Onderzoek van een houten voorwerp uit de opgraving Grote Markt te Lier (België)

Transcriptie

1 Onderzoek van een houten voorwerp uit de opgraving Grote Markt te Lier (België) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 638 JANUARI 2013 C. Vermeeren

2 Colofon Titel: BIAXiaal 638 Onderzoek van een houten voorwerp uit de opgraving Grote Markt te Lier (België) Auteur: C. Vermeeren Opdrachtgever: ADC-Archeoprojecten Gemeente: Lier Plaats: Lier Toponiem: Grote Markt ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: nvt Coördinaten vindplaats: /202355, /202424, /202378, / ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2013 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2011 is door Monument Vandekerckhove nv een opgraving verricht op de Grote Markt te Lier (Projectcode LIGM11, werfnr. 672). Deze locatie bestaat uit een opeenstapeling van organische, materiaalrijke zwarte lagen (gevormd tijdens het voormalig gebruik als markt) en zandige nivelleringspakketten die het geheel afdekken. Ook zijn sporen teruggevonden, soms met constructiehout, van verschillende, voorheen onbekende, publieke gebouwen die op de markt hebben gestaan. Op basis van het aardewerk zijn de zwarte lagen te dateren in de late 12 e tot midden 14 e eeuw, de afdeklagen dateren vanaf het midden van de 14 e eeuw. De publieke gebouwen waren tegen het midden van de 16 e eeuw afgebroken. Aan ADC-Archeoprojecten werden pollenmonsters, macrorestenmonsters, monsters voor dendrochronologisch onderzoek, leer en een houten voorwerp opgestuurd voor onderzoek. Het houten voorwerp (invnr ) is afkomstig uit S16 van bemonsteringsput 23 (zone VI). S16 wordt geïnterpreteerd als zijnde een vullingspakket in een grote (afval?)kuil daterend tussen de 12 e en het midden van de 14 e eeuw en mogelijk nauwkeuriger tussen het laatste kwart van de 12 e eeuw en de tweede helft van de 13 e eeuw. Naast dit houten object zijn er geen andere houten voorwerpen aangetroffen. Wel kwamen er redelijk veel houtresten (twijgjes, kleine takjes) uit de kuil, maar deze zijn niet bemonsterd voor verder onderzoek. Het betreffende object is aan BIAX Consult aangeboden voor determinatie en beschrijving. 2. Materiaal en methode Het houten voorwerp is door medewerkers van Monument Vandekerckhove nv gelicht en zorgvuldig verpakt. Vervolgens is het met ander organisch materiaal naar ADC-Archeoprojecten gestuurd en doorgestuurd naar BIAX Consult, waar het met voorrang is onderzocht zodat het zo snel mogelijk terug kon naar ADC- Archeoprojecten voor conservering. Het voorwerp was licht aangetast door schimmel, wat waarschijnlijk te maken heeft met de lange tijd tussen opgraven en onderzoek, maar het verkeerde in redelijk goede staat. Het is voorzichtig gewassen en er zijn enkele foto s gemaakt en een beschrijving, waarbij gebruik gemaakt is van standaardcoderingen voor de manier waarop het hout uit de stam gehaald is (stamcode, zie bijlage 1). Daarnaast is het hout gedetermineerd onder een opvallend lichtmicroscoop bij vergrotingen tot 200x. Hierbij is gebruik gemaakt van de standaard determinatieliteratuur en de vergelijkingscollectie van BIAX Consult. 1 Hiervoor zijn coupes gesneden in het radiale, tangentiale en dwarse vlak om alle voor determinatie benodigde kenmerken te verzamelen. Omdat het zo n speciaal 1 Schweingruber 1982, 1990.

