Houtskool uit een neolithische haardkuil, vindplaats Flanders Expo (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen, België)

Transcriptie

1 Houtskool uit een neolithische haardkuil, vindplaats Flanders Expo (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen, België) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR JUNI 2012 SILKE LANGE

2 Colofon Titel: BIAXiaal 597 Houtskool uit een neolithische haardkuil, vindplaats Flanders EXPO (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen, België) Auteur: S. Lange Opdrachtgever: ADC bv Amersfoort Gemeente: Plaats: Sint-Denijs-Westrem, stad Gent (Vlaanderen, België) Toponiem: Flanders EXPO ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: nvt Lambertcoördinaten: x= /Y= (middelpunt projectgebied) ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2012 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2011 heeft archeologisch onderzoek plaatsgevonden in de deelgemeente Sint- Denijs-Westrem van stad Gent (provincie Oost Vlaanderen, België). Aanleiding is de realisatie van infrastructurele plannen en de daarmee gepaard gaande bodemingrepen. Hierbij zullen archeologische waarden onherroepelijk verloren gaan. In eerste instantie is het gebied middels proefsleuvenonderzoek geïnventariseerd op de aanwezigheid en conservering van archeologische sporen en vondsten. 1 De uitkomst van de inventarisatie was zodanig dat de bevoegde overheden hebben besloten tot het opgraven van enkele, archeologisch waardevolle terreinen binnen het plangebied. De opgraving werd gedaan door archeologen van Gate Archaeology (België). Tijdens de opgraving is één spoor aan het licht gekomen waarvan in het veld al is vermoed dat het Neolithisch is. Het betreft een haardkuil waarin houtskool bewaard is gebleven. Het voorliggende verslag omvat de resultaten van het onderzoek aan de houtskool uit dit spoor. De vraagstellingen die ten grondslag lagen aan het houtskoolonderzoek waren als volgt: Welke houtsoorten zijn als brandhout gebruikt? Wat zeggen de aanwezige houtsoorten over de houtkeuze en het houtgebruik? Zijn er aanwijzingen voor gesprokkeld, dood hout en/of voor vers gekapt hout als brandmateriaal? Welke uitspraken over het landschap en de omgeving van de vindplaats zijn mogelijk op grond van het houtskoolonderzoek? 1 Messiaen 2010, Hoorne et al

4 BIAXiaal Figuur 1 Flanders EXPO; ligging van het plangebied in de deelgemeente Sint-Denijs-Westrem van de stad Gent, provincie Oost Vlaanderen, België. De zwarte pijl wijst naar de locatie van de neolithische haardkuil (spoor 50300) ( Gate Archaeology). 2. Materiaal en methode De houtskool is gedetermineerd met behulp van een lichtopvallend microscoop en vergrotingen tot 450 maal. De opdracht was om vijftig stuks ad random op soort te bepalen. Vanwege de verscheidenheid aan taxa zijn uiteindelijk 62 stukjes gedetermineerd. Om de houtsoort te bepalen, is de houtskool op drie verschillende aanzichten bestudeerd, namelijk op de radiale, tangentiale en op het dwarsaanzicht. Voor het houtskoolonderzoek is gebruik gemaakt van een opvallend-lichtmicroscoop met donkerveldverlichting en vergrotingen tot 400x. De gebruikte determinatieliteratuur is die van Schweingruber. 2 De houtskool is ook bestudeerd op mee verkoolde schimmeldraden en vraatsporen van insecten. Deze waarnemingen kunnen wijzen op het gebruik van dood hout of sprokkelhout dat enige tijd voor gebruik op de grond heeft gelegen, met schimmelvorming tot gevolg. Vraatsporen van insecten of insectenlarven, zoals houtworm, kunnen eveneens op dood hout of sprokkelhout wijzen. Indien sporen van houtworm voorkomen, kan ook sprake zijn van hergebruikt (bewerkt) hout. Ook is gelet op krimpscheuren. Krimpscheuren 2 Schweingruber 1982.

