Hout van de opgraving LR76 Coehoorn in Utrecht

Transcriptie

1 Hout van de opgraving LR76 Coehoorn in Utrecht RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 657 MEI 2013 SILKE LANGE

2 Colofon Titel: BIAXiaal 657 Hout van de opgraving LR76 Coehoorn in Utrecht Auteur: S. Lange Opdrachtgever: Afdeling Erfgoed gemeente Utrecht Gemeente: Utrecht Plaats: Utrecht Toponiem: Boerderij Coehoorn Projectcode: LR76 ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: Centrumcoördinaten vindplaats: / ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2013 Correspondentieadres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding Op een perceel langs het spoor Utrecht-Centraal en Utrecht Terwijde is een boerderij uit de 20 e eeuw gesloopt (figuur 1). De boerderij was bekend onder de naam de Coehoorn, een verwijzing naar de Coehornschen dijk, de huidige Huppeldijk (figuur 2). Het perceel maakt deel uit van de herinrichtingsplannen ten behoeve van nieuwbouw, namelijk het Leidsche Rijn Centrumproject. De geplande bouwwerkzaamheden zullen de bodem en het aanwezige archeologische bodemarchief tot op grote diepte verstoren. Figuur 1 Utrecht-Coehoorn, ligging van het perceel aan de Vleutenseweg, gemeente Utrecht. De boerderij heeft mogelijk meer dan één voorganger gekend. Vanaf de 16 e eeuw heeft op het terrein een boerderij gestaan, zoals uit archieven blijkt en op een historische kaart van Specht ( ) staat aangegeven (figuur 3). 1 Tijdens de sloopwerkzaamheden van de boerderij uit de 20 e eeuw zijn echter ook sporen van mogelijk oudere bewoning aangetroffen in de vorm van kloostermoppen en een ingegraven pot. In eerste instantie werd rekening gehouden met een middeleeuwse datering. De waarnemingen hebben geleid tot een selectiebesluit 1 De kaart van Specht uit 1539 is herzien door Gabriel Reets in Deze kaart is echter verloren gegaan.

4 BIAXiaal van de gemeente Utrecht met het doel de archeologische waarden ex situ veilig te stellen. Vandaar dat er voorafgaande aan de bouwwerkzaamheden een archeologisch onderzoek is verricht. Figuur 2 Utrecht-Coehoorn, de boerderij de Coehoorn uit 1916 die in 2009 is gesloopt (bron: Figuur 3 Utrecht-Coehoorn, Caerte van de Vryheyd der Stadt Utrecht volgens decisie van den jare Het sterretje verwijst naar het perceel (bron:

5 BIAXiaal Het onderzoek heeft de projectcode LR 76 verkregen en is uitgevoerd onder leiding van Jeroen van der Kamp, archeoloog van Afdeling Erfgoed gemeente Utrecht. De opgraving heeft plaatsgevonden in het voorjaar van Het onderzoek heeft enkele houten vondsten opgeleverd, waaronder een houten (pomp)buis en een scheepsplank. Het gaat vooral om bouwhout, afkomstig van beschoeiingen, uit een greppel, van een waterput en een hooiberg. In dit verslag worden de resultaten van het houtspecialistische onderzoek besproken. 2. Materiaal en methode In totaal zijn 45 houtvondsten afkomstig uit 16 verschillende grondsporen onderzocht. 2 Een overzicht van de geanalyseerde houtvondsten met hun contextgegevens wordt in tabel 1 gegeven. Tabel 1 Utrecht-Coehoorn, overzicht van geanalyseerde houtvondsten en hun context. vondst put spoor context voorlopige datering duigen van ton onder kaaskelder rond , hooiberg ? waterput 17 e eeuw tonput 17 e eeuw? paalkuil midden 17 e eeuw? 174, waterput en pompbuis (midden?) 17 e eeuw hooiberg (2 e helft?) 17 e eeuw stakenrij 2 e helft 17 e of vroege 18 e eeuw paalkuil 16 e, 17 e of 18 e eeuw 155, waterput (1 e kwart?) 18 e eeuw beschoeiing begin 18 e eeuw? greppel begin 18 e eeuw? paal door vloer kleine kelder (eerste helft?) 18 e eeuw greppel greppel /34 greppel paal naast beerput 17 e 19 e eeuw beerput laat 19 e eeuw-vroege 20 e eeuw 2 Bovendien een extra monster van een ander project, namelijk V571 van LR 79.

