Hout van een boerderij en van andere structuren uit de Romeinse tijd, vindplaats Trade Parc Westland in Naaldwijk (provincie Zuid-Holland)

Transcriptie

1 Hout van een boerderij en van andere structuren uit de Romeinse tijd, vindplaats Trade Parc Westland in Naaldwijk (provincie Zuid-Holland) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 676 NOVEMBER 2013 SILKE LANGE

2 Colofon Titel: BIAXiaal 676 Hout van een boerderij en van andere structuren uit de Romeinse tijd, vindplaats Trade Parc Westland in Naaldwijk (provincie Zuid-Holland) Auteur: S. Lange Opdrachtgever: RAAP Gemeente: Westland Plaats: Naaldwijk Toponiem: Trade Parc Westland Mars (zone 1), Middelbroekweg ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: (IVO-P) en (DO) Centrumcoördinaten vindplaats: / ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2013 Correspondentieadres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2011 en 2012 is het plangebied Westland Trade Parc ter hoogte van de Middelbroekweg in Naaldwijk door RAAP archeologisch onderzocht (zie figuur 1). In eerste instantie is het plangebied geïnventariseerd met behulp van proefsleuven (OMnr ). Aansluitend volgde een opgraving van de archeologische sporen in zone 1 (Omnr ). Tijdens het onderzoek zijn meerdere structuren, waaronder tenminste één boerderij met bijgebouwen, uit de Romeinse periode opgegraven. Ook is hout van een mogelijke brugconstructie geborgen. Een groot deel van de sporen bevatte goed geconserveerde resten van bouwhout, zoals onderkanten van palen en balken, maar ook van beschoeiingen en zelfs van een vlechtwerkwand. Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn de structuren vrij gelegd, waarbij het hout bloot kwam te liggen aan zuurstof en zonlicht. Op 29 november 2011 heeft de houtspecialiste in het veld de houten structuren op kwaliteit en onderzoeksmogelijkheden gewaardeerd en, zo ver mogelijk, in situ beschreven (zie figuur 2). Bovendien zijn er toen door de houtspecialiste een twintigtal determinatiemonsters genomen. Het hout is vervolgens opgegraven. In 2013 is het hout voor een houtspecialistisch onderzoek overgedragen aan BIAX Consult. Vanwege een beperkt budget zijn tijdens de opgraving niet alle houtvondsten geborgen. Ook zou een volledig specialistisch onderzoek niet bekostigd kunnen worden. Op grond van de hoge informatiewaarde, de gaafheid en de representativiteit van de houtvondsten is besloten om het houtspecialistisch onderzoek even goed uit te voeren. De werkzaamheden zijn door de auteur grotendeels onbetaald uitgevoerd in eigen tijd.

4 BIAXiaal Figuur 1 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, ligging van het onderzoeksgebied aan de Middelbroekweg. Detail: ligging van Naaldwijk binnen Nederland. S838 S831 M101/M102 en M103/M104 S793 S794 S787 M99/M100 S842 Figuur 2 Naaldwijk-Trace Parc Westland, beschrijving in het veld van een huisplattegrond met hout in paalkuilen ( BIAX Consult).

5 BIAXiaal Materiaal en methode In totaal zijn 132 stuks bouwhout onderzocht. Hiervan zijn 99 stuks onderzocht op bewerking- en gebruikssporen en op geschiktheid voor een ouderdomsbepaling met behulp van dendrochronologie. Een deel van het hout is namelijk niet geborgen (of gedeselecteerd?) voor een houtspecialistisch onderzoek. Het gaat om 33 stuks die in het veld alleen voor een houtsoortbepaling zijn bemonsterd. Specifieke gegevens over afmeting en bewerking ontbreken dan ook voor deze groep. In de rapportage zijn de veldwaarnemingen van de houtspecialiste verwerkt. Waarschijnlijk was tijdsdruk een reden voor de beperkte berging en beperkte selectie voor houtspecialistisch onderzoek. Het advies na aanleiding van het veldbezoek luidde namelijk dat het hout na berging zou moeten worden beschreven en nader worden onderzocht. 1 Om de houtsoort te bepalen zijn kleine stukjes hout van elke vondst gesneden. Van de houtstukjes zijn coupes vervaardigd die met een doorvallendlichtmicroscoop met vergrotingen tot 400 x op soortspecifieke kenmerken zijn onderzocht. De gebruikte determinatieliteratuur is die van Schweingruber. 2 Voor een dendrochronologisch onderzoek komen eik (Quercus), es (Fraxinus), iep (Ulmus), beuk (Fagus) en enkele naaldhoutsoorten in aanmerking. Voorwaarde daarbij is een relatief regelmatige groeiwijze en een minimum aantal jaarringen (N=60). De aanwezigheid van bast of schors op het hout (de zogenaamde wankant met laatstgevormde jaarring) is essentieel voor een jaarnauwkeurige datering. Om de geschiktheid voor een dendrochronologische meting te bepalen, zijn de houtvondsten verzaagd om zo het groeipatroon in de dwarsdoorsnede te kunnen bestuderen. Daarbij is ook meteen het aantal jaarringen geteld om zo de leeftijd van de boom ten tijde van de kap te achterhalen. Vragen omtrent houtgebruik zijn bijvoorbeeld of er stam- of takhout is gebruikt, of het hout van te voren is gekliefd en op welke manier de palen zijn aangepunt. Bovendien geeft het onderzoek inzicht in logistieke processen, zoals of sprake was van voorbewerkte bouwelementen die elders zijn vervaardigd of van ter plekke bewerkt constructiehout. Aanwijzingen voor het gebruik van voorgeproduceerde elementen zijn onder meer merktekens op het bouwhout. Tenslotte levert onderzoek aan bewerkingssporen informatie op over de houttechnologische kennis en tradities die aan de bouw ten grondslag hebben gelegen. Een overzicht van de houtvondsten en hun contextgegevens wordt in tabel 1 gegeven. 1 Lange Schweingruber 1982.