5 BIAXiaal ontstaan onder meer door het verbranden van nat of vochtig hout, waarbij door verschillen in vochtgehalte en gasontwikkeling delen van de celstructuur als het ware krimpen. Onder de microscoop zijn dan vaak scheurtjes in de houtskool zichtbaar. De grotere stukjes houtskool zijn onderzocht op herkomst van het hout uit de boom (stam, tak of twijg). Liggen de jaarringen in rechte lijnen parallel aan elkaar, dan gaat het om stamhout. Betreft het fragmenten met cirkelvormig verlopende jaarringen, aan de buitenzijde door schors afgedekt, dan zijn takken of twijgen verkoold. Om de haardkuil te kunnen dateren is van een takje van elzenhout een 14 C- monster opgestuurd naar het Radiocarbon Research Instituut in Poznan, Polen. 3 Dit heeft een datering opgeleverd van /- 35 BP (zie bijlage 2) of te wel calbc. De haardkuil is daarmee in het Laat-Neolithicum, periode B gedateerd. 3 Monster ADCHK50300AB.

6 BIAXiaal Figuur 2 Flanders EXPO; coupe-tekening van de haardkuil met houtskool. Rood omlijst de locatie waar de laag is bemonsterd ten behoeve van het houtskoolonderzoek (@ Gate Archaeology) Figuur 3 Flanders EXPO; coupe van de haardkuil met houtskool (@ Gate Archaeology) 3. Resultaten Er zijn twee monsterzakjes met houtskoolrestanten uit de haardkuil aangeleverd (SDW-EXPO11-zone 5, S50300). Van het ene monster waren de stukjes zeer klein, bijna houtskoolstof, waardoor determinatie op houtsoort niet mogelijk was. Het tweede monster omvatte wel voor analyse geschikt materiaal. In totaal zijn hiervan ad random meer dan 50 stuks, namelijk 62 stuks houtskool geanalyseerd. Er is een rest van ca. 30 stuks overgebleven. De resultaten van het houtskoolonderzoek staan weergegeven in bijlage HOUTSPECTRUM Het houtskoolmonster omvatte in totaal zes verschillende hout-taxa van inheemse bomen (zie Tabel 1). Linde (Tilia) domineert, gevolgd door els (Alnus), hazelaar (Corylus), een appelachtige (Pomoideae) en berk (Betula). Bovendien is houtskool van sleedoorn (Prunus spinosa) gedetermineerd. Vijf stukjes houtskool waren niet tot op houtsoort te determineren (indet), waarvan één van een knoest afkomstig was. Het aantal houtskool met krimpscheuren is relatief laag. Tien keer zijn scheurtjes in de celstructuur van houtskool van iep en hazelaar vastgesteld. Verder zijn geen bijzonderheden aan de houtskool waargenomen, zoals mee verkoolde schimmeldraden en/of vraatsporen. Tabel 1 Flanders EXPO; spreiding van houtsoorten per aantal en gewicht.

7 BIAXiaal houtsoort N= % gewicht % Linde , Els , Hazelaar , Appelachtige ,030 5 Berk 2 3 0,010 1 Sleedoorn 1 2 0,005 1 indet/knoest 1 2 0,008 1 indet 4 6 0,020 3 Totaal , rest ca.30 0,278 Van linde en els is vooral stamhout verkoold. In totaal zijn 32 stuks houtskool van stamhout herkend en slechts één stuk van een tak van lindehout. Er zijn drie stukjes hout van knoesten, één keer van hazelaar, één keer van linde en één stukje knoest waarvan de houtsoort niet is bepaald. Van de overige 26 stuks houtskool kon de herkomst uit de boom (stam, tak of wortel) niet worden achterhaald. De aangetroffen houtsoorten behoren tot de zachte, relatief snelgroeiende houtsoorten. Deze hebben een goede brandwaarde, maar branden echter sneller op dan hardere houtsoorten, zoals eik. Els en berk zijn ook brandbaar wanneer ze sapvers (groen) zijn. 4 Appelachtige en houtsoorten die tot het prunus-type behoren, hebben eveneens een goede brandwaarde. De samenstelling van het houtspectrum suggereert een gemengd loofbos in de omgeving van de vindplaats. Linde is een boom van de hogere gronden, samen met hazelaar, appelachtige en sleedoorn. Hazelaar, sleedoorn en de appelachtige kunnen ook aan de rand van een bos hebben gestaan. Els groeide voornamelijk in de lagere, natte delen van het landschap, langs beken en rivieren. 4. Conclusies In totaal zijn 62 stuks houtskool uit een neolithische haardkuil onderzocht. Het onderzoek heeft zes verschillende hout-taxa opgeleverd, waarbij linde een dominante plaats inneemt. Daarnaast is houtskool van els, hazelaar, appelachtige, berk en sleedoorn gedetermineerd. Als brandhout blijkt voornamelijk stamhout van linde te zijn gebruikt. Van 26 stuks kon de herkomst uit het hout (stam, tak of wortel) niet nader worden bepaald. Om de vegetatietypen rondom de vindplaats in kaart te brengen is het noodzakelijk de onderzoeksresultaten met de gegevens van het pollenonderzoek te vergelijken. De aangetroffen houtsoorten kunnen in principe in de directe omgeving van de vindplaats hebben gegroeid. In het algemeen gaat men ervan 4