6 BIAXiaal Resultaten De resultaten van het houtonderzoek staan weergegeven in bijlage DENDROCHRONOLOGISCH DATERINGSONDERZOEK Er zijn weinig vondsten geschikt bevonden voor een dendrochronologisch dateringsonderzoek. Voor dit onderzoek zijn de houtsoorten eik, es, iep en in sommige gevallen ook beuk en enkele naaldhoutsoorten, zoals den, fijnspar en zilverspar, geschikt. Bovendien is een minimum aantal jaarringen van 60 vereist. De geschiktheid wordt ook bepaald door een relatief regelmatig groeipatroon. Knoestig hout, wortels, etc. vertonen in de kopse kant van het hout vervormingen in het jaarringpatroon en vallen daarom af. Uiteindelijk bevatten slechts zes vondstnummers relatief geschikt materiaal. Hiervan zullen twee stuks hout voorafgaande aan het verzagen (voor de bemonstering van een jaarringschijf) worden getekend. Het gaat daarbij om de buis (V176) en een scheepsplank (V71). Het driehoekige voorwerp (V64) had net te kort jaarringen om dendrochronologisch te kunnen worden gedateerd. Verder zijn twee duigen van verschillende tonnen (V173, V177) en een naaldhouten plank (V157) geselecteerd. Van de zes dendromonsters konden slechts de twee laatstgenoemde worden gedateerd. Interessant is het vermoedelijke herkomstgebied van het hout. Vondstnummer 173 komt waarschijnlijk uit Polen of Wit-Rusland, vondstnummer 177 uit het noordoostelijke Frankrijk (zie tabel 2). Het dateringsonderzoek is uitgevoerd door Van Daalen Dendrochronologie in Deventer. Tabel 2 Utrecht-Coehoorn, resultaten van het dendrochronologische onderzoek (Van Daalen 2013). vondst spoor object meting* eind kapinterval herkomstindicatie duig duig na 1472 Polen of Wit-Rusland duig na 1471 noordoostelijk Frankrijk scheepsplank paal buis

7 BIAXiaal Figuur 4 Utrecht-Coehoorn, vermoedelijke herkomstgebieden van de duig (V173) uit spoor 101 (links) en uit spoor 13 (V177, rechts) ( Van Daalen 2013). 3.2 HOUT UIT SPOREN UIT DE 15 E EEUW Onder een kaaskelder zijn veertien duigen van een ton opgegraven (V 173, zie figuur 5). De ton was tot op een hoogte van 0,40 meter vergaan. Oorspronkelijk zal de hoogte van de ton circa 70 tot 80 centimeter zijn geweest, omdat de grootste breedte van de duigen (halverwege de tonhoogte) op circa 36 centimeter is gemeten. Het hout van de duigen was eik (Quercus). Figuur 5 Utrecht-Coehoorn, eiken duigen met kroes van ton (V173) ( BIAX Consult). De bewaard gebleven onderkanten van de duigen waren voorzien van een kroes, een gezaagde groef op circa 5 centimeter vanaf de rand. Met behulp van de kroes werd de tonbodem vast gezet. Opmerkelijk zijn de diepe haksporen op de onderkanten van de duigen, waarschijnlijk ontstaan toen de tonbodem werd verwijderd om de ton als waterput te kunnen gebruiken (figuur 5). Ook waren op enkele duigen kleine ronde gaten met een diameter van 1 centimeter zichtbaar. In enkele bevonden zich restanten van pennetjes van wilg (Salix) waarmee ooit de houten hoepels op hun plek zijn gehouden (figuur 6). Hoepels van ijzer hadden een roestige afdruk op het eikenhout achtergelaten. Dit was niet het geval bij

8 BIAXiaal deze duigen. Van de houten hoepels zijn geen restanten terug gevonden. Voorbeelden van kleine eiken tonnen met houten hoepels tot onder de rand staan vaak op historische schilderijen, zo ook op een schilderij van een onbekende meester uit de 16 e eeuw dat in Haarlem in het museum hangt, zie figuur 8. Figuur 6 Utrecht/Coehoorn, diepe haksporen op uiteinden van duigen (V 173) ( BIAX Consult). Figuur 7 Utrecht-Coehoorn, eiken duigen met gaten, soms met wilgenhouten penresten (V 173) ( BIAX Consult).

9 BIAXiaal Figuur 8 Museum Haarlem, detail met harington en houten hoepels op een 16 e eeuwse schilderij. 3.3 HOUT UIT SPOREN UIT DE 16 E OF 17 E EEUW Van een hooiberg afkomstig zijn een balk (V123, zie figuur 9) en een paalstomp (V124, zie figuur 12 en figuur 13). De eiken balk (V123) had een resterende lengte van 76 centimeter (11,5 x 6,4 x 11 x 8 centimeter) en was voorzien van een schuin afgezaagd uiteinde (15 centimeter lang, zie figuur 9). Dit is een schuine las, een manier om twee balken met elkaar te verbinden, bijvoorbeeld om deze te verlengen (zie figuur 11). Ter hoogte van het afgeschuinde deel stak een eikenhouten penrestant (diameter 3 centimeter, zie figuur 10) in het hout. Op het houtoppervlak van de balk waren zaagsporen goed zichtbaar bewaard gebleven. Verder behoorde tot spoor 48 een eikenhouten paalstomp met licht verkoolde onderkant (V124, zie figuur 12) die oorspronkelijk als hooibergroede dienst heeft gedaan. Op 22 centimeter vanaf het vlak bekapte uiteinde bevond zich het enige, bewaard gebleven, ovale gat van de roede (5,7 x 3,2 cm). Opmerkelijk was een gleuf precies in het midden van de paalonderkant met een breedte van circa 15 centimeter en 5,5 centimeter diep (zie figuur 13). De functie van de gleuf kan

10 BIAXiaal worden gezocht in de constructie van de hooiberg, namelijk een prefabricage met telkens twee staanders. De prefabricage is liggend uitgevoerd. Voor de verticale plaatsing zijn de onderdelen van de hooiberg met behulp van touw omhoog getrokken. In de gleuf van de paalonderkant werd daarbij een balkje geschoven dat als hefboom fungeerde. Figuur 9 Utrecht-Coehoorn, eikenhouten balk met schuine las en zaagsporen, vondstnummer 123 ( BIAX Consult). Figuur 10 Utrecht-Coehoorn, detail van eikenhouten balk met schuine las en pen-en-gat verbinding, vondstnummer 123 ( BIAX Consult). Figuur 11 Schuine las in een stijlvoetplaat in Berends 1996, pag. 95.