6 BIAXiaal Tabel 1 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, overzicht van de houtvondsten met contextgegevens. monster/vondst structuur context voorlopige datering 37, 38, 40, 42 t/m 47, 60, 72 t/m 80, 85, 87, 88, 93, 95, 556 t/m oostwand huis 2 e helft 2 e eeuw 112 3, 4, 8, 7, 39, 48, 49, 50 t/m 57, 63, 64, 424, westwand huis 2 e helft 2 e eeuw 39 1 zuidwand huis 2 e helft 2 e eeuw 59, 94, 99, noordwand huis 2 e helft 2 e eeuw 19, 61, 62, 89 t/m 92, 96, binnenstijlen huis 2 e helft 2 e eeuw 565, 566, 567, tussenwand huis 2 e helft 2 e eeuw 456, tussenwand zuid huis 2 e helft 2 e eeuw 3, 102, 104, 582 sub 1 en 2 t/m 584, 587 sub 1 en 2, 588 sub 1 en 2 1 stiepen onder palen 2 e helft 2 e eeuw 580, 581, 585, staanders voorhuis 2 e helft 2 e eeuw 96 1 takken in paalkuil 2 e helft 2 e eeuw 71 sub 1 en 2, 607 sub 1 en 2 2 fundering steenbouw eind 2e eerste kwart 3e eeuw 23, 24, 25 3 liggend hout brugconstructie? 173, 512, 513, brugpalen? 111, 112 sub 1 en 2, goot langs huis 2 e helft 2 e eeuw 20, , 569 t/m , beschoeiing haaks op palenrij spoor 19? stakenrij in greppel noordoosthoek put 3? palenrij in greppel spoor 213? palenrij in greppel spoor 680? 81, 82, 84 9 palenrij in greppel spoor 853? hekwerk of beschoeiing? spoor beschoeiing aan noordwestkant huis? 6, 16, 17, 32, 41, 83, 86, 97, 103, 109, 450 nvt losse palen?

7 BIAXiaal Resultaten De resultaten van het houtspecialistisch onderzoek staan weergegeven in bijlage 1. Er zijn vier houtsoorten gedetermineerd, namelijk eik (Quercus), els (Alnus), es (Fraxinus excelsior) en Spaanse aak (Acer campestris). Opvallend is het hoge percentage es ten opzichte van eik. Bijna alle palen, balken en poeren waren van es. Het is wel zo dat van beschoeiingen weinig hout is verzameld. Daardoor kan het beeld van de spreiding van houtsoorten vertekend zijn. Voor de staanders van de boerderij is uitsluitend stamhout gebruikt. Van negenendertig stuks zijn de jaarringen geteld (zie figuur 3). De essen zijn op verschillende leeftijden gekapt. Meer dan de helft hiervan waren tussen de 40 en 63 jaar oud (categorie B). Tien essen waren jonger dan veertig jaar (categorie A), twee zijn op tachtig jarige leeftijd gekapt (C), vier waren circa honderd jaar (D) en één monster had meer dan 200 jaarringen (E, M59 van de noordwand van de boerderij). Het groeipatroon van de essen was relatief regelmatig. Met uitzondering van essen uit spoor 831 met relatief wijde jaarringen en in één geval opvallend smalle ringen, zijn geen uitzonderlijk wijde en/of smalle jaarringen geconstateerd. Uitgaande van het relatief regelmatige groeipatroon kenden de essen tijdens hun leven waarschijnlijk constante standplaatsfactoren, zoals relatief gunstige hydrologische omstandigheden. Voor het overige hout zijn geen uitspraken mogelijk, omdat de aantallen per houtsoort niet representatief zijn. Onbekend is de samenstelling van het hout dat men voor de beschoeiingen en voor hekwerken heeft gebruikt. Van deze structuren is nauwelijks hout verzameld. Tabel 2 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, spreiding houtsoorten. houtsoort wetenschappelijke naam N percentage in % Eik Quercus 7 5 Els Alnus Es Fraxinus excelsior Esdoorn/Spaanse aak Acer campestris 4 3 totaal

8 BIAXiaal Figuur 3 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, spreiding leeftijd essen. Legenda: A= minder of 40 jaarringen; B= meer dan 40 en tot 63 jaarringen; C= circa 80 jaarringen; D= circa 100 jaarringen, E=circa 200 jaarringen. Figuur 4 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, ligging van de huisplattegrond en overige structuren in zone 1. De houtsoorten zijn geprojecteerd op de huisplattegrond: met groen aangegeven de palen van es, in rood de palen van eik ( RAAP).

9 BIAXiaal Figuur 5 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, ligging van structuren ten noordoosten van de huisplattegrond. In geel: de elzenhouten beschoeiing, spoor 849 ( RAAP). 3.1 DENDROCHRONOLOGISCH ONDERZOEK Vijf houtmonsters zijn dendrochronologisch onderzocht. Dit is gebeurd in het laboratorium van Van Daalen in Deventer. 3 Van de vijf houtmonsters waren vier van es en één van eik (M39). Het monster van eik, afkomstig van de zuidwand van de boerderijplattegrond, telde 101 jaarringen, waarvan dertien spintringen, maar geen wankant. Twee palen, één van het voorhuis en één van de brug, waren met wankant. Dat wil zeggen dat de laatstgevormde jaarring aanwezig was. De metingen aan de eik en aan twee essenhouten staanders van het voorhuis (V580, V590) hebben uiteindelijk een datering opgeleverd in de tweede helft van de 2 e eeuw na Chr. (zie tabel 3). Er zitten enkele jaren tussen de kap van de drie bomen. Op grond van de meetresultaten is er mogelijk sprake van een gefaseerde bouw of van het gebruik van hout uit opslag (en dan wel één bouwfase). De statistische onderbouwingen van de metingen zijn onder meer gedaan met referentiecurven van eik uit West-Nederland (NLROMR01, toegepast op M39) 4, eikenhout uit Form Hadriani in Voorburg (NETH011, toegepast op meting van V580) 5 en van eikenhout uit Zwolle, vindplaats Stadshagen (NLZWOL01, toegepast op meting van V590). 6 3 Van Daalen Jansma Jansma Sass-Klaassen & Hanraets 2006.

