om 7 1 stukjes plastron en 16 stukjes carapax. Daarnaast z ijn sleute lbeendere n (2x), opperarmbeen ( I x), bekken (I x) en heiligbeen ( lx) gedetermineerd. Een aantal van de schildfragmenten vertoont brand-, vraat- en zelfs snijsporen. Dit zijn duidelijke aanwijzingen voor menselijk gebruik van de schi lden. De afwezigheid van elementen van het pootskelet lijkt niet veroorzaakt te zij n door de verzamelwijze van de onderzoekers; de e lementen zijn aanzienlijk robuuster dan die van de mol en de woelrat die wel zijn aangetroffen. Dit zou erop kunnen wij zen dat de schilden apart behandeld zijn door de bewoners van het rivierduin. De gevonden schildfragmenten wijzen op forse individuen (wellicht met een lengte van 20 cm), maar door de afwezigheid van complete schilden konden geen maten ter vergelijking genomen worden. Ten slotte zijn er nog een aantal minder betrouwbare vondsten. Een fragment van een carapax en een sleute lbeen van de Maasvlakte worden door KERKHOFF ( 1987) aan een Holocene fauna toegeschreven. Bij een fragment van een plastron gevonde n in een achtste-eeuwse nederzetting te Beverwijk (BOSMAN & CALKOEN, 1967) moet men op grond van het toenmalige kli maat eerder aan een introductie denken dan aan een natuurlijk voorkomen. 124

6 CONCLUSIE Moderne opgravingsmethoden waarbij onder andere op grote schaal grondmonsters gezeefd worden hebben bijgedragen aan onze kennis omtrent het voorkomen van de Europese Moerasschildpad in geologische en archeologische context. De vondsten zijn beperkt tot periodes waarin ons land binnen de I8 C juli-isotherm lag. FINDINGS OF EMYS ORBICULARIS IN THE NETHERLANDS Emrs orbicularis occurrcd in The Netherlands dur.ing the geological periods in which average July temperatures wcre at least I8 C. This was the case in the early Pleistocene. the warm to moderate period between the first and second ice ages ca. 1.8 to 2 million years ago, as proven by tindings in Tegelen. Remains dating from the middle Pleistocene. with an estimated age of 900,000 years. were found in the sand used to raise the area around Hoek van Holland. Fragments of back and abdominal shell from the late Pleistocene having an age of slightly less than ycars were found in Maastricht. More recent tindings from Voorschoten include an almost complete abdominal shell from thc Holocene period of around to 2,500 B.C. An almost complete shell from a male specimen found in Empel dates back to around B.C. Remains of Emys indicating human use of the shells were found in in Hardinxveld-Giessendam: these dated from the period between and B.C. Examples of this turtle in the current time period found in The Netherlands must be from German or Belgian populations. or escapees from captivity. as the present day average July temperature of I7 C is just below that toleraled by this turtle for completion of its Iifecycle. LITERATUUR BosMAN, M. & H.J. C\LKOEN Een karolingische woonplaats bij Wijk aan Zee (gem. Beverwijk). Westerheem 16: CoEI.EN. J.E.M. VAN DER (red.), Verspreiding en ecologie van amfibieën en reptielen in Limburg. Stichting RAYON. Nijmegen. DEGERBOL, M. & H. KRoG Den europaciske sumpskildpaddc (Emys orbicularis L.) i Danmark. Danm. Geol. Undersogelse 11 rackke 78: DUBOIS, E Over een equivalent van het Cromcr Forest-Bed in Nederland. K.N.A.W. Verslag van de Gewone Vcrgadering van de Wis- en Natuurkundige Afdeling van 24 september 1904: KERKHOFF. N Een vondst van Emys orhicularis L. Cranium 3: KERKHOFF. N Fossiele resten van Emys orhicularis Linnaeus de Europese moerusschildpad van de Maasvlakte. Cranium 4: KERKHOFF. N.C Fossiele resten van de Europese moerasschildpad Emys orbicularis (Linnaeus. 1758) uit de omgeving van Tegelen, Nederland. Deinsia I: KoLFSCJiOTEN. T. VAN The Middle Pleistocene (Saalian) and Late Pleistocene (Weichselian) mammal faunas from Maastricht-Belvédère (Southern Limburg. The Netherlands). Meded. Rijks Geol. Dienst 39/1: MAREN. M.J. VAN & LH. VAN WIJNGAARDEN BAKKER Vondsten van de Moerasschildpad (Emys orbicrtlaris L.) uit Voorschoten. Helinium 12: OVERSTRATEN, F. VAN Beschouwingen bij I 00 jaar waarnemingen aan de Europese moerasschildpad in Belgisch Limburg. Natuurhist. Maandbl. 74: RoEBROEKS. W From tind sealters to carly hominid behaviour: a study of middle Palaeolithic riverside settlements at Maastricht-Belvédère (Thc Netherlands). Analecta Praehist. Leidensia 21. SPARREBOOM, M. (red.) De amfibieën en reptielen van Nederland. België en Luxemburg. Balkema. Rotterdam. STRIEGLER. R Die Europäischc Sumpfschildkrötc (Emy.\ orhicularis) im Eem von Schönfeld. Natur Landsch. Niederlausitz. Sonderheft 1991 : Lacerta 57 ( 4)