11 BIAXiaal Figuur 12 Utrecht-Coehoorn, eiken paal van hooiberg met gat: hooibergroede (V 124) ( BIAX Consult). Figuur 13 Utrecht-Coehoorn, eiken paal van hooiberg met gleuf op onderkant (V 124) ( BIAX Consult). 3.4 HOUT UIT SPOREN UIT DE 17 E EEUW In een waterput, opgegraven in put 11 (S 33) kwam een vermoedelijk als deksel gebruikte plank van fijnspar met teerresten en twee spijkers (V171). Van de plank resteerde een lengte van 50 centimeter, een breedte van 17,5 centimeter en een

12 BIAXiaal dikte van 2 centimeter. De plank met teer bevond zich oorspronkelijk op een rond constructie-element, gezien het kringvormige patroon dat het teer heeft achtergelaten (zie figuur 14). De doorsnede van de kring bedroeg 24 centimeter en komt overeen met de omvang van de pompbuis. Ook lijkt het erop dat in de teervlek een ronde opening zat. Mogelijk is de plank gebruikt als onderkant van een pompbuis, net zoals vondstnummer 176. Beide waterputten dateren trouwens in dezelfde periode. Figuur 14 Utrecht-Coehoorn, plank van fijnspar met teerresten (V171) ( BIAX Consult) Tonput, spoor 13 Voor de beschoeiing van de waterput in werkput 11 (S 13) heeft men een eiken ton hergebruikt. Van deze ton zijn drie duigen geborgen en vervolgens beschreven (V177, zie figuur 15). De duigen waren bijna compleet qua lengte. De grootste lengte bedroeg 173 centimeter. Waarschijnlijk waren de duigen afgebroken ter hoogte van de kwetsbare kroes voor de tondeksel. In dat geval kan men circa 5 centimeter bij de lengte optellen en zal de ton circa 178 centimeter hoog zijn geweest. De bewaard gebleven uiteinden van de duigen waren in elk geval voorzien van een kroes voor de tonbodem (of tondeksel) die voor de aanleg van de waterput werd verwijderd. Aan de buitenkant van de duigen waren de afdrukken van ijzeren hoepels zichtbaar bewaard gebleven. Van de hoepels zelf zijn geen restanten meer aangetroffen. De duigen waren vervaardigd van radiaal gekliefd eiken stamhout met smalle groeiringen en zijn geschikt voor een dendrochronologisch onderzoek. De breedte van de duigen varieerde tussen maximaal 16,3 en 17,5 centimeter in het midden van de duig, daar waar de ton ooit zijn grootste omvang heeft gekend. Van een van de duigen was aan de bovenkant een rechthoekig stukje eruit gezaagd, zoals te zien op figuur 16. Mogelijk om zo een rechthoekig gat voor een extra (tap)opening te creëren of om ruimte te maken voor de plaatsing van een waterpomp.

13 BIAXiaal Figuur 15 Utrecht-Coehoorn, eiken duigen van tonput (S 13, V177) ( BIAX Consult). Figuur 16 Utrecht-Coehoorn, detail van ingezaagde duig van tonput (S 13, V177) ( BIAX Consult). Uit spoor 23 in put 11 werd een eikenhouten staak met een resterende lengte van 48 centimeter, een breedte van 7,5 en een dikte van 5,8 centimeter geborgen (V 152, zie figuur 17). De staak was uit een vierde van een knoestige tak gemaakt. Een uiteinde van de staak was vierzijdig aangepunt over een lengte van 12 centimeter en voorzien van een borst, de term voor een haaks kops vlakje ter aansluiting op een vlak gedeelte van een ander element. 3 Op de kapvlakken waren bramen te herkennen, afkomstig van kleine beschadigingen op de bijlsnede van de bijl waarmee is gewerkt (zie figuur 18). In de dwarsdoorsnede waren 45 jaarringen te herkennen, te weinig om het hout dendrochronologisch te laten onderzoeken. 3 Uit Berends 1996, pag.92.

14 BIAXiaal Figuur 17 Utrecht-Coehoorn, aangepunte eiken staak met borst, uit spoor 23, vondstnummer 152 ( BIAX Consult). Figuur 18 Utrecht-Coehoorn, bramen op kapvlak van eiken paal, vondstnummer 152 ( BIAX Consult) Fundering waterput met karrenwiel en pompbuis, spoor 43 In werkput 11, spoor 43 is een karrenwiel (V 174) opgegraven dat als fundering voor een waterput heeft gediend. Hiervan is een compleet segment en een deel van een tweede segment onderzocht, zie figuur 19. De lengte van het geborgen segment bedroeg 65 centimeter, bij een breedte van 12 centimeter en een dikte van 5 centimeter. De oorspronkelijke wieldiameter zal circa 1,10 meter zijn geweest. Alle delen van het karrenwiel, namelijk de segmenten, spaken en verbindingspennen waarmee de segmenten aan elkaar zijn gevoegd, waren van eik. De verbindingspennen hadden een lengte van 25 centimeter en een diameter van maximaal 3,5 centimeter in het midden en 2,5 centimeter op de uiteinden. Een uiteinde van de pen stak schuin naar boven in het ene segment en het andere penuiteinde schuin naar beneden in het aansluitende segment. Tussen de spaken was het hout aan de buitenkant verjongd. Dit leverde een golfend patroon op tussen de spaken. De spaken zelf waren tot op het segment afgezaagd, waarschijnlijk vanwege het hergebruik als putfundering. Het wiel bleek gerepareerd. Een reparatieplankje was aan de buitenkant van de twee geborgen segmenten gespijkerd (zie figuur 20). Ook dit hout was van eik.