10 BIAXiaal Tabel 3 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, resultaten dendrochronologisch onderzoek (V/M=vondst- of monsternummer; code=interne labcode Van Daalen; N=aantal jaarringen; wan=wankant, aanwezigheid van laatstgevormde jaarring; kapinterval=bij ontbreken van wankant wordt het ontbrekende aantal spintringen of laatstgevormde ringen geschat). V/M code locatie N wan datering kapinterval zuidwand 101 nee ca ( ) noordwand 200 nee brug 62 ja voorhuis 63 ja 159/160 na Chr. 159/ voorhuis 100 nee 155 na Chr. na PALEN VAN STRUCTUUR 1, BOERDERIJ UIT DE 2 E HELFT 2 E EEUW NA CHR. Van deze structuur zijn palen van de wanden, tussenwanden en binnenstijlen geborgen (zie tabel 1). Het bouwhout bestond bijna uitsluitend uit essenhout (zie figuur 6 en figuur 7). Slechts één keer is eik gedetermineerd (M80). De bewaard gebleven paallengten varieerden tussen 30 en 60 centimeter, de diameters varieerden tussen 17 en 32 centimeter. Figuur 6 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, aangepunte palen van zuidwand en tussenwand, structuur 1 ( BIAX Consult). Figuur 7 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, aangepunte palen van zuidoostelijke huiswand, spoor 831 ( BIAX Consult).

11 BIAXiaal Tijdens de aanleg van het profiel werd vóór de oostelijke palenrij een liggende balk van es gevonden (M85, zie figuur 8). Deze licht kromme - balk had een compleet bewaard gebleven lengte van 101 centimeter, een vierkant bekapt uiteinde met een lengte van 42 centimeter en afmetingen van 17,5 x 9,5 x 12 x 10,5 centimeter (rondom gemeten). Het andere uiteinde was halfrond bekapt met een breedte van 17,5 cm en een dikte van 12,5 cm. De bewerking van de balk verschilt van die van de verticale palen. De balk is vierzijdig gekapt en heeft daardoor een rechthoekige doorsnede. Het is aannemelijk dat de balk geen deel heeft uitgemaakt van de palenrij zelf. Mogelijk is hij van een hoger niveau uit de structuur afkomstig en door post-depositionele processen hier terecht gekomen. Figuur 8 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, bekapte balk van es (M85) die tegen de palen van spoor 831 aan lag ( BIAX Consult). Tussen palen van spoor 853 (M81, M82 en M84) werd ook een elzen paalrestant van een hoger niveau aangetroffen (M97, S805). Bijzonder was een kuil (S794) met een concentratie aan houtrestanten en houtskool op het noordelijke uiteinde van spoor 831. Op advies van de houtspecialiste is de kuil waarschijnlijk wel bemonsterd, maar nog niet onderzocht. Tussen de palen van spoor 831 bevond zich een dikke laag vezelachtig materiaal, mogelijk afkomstig van een plag of ander organisch opvulmateriaal (zie figuur 9).

12 BIAXiaal Figuur 9 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, palen van spoor 831 met ertussen plantaardig materiaal, vierkant uitvergroot: detail van het vezelachtige materiaal ( BIAX Consult). De kuil begrensde een roestig spoor met houtrestanten en verbrand leem, afkomstig van een vlechtwerkstructuur. Van het vlechtwerk waren de verticale staken nog als verkleuringen en soms met houtpulp in het vlak zichtbaar. In het veld is geadviseerd ook hiervan een stukje te bemonsteren voor een houtsoortbepaling en mogelijk ook voor 14 C-dateringsonderzoek. Voor de wandpalen van huis 1 zijn rondhouten gebruikt die op het uiteinde tweezijdig dat wil zeggen wigvormig - zijn bekapt (zie figuur 11, figuur 12, figuur 13, figuur 14, figuur 15, figuur 16 en figuur 17). Ook een hoekpaal van het huis was van es (M94, S794) met een diameter van circa 15 centimeter (zie figuur 10). Men heeft standaard de zwaardere stamonderkant in de paalkuil geplaatst. Op grond van de scherpe, gladde bewerkingssporen zijn de stammen groen, dat wil zeggen sapvers bewerkt, nadat eerst de schors is verwijderd.

13 BIAXiaal Figuur 10 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, essenhouten hoekpaal (M94, S794) ( BIAX Consult). Figuur 11 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, vondstnummer 556 ( BIAX Consult).

14 BIAXiaal Figuur 12 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, bijlafdruk op vondstnummer 556 ( BIAX Consult). Figuur 13 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, bewerkingssporen op onderkant van paal, vondstnummer 557 ( BIAX Consult).

15 BIAXiaal Figuur 14 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, bijlafdrukken op onderkant van paal, vondstnummer 558 ( BIAX Consult). Figuur 15 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, tweezijdig bekapte paal, vondstnummer 558 ( BIAX Consult). Figuur 16 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, tweezijdig bekapte paal, vondstnummer 560 ( BIAX Consult).

16 BIAXiaal Figuur 17 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, bijlafdruk op onderkant paal, vondstnummer 560 ( BIAX Consult) Staanders met en zonder poer van structuur 1, boerderij Het huis was verdeeld in compartimenten. Hiervan zijn de paarsgewijs geplaatste staanders met een onderlinge afstand van maximaal 100 centimeter gedocumenteerd. Deze palen stonden op essenhouten poeren of stiepen (zie figuur 18, figuur 19, figuur 20). Een poer of stiep is een korte plank of balk die als fundering voor een staander is gebruikt. Omdat de palen niet in de grond zijn geslagen, hoefde men de palen ook niet te voorzien van een aanpunting. De staanders zijn in een kuil direct op een poer geplaatst. Meestal zijn het twee op elkaar liggende planken of balken die als poer dienst deden (zie figuur 19, figuur 20). De vorm en afmetingen van de poeren was verschillend. Aan de noordkant, mogelijk de ingangspartij, stonden twee enkele palen (M94 en M99/100), waarvan er één mogelijk zonder poer (M94, S794). In de coupe van de paalkuil zijn naast deze paal takken van es waargenomen (M96, S842). De regelmatige takken met een doorsnede van 1,2 centimeter kunnen afkomstig zijn van vlechtwerk, mogelijk zelf van een mand, die hier tijdens het graven van de coupe is aangesneden. Mogelijk is dit een bouwoffer geweest.