4 BIAXiaal object betreft, zijn de coupes op onzichtbare plaatsen gesneden met behulp van een microscoop, zodat het uiterlijk niet beschadigd zou raken. 3. Resultaten en conclusies 3.1 BESCHRIJVING EN DETERMINATIE Het voorwerp is een holle vliertak (Sambucus, stamcode 1) van 34 cm lang met een diameter van 1,8 cm buitenmaat en een binnenmaat (holte) van 1,5 cm diameter. De schors is zorgvuldig verwijderd en er is een lange inkeping gemaakt over tweederde van de lengte (figuur 1). Deze inkeping laat enkele snijsporen zien (figuur 2). Beide uiteinden zijn afgerond en aangesneden, de ene kant zeer zorgvuldig (figuur 3), de andere kant is iets grover gesneden. Aan die zijde zitten tegenover elkaar twee gaatjes met een diameter van bijna 3 mm (figuur 4a en b), op ruim 7 mm van de rand. Ze zijn gemaakt met een klein scherp voorwerp; een priem of de punt van een mes. Deze gaatjes zijn bij gebruik of post-depositioneel uitgescheurd zodat het nu gleufjes lijken, maar met name op figuur 4a zijn de scheursporen nog te zien, op figuur 4b zijn de bewerkingssporen geheel rechts in het gat zichtbaar. De holte is niet gesneden, maar is gemaakt door het merg uit het midden van de tak te verwijderen, de aanzet van de eerste houtcellen is nog zichtbaar in de holte (figuur 5). Enkele kleine fragmenten van het merg waren nog bij deze houtaanzet aanwezig. Daarnaast is er kennelijk ook een iets groter (circa 2 cm lang) fragment merg bij of in het houten voorwerp aangetroffen, dit was apart verpakt. Het is niet aannemelijk dat dit toevallig is; het zal behoren bij het voorwerp. Hierop wordt teruggekomen in de discussie. Een kleine knoest ofwel aanzet voor een zijtak is te zien in figuur 6. Figuur 1 Lier-Grote Markt, overzicht houten voorwerp met inkeping ( BIAX Consult).

5 BIAXiaal Figuur 2 Lier-Grote Markt, inkeping met snijsporen aan de rechterkant ( BIAX Consult). Figuur 3 Lier-Grote Markt, zorgvuldig bewerkt uiteinde van het houten voorwerp ( BIAX Consult). Figuur 4a en b Lier-Grote Markt, uitgescheurde gaten, links scheursporen, rechts steeksporen van priem of mespunt ( BIAX Consult).

6 BIAXiaal Figuur 5 Lier-Grote Markt, detail van de holle binnenkant van het houten voorwerp ( BIAX Consult). Figuur 6 Lier-Grote Markt, detail met knoest/aanzet van zijtak ( BIAX Consult). 3.2 FUNCTIE VAN HET VOORWERP Het bleek niet mogelijk om van het hiervoor beschreven voorwerp een exact gelijkend exemplaar te vinden in literatuur of bij navraag bij collega s. Hieronder worden enkele opties voor de functie van het voorwerp beschreven: Een weefschietspoel Overeenkomst is dat het om een holle buis met lange gleuf gaat. Bij een schietspoel zit hierin de draad die tussen de opgespannen draden heen en weer schiet. Verschil is dat die uiteinden zeer stevig en spits moeten zijn en de diameter groter is. Een mesfoedraal Dit is een suggestie van Franse en Zwitserse collegas, die hiervan voorbeelden hebben gevonden. Ook hiervoor is de diameter te klein en bovendien moet één van beide uiteinden dicht zijn. Een muziekinstrument Hiervoor zijn verschillende deelopties:

7 BIAXiaal Fluit: de houtsoort vlier staat bekend om zijn gebruik voor fluiten, door het eenvoudig te verwijderen grote merg. Er zijn alleen gaten nodig en een blok of een uitschuifbaar deel om een zogenaamde flierefluit te produceren. Het stukje teruggevonden merg van 2 cm kan precies als blok gediend hebben aan de kant van de gaatjes. Tegensprekend is de grote gleuf, die een gebruik als fluit onmogelijk maakt. Windgong: de gleuf zou wel een rol kunnen spelen bij het gebruik als buis in een zogenaamde windgong. Hierbij klingelen verschillende lengtes buizen en/of buizen met verschillende gleuflengte tegen elkaar aan, elk een eigen toon makend. De gaatjes hebben dan gediend om de buis op te hangen. Tegenwoordig worden ze van bamboe of metaal gemaakt, vroeger kan dat van vlier geweest zijn, ook al zijn daar geen voorbeelden van bekend. Een voorlopig experiment door Diederik Pomstra (Het Stenen Tijdperk) heeft geen noemenswaardige toon opgeleverd. Snorrebot: dit is een voorwerp dat aan een touw wordt rondgeslingerd en daarbij een snorrende/zoemende toon produceert. De gaatjes dienen hier dan voor het touw waaraan rondgeslingerd wordt. Er zijn diverse uitvoeringen van snorrebotten mogelijk, meestal plat spoelvormig, voor zover bekend zijn het echter geen holle buizen. Een proppenschieter Omdat een vliertak zo eenvoudig hol te maken is, zijn er naast fluiten ook vaak proppenschieters van gemaakt. Hiertoe is een uitgeholde buis nodig en een bijbehorende schuif. 2 De gleuf in het voorwerp uit Lier laat dit gebruik echter niet toe. 4. Discussie De determinatie van de tak was lastig, doordat een aantal kenmerken die typisch zijn voor deze soort moeilijk of niet zichtbaar waren. Dit had verschillende oorzaken: omdat het een te conserveren object betreft konden slechts kleine coupes worden gesneden. Daarbij is het voorwerp vervaardigd uit takhout, waarbij nog niet alle kenmerken volledig tot ontwikkeling zijn gekomen (zoals bijvoorbeeld de breedte en vorm van de stralen). Tenslotte is de tak nog geen jaar oud, waardoor de typische parenchymcellen die deze soort vormt als laatste najaarscellen vóór de winterstop, hier ontbraken. Toch is de uiteindelijke determinatie vlier. Er zijn bij de opgraving naast ter plekke gedetermineerd constructiehout van eik (Quercus, 26x) en els (Alnus, 1x) en het hier onderzochte object, geen andere houten voorwerpen gevonden. In dit geval was het heel informatief geweest om de onbewerkte takken te onderzoeken, die vaak een goede aanwijzing geven voor lokaal groeiende houtsoorten. Het was zeer interessant geweest om te zien of hierbij ook (veel) vlier aanwezig was. Dit zou een indicatie geven omtrent het al dan niet lokale karakter van het product. 2 Helfrich et al. 1995, afbeelding 4. 29, 4.30 en 4.31.

8 BIAXiaal Er is uiteindelijk geen uitsluitsel te geven over de precieze functie van het voorwerp. De opties schietspoel, mesfoedraal en proppenschieter vallen af vanwege belangrijke vormverschillen. Meest waarschijnlijk is een muziekinstrument, ook al voldoet het niet precies aan de beschreven eisen. Gedacht wordt aan een variatie op een snorrebot, waarbij de holle pijp met het blok van merg aan een touw rongeslingerd wordt en de gleuf voor een (extra) geluideffect zorgt. Nader literatuur en experimenteel onderzoek kon helaas niet worden uitgevoerd Literatuur Helfrich, K., J.F. Benders & W.A. Casparie, 1995: Handzaam hout uit Groninger grond. Houtgebruik in de historische stad, Stichting Monument en materiaal, Groningen. Schweingruber, F.H., 1982: Microscopic Wood Anatomy, Swiss Federal Institute of Forestry Research, Birmensdorf. Schweingruber, F.H., 1990: Anatomy of European Woods, Bern and Stuttgart. 3 Nagekomen informatie: experimenteel onderzoek door de auteur heeft uiteindelijk uitgewezen dat een gebruik als snorrebot geen noemenswaardig geluid produceert en bovendien is er geen verschil in geluid tussen een buis met of zonder gleuf of zelfs met of zonder uitholling. Wel bleek een aantal buizen tegen elkaar bengelend in de wind een geluid op te leveren vergelijkbaar met een bamboe windgong. De lengte van de buis en de lengte van de gleuf bepalen daarbij de toon. Zonder uitholling of zonder gleuf wordt geen toon geproduceerd.

9 Bijlage 1 stamcodes 1 hele stam/tak 11 drie- (11b) of vierzijdig (11) gerechte balk uit kwart stam 2 halve stam 12 eenzijdig gerechte plank 3 derde stam 13 radiale plank door hart (kwartiers) 4 kwart stam 14 radiale plank maximaal tot hart 5 radius kleiner dan boog 15 tangentiale plank, hart hooguit rakend (h), breedte groter dan radius (dosse) 6 radius gelijk aan boog 16 plank hart hooguit rakend (h), breedte maximaal radius 7 radius groter dan boog 17 relatief klein deel uit stam 8 eenzijdig gerechte balk 18 segment van een uitgeholde stam 9 twee-(9bb), drie- (9b) of vierzijdig (9) gerechte balk door het hart van de stam 19 L-profiel 10 twee- (10bb), drie- (10b) tot vierzijdig (10) gerechte balk uit halve stam 0 = onbekend 99 = eigen vorm (zie tekst)