15 BIAXiaal Uit het spoor kwam een andere opmerkelijke vondst, namelijk een houten pompbuis met een bewaard gebleven lengte van 146 centimeter (V176, zie figuur 21, figuur 22 en figuur 23). Voor de buis is een eiken stam gebruikt met een doorsnede van 24 centimeter. De stam was aan vier kanten wankant bekapt. Dat wil zeggen de hoeken niet zijn bekapt, waardoor de buis een min of meer achtkantige doorsnede verkreeg. Van deze bewerking zijn de brede bijlafslagen van een kantrechtbijl goed zichtbaar op het houtoppervlak bewaard gebleven. Het gat had een doorsnede van 6 centimeter en was schuin in de stam geboord. Waarschijnlijk was dit geen opzet, maar mogelijk gebrek aan ervaring met de buizenboor. De onderkant was afgesloten met een deksel van fijnspar (Picea abies), op de buis vast gezet met teer en drie ijzeren spijkers, zie figuur 24). Vanaf het originele uiteinde op 50 centimeter was de stam op twee kanten doorboord, dat wil zeggen, op alle vier zijden was een gat met een diameter van 3,5 centimeter aanwezig. De gaten dienden waarschijnlijk als opening voor de pompleiding naar de eigenlijke waterpomp (zie figuur 25). Figuur 19 Utrecht-Coehoorn, segment met reparatieplank van eiken karrenwiel (V174) ( BIAX Consult). Figuur 20 Utrecht-Coehoorn, detail van breuk met reparartieplankje op het segment. Duidelijk te zien ook de afgezaagde spaken (V174) ( BIAX Consult).

16 BIAXiaal Figuur 21 Utrecht-Coehoorn, waterput met pompbuis van hout uit 17 e eeuw, spoor 43 ( gemeente Utrecht). Figuur 22 Utrecht-Coehoorn, eiken pompbuis met gat (V176) ( BIAX Consult). Figuur 23 Utrecht-Coehoorn, eiken pompbuis met opening aan voorkant (V176) ( BIAX Consult).

17 BIAXiaal Figuur 24 Utrecht-Coehoorn, de deksel van fijnspar met teerresten en ijzeren spijkers waarmee het uiteinde van de pompbuis was afgesloten (V176 sub2) ( BIAX Consult). Figuur 25 Utrecht-Coehoorn, reconstructie tekening van houten pompbuis met pomp (bron: internet). 3.5 HOUT UIT SPOREN EIND 17E/BEGIN 18E EEUW Hout van hooiberg, spoor 48 Twee planken (V 83 sub 1 en sub 2, zie figuur 26) zijn afkomstig van een structuur die als hooiberg is geïnterpreteerd. De beter bewaard gebleven plank (V83 sub 1) had een lengte van circa 70 centimeter, een breedte van 18 centimeter en was 3 centimeter dik. Het uiteinde was schuin afgezaagd. Van de andere plank resteerden twee fragmenten, waarvan de lengte samen circa 30 centimeter bedroeg (breedte 8 centimeter, dikte 2 centimeter). Beide planken waren van zilverspar (Abies alba) en bovendien licht verkoold.

18 BIAXiaal Figuur 26 Utrecht-Coehoorn, twee planken van zilverspar van een hooiberg, spoor 48, vondstnummer 83 ( BIAX Consult). Van een stakenrij afkomstig zijn vijf staken van esdoorn (Acer campestre; V154, zie figuur 27). De bewaard gebleven lengte van de staken varieerde tussen 5 en 22 centimeter, met een diameter tussen 6 en 7 centimeter. Voor de staken zijn takken zes- of zevenzijdig aangepunt. De puntlengte varieerde tussen 12 en 18 centimeter. Op alle staken zijn duidelijke en opvallend brede bramen waargenomen (zie figuur 28). Figuur 27 Utrecht-Coehoorn, staken van esdoorn van stakenrij, vondstnummer 154 ( BIAX Consult).

19 BIAXiaal Figuur 28 Utrecht-Coehoorn, staak met bramen op facet, vondstnummer 154 ( BIAX Consult). Vondstnummer 153 omvatte het uiteinde van een vierzijdig bekapte paal met een resterende lengte van 53 centimeter (figuur 29). De paal was vervaardigd van een elzen stam (Alnus) met een diameter van 14 centimeter. Op de kapvlakken van de paalpunt waren bramen goed zichtbaar bewaard gebleven (figuur 30). Figuur 29 Utrecht-Coehoorn, elzenhouten paalpunt (V153) ( BIAX Consult). Figuur 30 Utrecht-Coehoorn, bramen op elzenhouten paalpunt, vondstnummer 153 ( BIAX Consult).