17 BIAXiaal Figuur 18 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, essenhouten staanders met essenhouten poeren (links: S793 met M89/M90, rechts: S787 met M91/M92). ( BIAX Consult). Net zoals van de buitenwanden van het huis zijn ook voor de binnenstijlen ontschorste rondhouten van es gebruikt. De poeren zijn van stukken plank en balk gemaakt (zie figuur 21, figuur 22, figuur 23, figuur 24, figuur 25 en figuur 26). De bewerkingssporen komen qua vorm en afmeting goed overeen met die op de binnenstijlen. Op basis van de kapsporen zijn de poeren waarschijnlijk met dezelfde type bijl bekapt als de rondhouten (zie figuur 22 en figuur 27). Op enkele poeren zijn sporen van bewerking of gebruik gedocumenteerd die niet functioneel zijn, zoals schuine indrukken van touw (?) of incidenteel aanwezige zaagsporen. Mogelijk zijn dit aanwijzingen voor het hergebruiken van hout (zie figuur 28 en figuur 29).

18 BIAXiaal Figuur 19 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, essenhouten staander met essenhouten poer (M101/102) ( BIAX Consult). Figuur 20 Naaldwijk-Trade Parc Westland, dezelfde essenhouten staander met essenhouten poer als in figuur 16 (M101/M102) nadat het hout is afgespoeld met water ( BIAX Consult).

19 BIAXiaal Figuur 21 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, poer, vondstnummer 582 ( BIAX Consult). Figuur 22 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, detail van bekapt uiteinde van poer, vondstnummer 582 ( BIAX Consult). Figuur 23 Naaldwijk-Trade Parc Westlandland, poer, vondstnummer 583 ( BIAX Consult).

20 BIAXiaal Figuur 24 Naaldwijk-Trade Parc Westland, poer, detail van afdruk onderkant staander, vondstnummer 583 ( BIAX Consult). Figuur 25 Naaldwijk-Trade Parc Westland, vondstnummer 588 sub 1 en 2 ( BIAX Consult). Figuur 26 Naaldwijk-Trade Parc Westland, vondstnummer 588 sub 2 ( BIAX Consult).

21 BIAXiaal Figuur 27 Naaldwijk-Trade Parc Westland, vondstnummer 588 sub 1 ( BIAX Consult). Figuur 28 Naaldwijk-Trade Parc Westland, Naaldwijk-Trade Parc Westland, hout mogelijk met touwindrukken, vondstnummer 583 ( BIAX Consult).

22 BIAXiaal Figuur 29 Naaldwijk-Trade Parc Westland, zaagsporen op de rand van een poer, vondstnummer 588 sub 1 ( BIAX Consult) Profielbalk, mogelijk deel van gebouw Uit spoor 838 kwam een essenhouten balk (M105) met een bewaard gebleven lengte van 248 centimeter aan het licht. Het hout was sterk verweerd. De maximale breedte van de balk was 12,5 centimeter, de dikte 7 centimeter. De balk was aan één kant voorzien van een profielgleuf (zie figuur 30). Waarschijnlijk lag de profielbalk boven- of onder een aantal horizontale planken om de constructie als het ware af te sluiten. Deze verbinding wordt ook wel mes-en groef genoemd, waarbij de profielbalk als groef en de smalle zijkanten van de plank als mes fungeert. Figuur 30 Naaldwijk-Trade Parc Westland, essenhouten balk (M105, S838) met gleuf in het midden van de balk. De zaagsporen zijn recent ( BIAX Consult).

23 BIAXiaal Palen van brugconstructie Een van de essenhouten brugpalen (V513) uit spoor 807 was geselecteerd voor dendrochronologisch onderzoek, maar de meting heeft helaas geen datering opgeleverd. De paal had een diameter van 11 centimeter en telde in de doorsnede 62 jaarringen. De onderkant was tweezijdig afgeschuind over een lengte van 30 centimeter Palen van beschoeiing Ten noordwesten van de huisplattegrond is een beschoeiing opgegraven (S849). Deze bestond uit aangepunte rondhouten (zie figuur 31). Eén van de palen is bemonsterd voor een bepaling op houtsoort. Deze paal bleek van els. Er is in het veld geadviseerd alle palen te bemonsteren voor determinatieonderzoek. Bovendien zou een voor de structuur representatief aantal palen in zijn geheel worden geborgen om de bewerking en het houtgebruik te onderzoeken. Dit is vanwege tijdgebrek niet gebeurd. Figuur 31 Naaldwijk-Trade Parc Westland, beschoeiing aan noordwestkant van huis (S849) ( BIAX Consult). 3.3 BEWERKINGSSPORENONDERZOEK Op de meeste kapvlakken van de paaluiteinden zijn bewerkingssporen goed zichtbaar bewaard gebleven. Een liggend aangetroffen balk van de oostwand was voorzien van een tabs toelopende inkeping (M85) met een diepte van 1,5 centimeter en een breedte van circa 2 centimeter. De functie hiervan is niet achterhaald (zie figuur 32). Dezelfde balk had op een uiteinde schuine, ondiepe sporen van bewerking of gebruik. Deze fijne sporen verlopen deels over oudere, haaks over de balk aanwezige zaagsporen (zie figuur 33). Ook hiervan is de herkomst of functie onbekend. De meeste bewerkingssporen zijn afkomstig van een dissel. Een dissel is een bijltype met een bijlsnede haaks op de steel. Het gebruik van een dissel kan worden herleid aan de hand van de inslagrichting, zoals bij de palen uit spoor 831(zie figuur 34 en figuur 35, en bijlage 2). De breedte van de bijna horizontale bijlsnede van de dissel bedroeg circa 7,5 centimeter. Daarnaast zijn twee dissels gebruikt met bijlsneden van circa 8 centimeter en 8,5 centimeter. Qua vorm van de bijlsnede zal het een zelfde disseltype zijn geweest, maar varieerde de breedte van de snede iets. Bovendien was de bijlsnede van één dissel licht beschadigd. Een deukje op de bijlsnede, een zogenaamde braam,

24 BIAXiaal veroorzaakte een lineair patroon op het kapvlak van paal V566 uit spoor 800 (tussenwand) en van paal V512 uit spoor 201 (van de brug) (zie figuur 35, figuur 36 en figuur 37). Figuur 32 Naaldwijk-Trade Parc Westland, inkeping op paal (M85) ( BIAX Consult). Figuur 33 Naaldwijk-Trade Parc Westland, paal met snijsporen en andere onbekende sporen (M85) ( BIAX Consult). Figuur 34 Naaldwijk-Trade Parc Westland, disselafdruk (M85) ( BIAX Consult).