8 BIAXiaal uit dat het brandhout zo dicht mogelijk bij de verblijfsplaats is verzameld ( the Principle of Least Effort ) 5, ten zij men op zoek was naar houtsoorten met bepaalde eigenschappen (zoals een hoge brandwaarde). 5 Shackleton & Prins 1992.

9 BIAXiaal Literatuur Hoorne, et al., 2008: Sint-Denijs-Westrem - Flanders Expo Zone 1 & 2: Archeologisch vooronderzoek en wegkofferbegeleiding van 12 tot 23 juni en van 27 augustus tot 28 september 2007 (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen), Gent (UGent Archeologische Rapporten 9). Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhof 1995: De vegetatie van Nederland 2, Uppsala, enz. Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder & E.J. Weeda 1996: De vegetatie van Nederland 3, Uppsala, enz. Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhof 1998: De vegetatie van Nederland 4, Uppsala, enz. Schweingruber, F.H., 1982: MikroskopischeHolzanatomie, Birmensdorf. Shackleton, C.M. & F. Prins 1992: The Principle of Least Effort. A conceptual model. Journal of Archaeological Science 1992, 19, Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra : Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties, Deventer (vijf delen). Werf, S. van der, 1991: Bosgemeenschappen, Vol. 5, Natuurbeheer in Nederland, Wageningen.

10 BIAXiaal Legenda houtskoolonderzoek. Uitleg van de codering gebruikt in bijlage 1 N-C soort deel indet. aantal gewicht schim. aant. krimp sint. het volgnummer van de determinatie van de eerste vondst van de betreffende houtsoort houtsoort; ALNUS-SP=Alnus=els, BETUL-SP=betula=berk; CORYLAVE=Corylus avellana=hazelaar; POMOIcmp=Pomoideae-type=appelachtigen; PRUNU-S=prunus spinosa=sleedoorn; TILIA-SP=Tilia=linde; houtsoort; cf. = determinatie niet zeker; indet=indeterminabel, niet op houtsoort te bepalen aantal stukken afkomstig van stam, tak, wortel of knoest. aantal stukken waarvan niet te zien is welk deel van de boom/struik het is totaal aantal fragmenten In gram (g) aanwezigheid van mee verkoolde schimmels, meestal schimmeldraden andere vorm van aantasting, zoals worm(gaten) krimpscheuren, ontstaan door spanningsverschillen in celstructuur tijdens verbranding sintering (samensmelten van celstructuren)

11 Bijlage 1 Vindplaats-EXPO Vlaanderen, resultaten houtskoolonderzoek. NC soort Nederlandse naam deel N fragm. gewicht schimmel aant. krimp sint. 1 TILIA-SP linde stam 12 0, TILIA-SP linde tak 1 0, TILIA-SP linde knoest 1 0, TILIA-SP linde indet 8 0, TILIA-SP cf linde indet 8 0, ALNU-SP els stam 11 0, POMOIcmp appelachtige stam 6 0, BETUL-SP berk stam 2 0, CORYLAVE hazelaar indet 4 0, CORYLAVE hazelaar knoest 1 0, CORYLAVE cf hazelaar cf indet 2 0, PRUNU-S sleedoorn stam 1 0, indet nvt knoest 1 0, indet nvt indet 4 0, totaal 62 0,643 rest divers ca.30 0,278...

12 Bijlage 2 Onderzoeksresultaten van het 14C-dateringsonderzoek.

13 Results of calibration of 14C dates - ADC Given are intervals of calendar age, where the true ages of the samples encompass with the probability of ca. 68% and ca. 95%. The calibration was made with the OxCal software. OxCal v4.1.5 Bronk Ramsey (2010); r:5 Atmospheric data from Reimer et al (2009); ADCHK50300AB R_Date(3810,35) 68.2% probability 2298BC (63.1%) 2198BC 2165BC ( 5.1%) 2151BC 95.4% probability 2454BC ( 0.6%) 2445BC 2436BC ( 1.4%) 2420BC 2405BC ( 3.2%) 2378BC 2350BC (90.2%) 2138BC