20 BIAXiaal HOUT UIT SPOREN UIT DE 18 E EEUW Fundering waterput met karrenwiel, spoor 14 Voor de fundering van een waterput die in werkput 11 werd opgegraven, heeft men een eikenhouten wiel hergebruikt (V155, zie figuur 31). Van het zwaar gehavende karrenwiel zijn twee (delen) van segmenten onderzocht. Het wiel zal oorspronkelijk een doorsnede van meer dan 1,20 meter hebben gehad. In verband met de plaatsing in de put zijn de spaken tot op het segment afgezaagd. De lengte van het geborgen segment bedroeg 58 centimeter. Van de aansluitende segmenten resteerde een lengte van circa 17 centimeter. Alle wielonderdelen waren van eik, zowel de spaken, als ook de verbindingspennen. De planken waarmee de zwakke plekken op de velg zijn gerepareerd, waren echter van den (Pinus sylvestris). In de planken bevonden zich vierkante spijkers (zie figuur 32). Het hout van de planken was aangetast door houtworm. Waarschijnlijk zijn de planken secundair. Tussen de spaken was het hout aan de binnen- en buitenzijde van de velg verjongd. Een van de segmenten was op twee plaatsen gebroken, namelijk ongeveer ter hoogte van de spaken. Getuige twee reparatieplankjes heeft men getracht het wiel op te lappen. Aan de buitenkant van de velg zag men bij één van de spaken nog een wiggetje dat in de spaak was gedreven. Dit is een gebruikelijke manier om spaken in een velg vast te zetten. Blijkbaar is een wig los gekomen en begon één van de spaken te schuiven. Dat is waarschijnlijk de reden waarom men in deze spaak een grote, vierkante ijzeren spijker had gedreven. Er zijn geen sporen van een ijzeren band gevonden die mogelijk de velg zou hebben beschermd. Gezien de talrijke reparatieplekken zal het wiel een lange en/of intensieve gebruiksduur hebben gekend. Onderin de waterput bevond zich een plank van fijnspar met een compleet bewaard gebleven lengte van 93,5 centimeter, een breedte van 25 centimeter en een dikte van 1,5 centimeter (V157, zie figuur 33). De plank is afkomstig van de buitenkant van de stenen ring van de waterput. Hier stonden rechtopstaande planken (hoogte ca. 1 m) waarvan de plankonderkanten aan het karrenwiel waren gespijkerd. Vondstnummer 157 is één van deze planken. De plank was radiaal uit de stam gehaald en vertoonde in de dwarsdoorsnede meer dan zestig jaarringen. Hiermee is de plank geschikt bevonden voor een dendrochronologische datering. De plank was door en door aangetast door houtworm (zie figuur 34). Vanwege de milieuomstandigheden in de waterput (zuurstofarm en onder grondwaterpeil) zal de aantasting zijn gebeurd toen de plank nog deel uitmaakte van een bovengrondse constructie, bijvoorbeeld in een huis. Het betreft dus een plank die door hergebruik in de put terecht is gekomen.

21 BIAXiaal Figuur 31 Utrecht-Coehoorn, deel van karrenwiel uit waterput, spoor 14 (V155) ( BIAX Consult). Figuur 32 Utrecht-Coehoorn, detal van reparatieplank op segment met ijzeren spijkers (V155) ( BIAX Consult). Figuur 33 Utrecht-Coehoorn, plank van fijnspar onderin waterput (V157) ( BIAX Consult).

22 BIAXiaal Figuur 34 Utrecht-Coehoorn, detail van plank van fijnspar met houtwormgaten (V157) ( BIAX Consult) Balk van beschoeiing, spoor 50 Het betreft een eikenhouten balk (V 67) met een bewaard gebleven lengte van 108 centimeter, een breedte van 20 centimeter en een dikte van 10,5 centimeter (zie figuur 35). In de dwarsdoorsnede zijn circa twintig brede jaarringen geteld; dit was te weinig voor een dendrochronologische datering. Op het houtoppervlak waren horizontale zaagsporen zichtbaar bewaard gebleven (zie figuur 36). De balk was over een lengte van 59 centimeter tweezijdig afgeschuind met een vlak afgewerkt uiteinde. Op 21,5 centimeter vanaf het afgeschuinde uiteinde gerekend, was de balk doorboord, waarschijnlijk voor een pen-en-gat verbinding. Uitgaande van de diameter (2,8 centimeter) zal er een houten pen met de gebruikelijke standaard afmeting, lengte 20 centimeter bij een diameter van circa 3 centimeter, door het gat zijn geschoven. Ter hoogte van het verweerde uiteinde lijkt ook een gat te zijn geweest. De onderlinge afstand tussen de twee gaten was circa 80 centimeter. Binnen de beschoeiing heeft dit constructieelement met pen-en-gat verbinding geen functie gehad. Het is daarom aannemelijk dat de balk secundair is gebruikt. Op basis van het afgeschuinde uiteinde met doorboring en de aanwezigheid van een tweede gat kan de balk als ankerbalk of tussenbalk in een gebouwconstructie zijn gebruikt (voorbeeld van een ankerbalk, zie figuur 37). Een ankerbalk is een houtelement voor een verbinding in het horizontale vlak met een ander houtelement dat is voorzien van een rechthoekig gat waardoorheen het uiteinde van de ankerbalk wordt geschoven. De bewerking van vondstnummer 67 zal dan ook tijdens de primaire bewerking zijn uitgevoerd, waarbij de balk op het uiteinde is verjongd (=afgeschuind) om als stekdeel te kunnen fungeren. 4 4 Oorspronkelijk zal de ankerbalk aan weerszijden zijn verjongd.