25 BIAXiaal Figuur 35 Naaldwijk-Trade Parc Westland, disselafdruk en braam, vondstnummer 566 ( BIAX Consult). Figuur 36 Naaldwijk-Trade Parc Westland, vondstnummer 566 ( BIAX Consult).

26 BIAXiaal Figuur 37 Naaldwijk-Trade Parc Westland, vondstnummer 512 ( BIAX Consult). 4. Houtgebruik Er is een duidelijke voorkeur voor essenhout. Eik is in principe meer duurzaam dan es. Toch zijn er slechts twee eiken palen (M39 en M80) en vijf eiken balken (M7, M37, M46, M53, M80 en V564) aangetroffen. Voor het huis zijn rondhouten gebruikt met diameters tot maximaal 32 centimeter (onder meer M456 uit S738) die met de dikkere stamonderkant in een kuil zijn geplaatst. De rondhouten zijn ontschorst. Hiervan getuigen de lange, rechte bewerkingssporen van een trekmes of schilschop. Er zijn slechts bastrestanten op het hout achtergebleven. Het is bekend dat essenhout gevoelig is voor insectenvraat. Het ontschorsen zorgt voor een verhoging van de duurzaamheid van essenhout. 5. Conclusies en advies Tijdens het archeologische onderzoek aan de Middelbroekweg, plangebied Trade Parc Westland in Naaldwijk zijn houten structuren opgegraven die deel uitmaakten van tenminste één boerderij met bijgebouwen, een brug, beschoeiingen en hekwerk uit de Romeinse periode. Het hout was in het algemeen goed bewaard. Een profielbalk die liggend buiten de structuren is aangetroffen, bleek verweerd te zijn door post-depositionele processen. Tussen de palen van spoor 831 bevond zich plantaardig materiaal, mogelijk ter opvulling van de greppel waarin de palen stonden. Er is een monster van het materiaal genomen dat op macroresten zou moeten worden onderzocht. Het is aannemelijk dat er een bewuste keuze voor bepaalde houtsoorten is gemaakt, afhankelijk van de toepassing binnen de nederzetting. Het constructiehout voor de boerderij bestond uit palen, balken en planken van

27 BIAXiaal voornamelijk es en een aantal keer van eik. De palen zijn verticaal in de grond als staanders gebruikt, de aangetroffen delen van planken dienden als fundering voor de staanders. Twee balken verschilden qua vorm en waarschijnlijk ook in functie van het overige hout. Het betreft een essenhouten balk die tegen de palen van spoor 831 aan lag, en een profielbalk uit spoor 838. De profielbalk, ook van es, heeft een gleuf voor een mes-en-groef verbinding. Waarschijnlijk heeft de balk als afsluitend element voor een plankenwand gediend. De balk kan zowel aan de onderkant als aan de bovenkant hebben gezeten. Er zijn niet veel opgravingen bekend waarbij dit type constructie met poeren onder staanders is aangetroffen. In 2004 is op de locatie Naaldwijk Holland College in Naaldwijk onderzoek gedaan naar bewoning uit de Romeinse periode, waarbij uit een waterput een stuk elzenhout werd geborgen dat mogelijk eerder een functie als poer heeft gehad (zie figuur 38). Op één kant bleek de rechthoekige afdruk van een bekapte paal of balk nog bewaard te zijn gebleven. De balk was circa 30 centimeter lang en 20 centimeter breed. Dit komt overeen met de afmetingen van de poeren van de vindplaats Trade Parc Westland. 7 Bij de opgraving Naaldwijk Holland College is uitsluitend het hout van waterputten geborgen en onderzocht. Deze vindplaats is gedateerd in 175/190 tot 400 AD. 8 Van de 98 stuks zijn 77 van els, twee van eik, twee van iep, tien van es, twee van zilverspar. Een stuk hout was waarschijnlijk els en vijf konden niet op soort worden gebracht vanwege de slechte conservering. In Bodegraven zijn tussen 1995 en 2002 opgravingen aan de Willemstraat uitgevoerd. Staanders van het aanwezige poortgebouw bleken van els (zeven keer), eik (twee keer) en iep (één keer) te zijn. Onder de staanders zijn ook planken aangetroffen die als poeren of stiepen dienst hebben gedaan. 9 De ensemblewaarde van de houtvondsten is hoog. Er heeft echter tot nu toe geen synthetiserend onderzoek naar dit constructietype, staanders met poeren, uit de Romeinse periode plaatsgevonden. Dit zou wel noodzakelijk zijn om onderzoeksvragen naar houtbouw en duurzaamheid voor toekomstig onderzoek te kunnen specificeren. De betekenis van het essenhout van de vindplaats Trade Parc Westland voor dendrochronologische doeleinden is eveneens hoog. Ten eerste is het hout geschikt voor een ouderdomsbepaling van de diverse structuren door een voldoende aantal jaarringen en een regelmatig jaarringpatroon. Geadviseerd wordt een representatieve hoeveelheid essenhout te laten meten, ook met het doel om een regionale referentiecurve te kunnen opbouwen. In Midden-Delfland werd in de jaren 90 een inheems-romeinse boerderij opgegraven, bestaande uit essenhout in combinatie met eik. Toentertijd bleek het niet mogelijk om het essenhout te dateren. Het is wel gemeten in de hoop op een datering, maar het bleef bij een intra-fasering. Aanvullende metingen in de afgelopen decennia hebben tot een curve geleid waardoor de essen uit Midden-Delfland nu wel konden worden gedateerd. 10 Het is goed mogelijk dat het essenhout uit 7 Hänninen Van der Feijst Van der Kooij Fischer et al. 2011

28 BIAXiaal Naaldwijk eveneens kan worden gedateerd. In elk geval zullen de metingen (die nog moeten worden uitgevoerd) een essentiële bijdrage zijn voor een standaardcurve voor metingen aan essenhout. Figuur 38 Naaldwijk Holland College, hergebruikte poer van els uit waterput (uit: van der Feijst et al Archeologie gemeente Delft) Figuur 39 Bodengraven-Willemstraat 1995, staander van het poortgebouw op planken (uit: Westerheem 6/jaargang 54 Van der Kooij 2005).

29 BIAXiaal Literatuur Daalen, S. van, 2013: Naaldwijk Westland Trade Parc Mars. Dendrochronologisch onderzoek van een Romeinse boerderij. Projectnummer , Deventer. Feijst, L. van der, 2008: De nederzetting van Naaldwijk II. terug naar de sporen van Holwerda (ADC Monografie 4), Amersfoort. Fischer, A., L.I. Kooistra, H. van Londen, L. Kubiak-Martens, S. Lange & R. Visser, 2011: About arable farming and environment in the Roman period in Midden-Delfland based on botanical remains (BIAXiaal 548), Zaandam. Hänninen, K., 2008: Archeobotanisch onderzoek. in: Feijst, L. van der, J. de Bruin & E. Blom, 2008: De nederzetting te Naaldwijk II. Terug naar de sporen van Holwerda (ADC-rapport 1271), Amersfoort, Jansma, E., 1995: RememberRings, the development and application of local and regional treering chronologies of oak for the purposes of archaeological and historical research in the Netherlands, Amsterdam (dissertatie Universiteit van Amsterdam/NAR 19). Jansma, E., 2012: Voorburg Forum Hadriani Well. International Tree Ring Data Bank (ITRDB), dataset-id noaa-tree Kooij, D. van der, S. Sprey, M. Dijkstra & H. Postma, 2005: Romeinen in Bodegraven. AWN-opgravingen in de periode van 1995 tot 2002 (Westerheem 6/jaargang 54), Portugaal, Lange, S., 2012: Romeins bouwhout van het onderzoek aan de Middelbroekweg in Naaldwijk (provincie Zuid-Holland), (BIAXiaal 618), Zaandam.. Sass-Klaassen, U. & E. Hanraets, 2006: Woodlands of the past. The excavation of wetland wood at Zwolle-Stadshagen (the Netherlands): Growth pattern and population dynamics of oak and ash. Geologie en Mijnbouw 85-1, Schweingruber, F.H. 1982: MikroskopischeHolzanatomie, Birmensdorf.

30 put spoor M/V strucnr sub stamcode stc_extra deel_boom schors L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max puntvorm PV_extra puntlengte PL_recon cf jr Njr DENDRO Bijlage 1 Naaldwijk-Trade Parc Westland. Resultaten van het houtspecialistische onderzoek. soort artefact context opmerking FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 43, , ,0. cf 50.. QUERC SP balk westwand huis 8 b st. 40, ,0 1 x 16,0.... uiteinde balk FRAXIEXC steunpaaltje westwand huis 1. t. 9, ,0 16, FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 25, , ,0. cf 60. facetten zijn 12 en 21 cm, breedte halfronde bijlsnede is 8,5 cm FRAXIEXC paal binnenstijl 1. st. 44, , ,0. cf 100. dissel (7,3 cm breed) QUERC SP balk oostwand huis 9. st. 6,0.. 17,0. 9, cf 45. uiteinde balk FRAXIEXC balk oostwand huis 2. st. 12, ,0 1 k 7,0?... QUERC- zuidwand 39 1 SP paal staander st AD FRAXIEXC paal oostwand huis , ,0 1 a FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 9, , bijlsnede gebogen, tenminste 8 cm breed grof afgehakt op het uiteinde FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 24, , , facetten zijn 10 en 23,5 cm FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 17, ,0 17, ,0. cf 60. facetten zijn 10 en 18 cm FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 20, , ,0. cf 40. facetten zijn 10 en 14 cm QUERC- SP balk oostwand huis 13. st. 15, ,0 18, FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 18, , ,0.... grof bekapt; facetten zijn 16 en 20 cm; complete bijlsnede is 7,5 cm FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 20, , ,0. cf 60. facetten zijn 7 en 15 cm FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 20, ,5 2 vl 18,0. cf FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 20, ,0 2. 5, FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 20, , ,0. cf 50. facetten zijn 9,5 en 16 cm QUERC- SP balk westwand huis 8 bb st. 50, ,0.... cf FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 20, , , kante doorsnede, onduidelijk bekapt uiteinde facetten zijn 11 en 14 cm; dikke braam

31 put spoor M/V strucnr sub stamcode stc_extra deel_boom schors L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max puntvorm PV_extra puntlengte PL_recon cf jr Njr DENDRO soort artefact context opmerking FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 19, , ,0.... kern verrot; facetten zijn 10 en 17 cm FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 13, ,0 13, ,0. cf 60. facetten zijn 16 en 13 cm FRAXIEXC staak westwand huis 1. t+az. 14, ,5 2. 8,0.... uiteinde?? 59 1 FRAXIEXC paal noordwand huis 1 st 55, FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 20, , ,0. cf 40. facetten zijn 8 en 10 cm FRAXIEXC paal binnenstijl 1. st. 33, ,0 2 vl 31,0. cf FRAXIEXC paal binnenstijl 1. st. 78, , ,0. cf 60 x facetten zijn 24 en 32 cm; puntfacetten "opgevreten" ACER CAM paal westwand huis 1. st. 9, ,0 14, FRAXIEXC paal westwand huis 1. st. 22, , ,0. cf 50. facetten zijn 14 en 15 cm FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st smalle ringen FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st wijde jaarringen FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st normale ringwijdte FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st wijde jaarringen FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st normale ringwijdte FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st normale ringwijdte QUERC SP paal oostwand huis 1. st FRAXIEXC balk oostwand huis 1. st... 12,0 17,5 9,5 10, FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st FRAXIEXC paal huis liggende balk tegen palen van S831 houtrestanten in klei; smalle ringen normale ringwijdte, g meetbaar FRAXIEXC balk stiep FRAXIEXC paal huis FRAXIEXC balk stiep FRAXIEXC paal oostwand huis FRAXIEXC paal oostwand huis wijde ringen