23 BIAXiaal Figuur 35 Utrecht-Coehoorn, eikenhouten balk (V 67) van beschoeiing met twee gaten, spoor 50 ( BIAX Consult). Figuur 36 Utrecht-Coehoorn, eikenhouten balk van beschoeiing, spoor 50 (V67) met zaagsporen ( BIAX Consult). Figuur 37 Ankerbalk (zie pijl) van boerderij (bron: Berends 1996)

24 BIAXiaal Beschoeiingsplank uit greppel, spoor 11 Een eikenhouten plank met schuin afgezaagde uiteinden (V71) diende als beschoeiing van de zijkant van een greppel (zie figuur 38 en figuur 39). Het betreft een hergebruikte scheepsplank die waarschijnlijk voor dit doel werd ingekort tot een lengte van 237 centimeter. De breedte van de plank bedroeg maximaal 48,5 centimeter bij een dikte van 1,5 en 4,5 centimeter. De plank is een hartplank, afkomstig van een tangentiaal (=dosse) gezaagde eiken stam. Dicht bij het hart, de kern, zijn scheuren in lengterichting van het hout ontstaan (zie figuur 40). Deze zijn al in de primaire functie van de plank als scheepsplank met mos dicht gebreeuwd. 5 Bovenop de scheuren en het mos zijn breeuwlatjes van fijnspar getimmerd. Deze latjes volgen precies de contouren van de scheur in het hout (zie figuur 41, figuur 42 en figuur 43). Figuur 38 Utrecht-Coehoorn, eiken scheepsplank in situ, spoor 11 ( gemeente Utrecht). 5 Determinatie van het breeuwsel is uitgevoerd door Henk van Haaster.

25 BIAXiaal Figuur 39 Utrecht-Coehoorn, eiken scheepsplank direct na berging, spoor 11 ( gemeente Utrecht). Figuur 40 Utrecht-Coehoorn, uiteinde van eiken scheepsplank met scheur ter hoogte van hart of kern van stam, vondstnummer 71 ( BIAX Consult).

26 BIAXiaal Figuur 41 Utrecht-Coehoorn, detail van eiken scheepsplank met de met mos opgevulde scheur, vondstnummer 71 ( BIAX Consult). Figuur 42 Utrecht-Coehoorn, detail van eiken scheepsplank met breeuwlatje op mos om scheur te dichten, vondstnummer 71 ( BIAX Consult). Figuur 43 Utrecht-Coehoorn, detail van eiken scheepsplank met vastgespijkerde breeuwlatjes, vondstnummer 71 ( BIAX Consult).

27 BIAXiaal Paal door keldervloer, spoor 93 Door de vloer van de kleine kelder in werkput 1(S 93) bevond zich een eikenhouten paal met een bewaard gebleven lengte van 116 centimeter, en een breedte van 21 x 25 centimeter (V175, zie figuur 44). De paal had een vlakke onderkant en was tweezijdig behouwen. Het hout was knoestig en het groeipatroon onregelmatig, waardoor een dendrochronologisch onderzoek waarschijnlijk niet mogelijk is. Figuur 44 Utrecht-Coehoorn, eiken paal van keldervloer (V 175) ( BIAX Consult) Voorwerp en pollepel uit greppel, spoor 29 Uit spoor 29 in put 4 werd een compleet bewaard eikenhouten voorwerp met een lengte van 21 centimeter, een breedte van maximaal 11 centimeter en een dikte van maximaal 4,1 centimeter geborgen (V64, zie figuur 45). Het voorwerp had een driehoekige vorm en bleek ooit met spijkers aan een constructie of iets dergelijks te zijn vast getimmerd. Op de onderkant bleken bijlafslagen zichtbaar bewaard te zijn gebleven. Deze kant is minder verweerd dan de kant met spijkerresten. De functie van het voorwerp is vooralsnog niet achterhaald. Uit hetzelfde spoor afkomstig is een houten pollepel (zie figuur 46, figuur 47) die direct naar berging voor conservering is overgedragen aan een specialist. Aan de lepel zal later een houtsoortbepaling worden uitgevoerd.

28 BIAXiaal Figuur 45 Utrecht-Coehoorn, boven- en onderaanzicht van eikenhouten voorwerp met spijkerresten uit greppel, spoor 29 (V64) ( BIAX Consult). Figuur 46 Utrecht-Coehoorn, pollepel uit greppel, spoor 29 ( gemeente Utrecht).

29 BIAXiaal Figuur 47 Utrecht-Coehoorn, pollepel uit greppel na conservering, spoor 29 ( gemeente Utrecht) Voorwerp uit greppel, spoor 29/34 Uit de vijverdemping afkomstig is een houten object met een ijzeren (?) ring eromheen (V59, zie figuur 48). De houtsoort is haagbeuk (Carpinus betula). Vanaf de bovenkant gerekend bevindt zich het ingesnoerde gedeelte met ring op 2 tot 2,5 centimeter. De afgeronde, bovenkant met ring loopt uit in een soort steel. Hiervan is slechts een stukje bewaard gebleven en het overige deel bleek te zijn afgebroken. Oorspronkelijk zal de bovenkant rond zijn geweest, getuige de afgespleten zijkant van het voorwerp. Waarschijnlijk betreft het een staakuiteinde met een gereconstrueerde doorsnede van circa 4,5 centimeter. De doorsnede van de gesmede ring is 4,8 centimeter bij een breedte van maximaal 1 centimeter en een dikte van 0,2 centimeter. De ring was niet evenwijdig breed, maar is decoratief gehamerd waardoor een golvend patroon ontstond. De functie van het voorwerp is dusver niet achterhaald.