32 put spoor M/V strucnr sub stamcode stc_extra deel_boom schors L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max puntvorm PV_extra puntlengte PL_recon cf jr Njr DENDRO soort artefact context opmerking FRAXIEXC takken in paalkuil 1. t Naast paal, in paalkuil. Van mand? Of uiteinden takkenbos? Bouwoffer? In coupe uiteinden zichtbaar FRAXIEXC paal staander huis 1. st FRAXIEXC paal staander huis 1. st FRAXIEXC balk stiep smalle ringen FRAXIEXC balk stiep wijde ringen FRAXIEXC balk profielbalk.. st. 248,0.. 12,5. 7, FRAXIEXC plank profielbalk 15. st. 40,0.. 10,5. 4, FRAXIEXC paal FRAXIEXC paal FRAXIEXC paal westwand huis zuid 1. st. 48, ,0 15, ,0. cf 35. westwand huis zuid 1. t. 39, ,5 10, ,0. cf 33. tussenwand zuid huis 1. st. 29, , ,0.... L>248cm, 12,5x7cm; horizontale balk met leemresten op onderkant facetten zijn 11 en 15,5 cm dikker uiteinde bekapt, facetten zijn 7 en 12,5 cm wigvormig bekapt, 1 braam: 0,15 cm. Bijlsnede is ca. 7,2 cm; facetten zijn 17 en 32 cm FRAXIEXC paal tussenwand zuid huis 1. st. 36, ,5 11, ,0. cf 35. dikker uiteinde bekapt, facetten zijn 9,5 en 11 cm FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 70, , ,0. cf FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 68, , ,0. cf FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 62, , ,0. cf 60 x dikker uiteinde bekapt; 2 dikke bramen op hoek bijlsnede FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 35, ,0 15, ,0. < FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 45, ,0 17, , FRAXIEXC paal oostwand huis 1. t. 52, ,0 16, , FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st r 60, , ,0 19, dikker uiteinde bekapt, facetten zijn 13 en 14 cm volledige bijlafdruk van 7,7 cm; facetten zijn 8 en 17,5 cm dikker uiteinde bekapt; facetten zijn 11 en 16 cm. Bijlsnede is >7,5 cm en 8 cm. met stekdeek op uiteinde aanpunting (=8 cm lang); vraat

33 put spoor M/V strucnr sub stamcode stc_extra deel_boom schors L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max puntvorm PV_extra puntlengte PL_recon cf jr Njr DENDRO soort artefact context opmerking FRAXIEXC paal oostwand huis 1. st. 35, ,0 10, ,0.... dikker uiteinde bekapt, facetten zijn 4 en 13,5 cm QUERC SP balk oostwand huis 10 bb t. 50,0.. 14,0. 10,0. 14, met scheur in kern FRAXIEXC paal tussenwand huis 1. st r 33, , ,0. cf 30.. dikker uiteinde bekapt; facetten zijn 12 en 37 cm; FRAXIEXC paal tussenwand huis 1. st. 77, , ,0. cf 80 x dikke braam FRAXIEXC paal tussenwand huis 1. st. 54, , ,0.... facetten zijn 10 en 28 cm; vraat FRAXIEXC paal tussenwand huis 1. st. 49, ,0 2 vl 19,0.... dikker uiteinde bekapt staander FRAXIEXC paal voorhuis 1. t r 57, , AD. staander dikker uiteinde bekapt; facetten zijn 10 en 18 cm; vlakje op punt is 6 cm; FRAXIEXC paal voorhuis 1. st. 65, ,0 23,5 2 vl 18,0. > 60 x kern verrot FRAXIEXC balk stiep 2 h t+az.. 41,0 10,0 11,0. 6, , FRAXIEXC balk stiep 10 bb st.. 42,0. 11,5. 6, , FRAXIEXC plank stiep 15. st.. 32,0... 4,0. 13,5 2 a 10, staander FRAXIEXC paal voorhuis 1. st. 25,0 32, ,0 2. 4, FRAXIEXC plank stiep 7. st.. 28,0 10,0 12,0 2,5 3, , FRAXIEXC plank stiep 13. st. 46,0.. 13,0. 6, licht afgeschuind, andere kant recht; stro zat er omheen; bemonsterd FRAXIEXC balk stiep 13. st.. 37,0. 12,0. 8, , FRAXIEXC plank stiep 10 bb st.. 42,0. 14,0. 6,0.. 1 k 12,0. cf FRAXIEXC plank stiep 13. st.. 30,0. 13,5. 3,5.. 2 kk 7,0. cf 55.. staander dikker uiteinde bekapt, aan een kant schuin afgehakt/hefkant; volledige bijlafdruk 7,5 cm; FRAXIEXC paal voorhuis 1. st r 38, ,5 20,0 1 vl 12, AD vraat ALNUS-SP plank stiep 10 bb st. 30,0.. 12,0 2,0 5, ALNUS-SP paal FRAXIEXC staak fundering steenbouw 1. t. 49, , , fundering steenbouw 1. t. 43, , ,0. cf 30..

34 put spoor M/V strucnr sub stamcode stc_extra deel_boom schors L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max puntvorm PV_extra puntlengte PL_recon cf jr Njr DENDRO soort artefact context FRAXIEXC balk stiep 10. st. 24,0.. 11,0. 5, FRAXIEXC paal FRAXIEXC paal ALNUS-SP paal ALNUS-SP staak ALNUS-SP paal fundering steenbouw 1. st. 43, , , opmerking fundering steenbouw 1. st. 32, ,0 6 vl 32,0 39,0.... liggend hout/brug 4. t. 18, , liggend hout/brug 1. t+az. 9, , liggend hout/brug 1. t+az. 22, , recht bekapt uiteinde FRAXIEXC paal paal bij brug 1. st. 154, , , op 66 cm vanaf uiteinde 2 vierkante indrukken, 2 brede bramen op kapvlak? ALNUS-SP paal brug 2 h st x 80,0.. 20,0. 11,0 18,0 20,0 2 ka 22,0.... dikker uiteinde bekapt, facetten zijn 19 en 23 cm Brugconstructie, rechte FRAXIEXC paal brug staander 1. st. 47, ,0 11, ,0 30,0 cf 62 x paal ALNUS-SP staak brug 1. t. 59, , , ALNUS-SP balk goot 9. st. 64, ,0? "holle balk west" ALNUS-SP balk goot 9. st. 80,0.. 18,0. 8, door opslag volledig beschimmeld en ALNUS-SP balk goot uitgedroogd ALNUS-SP balk goot 9. st. 70,0.. 23,0. 8,0..? ALNUS-SP staak uit stakenrij haaks op S19 1. t. 31, , , ALNUS-SP paal S19 1. st. 56, ,0 6 xx 41,0 47,0.... ACER CAM paal palenrij st. 35, , ,0 39, ALNUS-SP paal uit rijtje (3) , , , ALNUS-SP staak uit rijtje (21) 1. t. 34, , ,0 26,0... facetten zijn 9 en 20 cm ALNUS-SP staak uit rijtje (7) 1. t+az. 35, ,5 3 a 27,0.... strak vierzijdig bekapt ALNUS-SP paal uit rijtje (2) , , ,0.... paal nr ALNUS-SP paal uit rijtje (22) 1. st. 49, ,0 11,0 3 a 39, ALNUS-SP paal palenrij S213 beschoeiing? 1. st. 85, , , bramen