30 BIAXiaal Figuur 48 Utrecht-Coehoorn, boven- en zijaanzichten van een object van haagbeuk met ijzeren ring eromheen, vondstnummer 59 ( BIAX Consult). 3.7 HOUT UIT SUBRECENTE SPOREN Aangepunte paal naast beerput, spoor 89 Het betreft een matig bewaard gebleven paalfragment met een lengte van 59 centimeter, een breedte van 10 en een dikte van 7,5 centimeter (V97, zie figuur 49). Het spinthout bleek volledig verrot en bewerkingssporen op het houtoppervlak waren niet meer te herkennen. Voor de paal heeft men een knoestige tak van eik in vier delen gespleten. Het uiteinde van de paal is vierzijdig aangepunt over een lengte van circa 21 centimeter. In de dwarsdoorsnede zijn 45 jaarringen geteld. Dit was niet voldoende om het hout dendrochronologisch te laten dateren. Figuur 49 Utrecht-Coehoorn, paalfragment van gekliefd eikenhout, spoor 89 (V 97) ( BIAX Consult) Hout uit beerput, spoor 75 Uit een beerput met een datering in de 19 e eeuw tot vroege 20 e eeuw zijn twee houten voorwerpen (V84 sub 1 en sub 2) afkomstig, zie figuur 50 en figuur 51).

31 BIAXiaal Het betreft een sierlijk gedraaid handvat met op het uiteinde een metalen band en restanten van ijzer in de steel met een lengte van 18,5 centimeter en een diameter van 1,4 en 3,5 centimeter. Het handvat is van esdoorn. Het tweede, meer beschadigde voorwerp is een mesheft van hout van een appelachtige (Pomoideae-type) met een lengte van 9,2 centimeter, een breedte van 1,8 centimeter en een (beschadigde, dus niet complete) dikte van 0,6 centimeter. Op het uiteinde bevindt zich een roestige aanslag, mogelijk van de angel. Twee spijkertjes op het mesheft hebben het metaal oorspronkelijk geborgd. Figuur 50 Utrecht-Coehoorn, handvat van gereedschap (boven) en mesheft (onder), beiden uit spoor 75 (V84) ( BIAX Consult). Figuur 51 Utrecht-Coehoorn, andere, meer verweerde kant van handvat van gereedschap (boven) en mesheft (onder), beiden uit spoor 75 (V84) ( BIAX Consult).

32 BIAXiaal Conclusies De opgraving heeft bijna uitsluitend goed geconserveerde houtvondsten opgeleverd. Het hout was stevig qua consistentie en in de meeste gevallen waren bewerkingssporen op het houtoppervlak goed zichtbaar bewaard gebleven. Er zijn houtsoorten gedetermineerd die algemeen zijn in Nederland en mogelijk lokaal of regionaal zijn verkregen. Dit is het hout van eik (29x), els (1x), esdoorn (6x), wilg (1x), haagbeuk (1x) en een appelachtige (1x). Daarnaast zijn de naaldhoutsoorten den (2x), fijnspar (3x) en zilverspar (2x) aangetroffen. Het is bekend dat naaldhout vanaf de Middeleeuwen op grote schaal is geïmporteerd, waarbij Utrecht een belangrijke omslagplaats was. De houtvondsten omvatten stukken bouwhout in de vorm van planken, balken en palen. Veelal betreft het hergebruikte houtelementen, zoals kan worden afgeleid aan de hand van niet-functionele bewerkingen op het hout (binnen de aangetroffen structuur) en aantasting door houtworm. Tot de nietfunctionele elementen behoorde een ankerbalk of trekbalk met twee pen-engatverbindingen en afgeschuind stekdeel, een balk met een schuine lasverbinding en een scheepsplank compleet met breeuwsel. Ook tonnen die als transportcontainer voor vloeibare stoffen (wijn, bier) of vis (haring) hebben gediend, zijn hergebruikt. Daarnaast zijn enkele voorwerpen geborgen, namelijk een heft van een keukenmes, een handvat van een onbekend gereedschap (mogelijk een guts), een pollepel en twee objecten waarvan de functie niet kon worden achterhaald (V64 en V59). 5. Literatuur Berends, G., 1996: Historische houtconstructies in Nederland (Stichting Historisch Boerderijonderzoek), Arnhem. Daalen, S. van, 2013: Utrecht De Coehoorn. Dendrochronologisch onderzoek, projectnummer , Deventer. Schweingruber, F.H., 1982: Mikroskopische Holzanatomie, Birmensdorf.