35 put spoor M/V strucnr sub stamcode stc_extra deel_boom schors L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max puntvorm PV_extra puntlengte PL_recon cf jr Njr DENDRO soort artefact context opmerking uit palenrij in S FRAXIEXC balk beschoeiing 10 bb st. 20,0 23, ,0 2 vl 9,0. > 80 x FRAXIEXC paal FRAXIEXC paal FRAXIEXC paal FRAXIEXC paal uit palenrij in S680 beschoeiing 1. st r 54, ,0 1 vl 20,0.... rij staakjes in greppel 1. st aanpunting met stekdeel (lengte stekdeel is 9 cm), rechte bijlafslag tenm. 7 cm rij staakjes in greppel 1. st houtrestanten in klei rij staakjes in greppel houtrestanten in klei ALNUS-SP paal hekwerk beschoeiing 1. t+az. 43, ,0 7 x 23, ?. ALNUS-SP paal losse paal 1. st. 32, ,0 4. 3,0.... dikker uiteinde bekapt ACER ?. CAM balk losse paal 15. st. 10,0.. 20,0 4,0 11, ACER ?. CAM paal losse paal 2 h st. 9, ,0. 16, ?. FRAXIEXC paal losse paal , ,0 3 ax 48,0 52, ?. FRAXIEXC paal losse paal 1. st. 16, , ? 83?. FRAXIEXC spaander uit greppel Tussen paal 3 en 4, uit stro-mengsel, plag? Op 35cm vanaf vlak.? 86?. nvt onbekend?? aan Steven gegeven ?. FRAXIEXC paal hoek voorhuis , ?. ALNUS-SP paal losse paal 1. st ?. FRAXIEXC paal?? smalle ringen.. 100?. FRAXIEXC balk stiep ?. FRAXIEXC paal?? ?. FRAXIEXC balk losse paal , ,5 2 ax 18, ?. FRAXIEXC paal losse paal 1. st. 74, , ,0.... facetten zijn 238 en 43 cm????. FRAXIEXC paal?? 1. st. 35, ,0 24, vlakke onderkant gekliefde tak, vierkante doorsnede; met bh specie rood; grondcompressie op? 328??. FRAXIEXC staak los paaltje 4. t. 55,0.. 5,0. 8, ,0.... puntje

36 put spoor M/V strucnr sub stamcode stc_extra deel_boom schors L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max puntvorm PV_extra puntlengte PL_recon cf jr Njr DENDRO soort artefact context opmerking 3 849?? 11 ALNUS-SP paal beschoeiing van beschoeiing Uitleg van de codering gebruikt in bijlage 1 alle afmetingen zijn in cm put spoor M/V strucnr sub soort artefact context stamcode stc_extra deel_boom schors L min/max B min/max Dikte min/max Dia min/max puntvorm PV extra puntlengte werkput spoor monster- of vondstnummer nummer van structuur, uitgegeven door archeoloog volgnummer, wanneer binnen één vondstnummers meer houtvondsten zijn (door BIAX toegekend) houtsoort algemene omschrijving van object (constructiehout/voorwerp/bewerkt/onbewerkt); bij? is de toewijzing niet zeker omschrijving van spoortype schematisch aangeven van de wijze waarop het object in de stam georiënteerd is (grondvorm), zie bijgevoegd schema. a = zonder bast b = met één zijde met bast bb = met twee zijden met bast h = met hart st= stam; t = tak; w = wortel aanwezigheid van schors (s) of wankant (w) lengte minimaal/maximaal (=compleet) breedte minimaal/maximaal (=compleet) hoogte/dikte minimaal/maximaal (=compleet) diameter minimaal/maximaal (=compleet) puntvorm, d.w.z. het aantal vlakken halverwege de punt; zoals 2 =2 bekapte vlakken enz. extra opmerking over puntvorm a kleine extra kap x onbewerkte kant (meestal nog met schors) vl vlak, punt loopt niet helemaal spits toe k (kk) (kkk) één of meer kliefkanten Deze onbewerkte vlakken en kliefkanten zijn dus niet inbegrepen in het aantal vlakken aangegeven met een cijfer. Bijvoorbeeld: 4kk = punt gevormd door 4 bewerkte vlakken en twee (onbewerkte) kliefkanten. d.w.z. de lengte van het hoogste kapvlak van de punt (PL = 0: vlak gekapte onderkant)

37 PL recon cons g m s cf jr Njr DENDRO opmerking gereconstrueerde puntlengte conservering goed matig slecht circa aantal jaarringen aantal jaarringen monster voor dendrochronologisch onderzoek: x (geselecteerd) of al gemeten (dan staat de de datering) extra opmerkingen code wetenschappelijke naam nederlandse naam ACERCAM Acer campestris Esdoorn/Spaanse aak ALNUS-SP Alnus els FRAXIEXC Fraxinus excelsior gemene es QUERC-SP Quercus eik

38 Stamcodes 1 hele stam 11 drie- (11b) of vierzijdig (11) gerechte balk uit kwart stam 2 halve stam 12 eenzijdig gerechte plank 3 derde stam 13 radiale plank door hart (kwartiers) 4 kwart stam 14 radiale plank maximaal tot hart 5 radius kleiner dan boog 15 tangentiale plank, hart hooguit rakend (h), breedte groter dan radius (dosse) 6 radius gelijk aan boog 16 plank hart hooguit rakend (h), breedte maximaal radius 7 radius groter dan boog 17 relatief klein deel uit stam 8 eenzijdig gerechte balk 18 segment van een uitgeholde stam 9 twee-(9bb), drie- (9b) of vierzijdig (9) gerechte balk door het hart van de stam 19 L-profiel 10 twee- (10bb), drie- (10b) tot vierzijdig (10) gerechte balk uit halve stam 0 = onbekend 99 = eigen vorm (zie tekst)

39 Bijlage 2. Naaldwijk-Trade Parc Westland, bijlsneden op kapvlakken.

40

41

42