33 BIAXiaal Uitleg van de codering gebruikt in bijlage 1 code wetenschappelijke naam nederlandse naam ABIESALB Abies alba Zilverspar ACER CAM Acer campestre Spaanse aak ALNUS-SP Alnus Els CARPIBET Carpinus betulus Haagbeuk PICEAABI Picea abies Fijnspar PINUSSYL Pinus sylvestris Grove den POMOIcmp Pomoideae type Crataegus/Malus/Pyrus Appelachtigen type Meidoorn/Appel/Peer QUERC-SP Quercus Eik SALIX-SP Salix Wilg put werkput spoor spoor vnr vondstnummer sub volgnummer, wanneer binnen één vondstnummers meer houtvondsten zijn (door BIAX toegekend) soort houtsoort, wetenschappelijke naam artefact algemene omschrijving van object (constructiehout/voorwerp/bewerkt/onbewerkt); bij? is de toewijzing niet zeker stc stamcode = schematisch aangeven van de wijze waarop het object in de stam georiënteerd is (grondvorm), zie bijgevoegd schema. tan=tangentiaal uit boom gehaald deel_boom st= stam t = tak w = wortel kn=knoest az=aanzet zijtak alle afmetingen zijn in cm: L min/max lengte minimaal/maximaal (=compleet) B min/max breedte minimaal/maximaal (=compleet) Dik min/max hoogte/dikte minimaal/maximaal (=compleet) Dia min/max diameter minimaal/maximaal (=compleet) PV puntvorm, d.w.z. het aantal vlakken waarmee de punt is gemaakt halverwege de punt PV extra 2 2 bekapte vlakken enz. x kleine extra kap k (kk) (kkk) één of meer kliefkanten Deze onbewerkte vlakken en kliefkanten zijn dus niet inbegrepen in het aantal vlakken aangegeven met een cijfer. Bijvoorbeeld: 4kk = punt gevormd door 4 bewerkte vlakken en twee (onbewerkte) kliefkanten. PL puntlengte, d.w.z. de lengte van het hoogste kapvlak van de punt (PL = 0: vlak gekapte onderkant) PL recon gereconstrueerde puntlengte conser conservering g goed m matig Njr aantal jaarringen Njr_extra wr/wijde groeiringen; zwr/zeer wijde ringen dendro monster voor dendrochronologisch onderzoek: ja advies T advies voor tekenen F advies voor fotograferen C advies voor conservering D advies voor dendrochronologisch dateren W weggooien B bewaren vraat hw (=houtworm)

34 BIAXiaal stamcodes 1 hele stam 11 drie- (11b) of vierzijdig (11) gerechte balk uit kwart stam 2 halve stam 12 eenzijdig gerechte plank 3 derde stam 13 radiale plank door hart (kwartiers) 4 kwart stam 14 radiale plank maximaal tot hart 5 radius kleiner dan boog 15 tangentiale plank, hart hooguit rakend (h), breedte groter dan radius (dosse) 6 radius gelijk aan boog 16 plank hart hooguit rakend (h), breedte maximaal radius 7 radius groter dan boog 17 relatief klein deel uit stam 8 eenzijdig gerechte balk 18 segment van een uitgeholde stam 9 twee-(9bb), drie- (9b) of vierzijdig (9) gerechte balk door het hart van de stam 19 L-profiel 10 twee- (10bb), drie- (10b) tot vierzijdig (10) gerechte balk uit halve stam 0 = onbekend 99 = eigen vorm (zie tekst)

35 BIAXiaal

36 put spoor vondst sub stc deel_boom L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max PV PV_extra PL PL_recon CONSER Njr NJR_extra DENDRO vraat ADVIES Bijlage 1 Utrecht-Coehoorn, alle data van het houtspecialistische onderzoek. Voor uitleg, zie bovenstaande legenda. soort artefact CARPIBET object 7 st 5,0.. 5,0 2,8 3, g.... f/t/b QUERC-SP object 16 st. 21,0 10,0 11,0 3,2 4, g 53,0. res. f/t/d pollepel w QUERC-SP balk 16 st 108,0.. 20,0. 10,5.. 1 kkk 59,0. g 20 wr.. f OPMERKING staakuiteinde met metalen/bronzen ring (dia 4,8 cm); ingesnoerd tussen 2 en 2,5 cm vanaf uiteinde; deels eraf gespleten ca. 3 spintringen, compleet, driehoekig met drie spijkers 1 kant meer verweerd dan andere, zaagsporen, met knoest, gat op 21,5 cm vanaf uiteinde (2,8 cm dia) met breeuwsel en QUERC-SP plank. st 210,5 237,0 44,3 48,5 1,5 4, g.. ja. f/t/d breeuwsellatje ABIES plank 16 st 70,5.. 13,5. 3, ,0. g 18 wr.. w ABIES plank 16 st 30,0.. 8,0. 2, w. aan één kant verkoold, ACERCAMP object , ,4 3,5.... g.... f/t/c metaal op uiteinde, gedraaid met 2 spijkertjes en mesrestant POMOISOR object ,2. 1,8. 0, g.... f/t/c QUERC-SP paal 4 t+az 59,0.. 10,0. 7, ,0 21,0 g w QUERC-SP balk 16 st 76,0.. 11,5 6,4 8, x 16,5 en 30. g 10 zwr.. f/b QUERC-SP paal 1 st 51,0. 24,0 25, m f QUERC-SP paal tan st+kn 48,0. 7,5 8,5 5,0 6,5.. 4 vlk 12,0. g w ALNUS-SP paal w. 11? 154. ACERCAMP staak 1. 17, , ,5. g.... w met schors 11? 154. ACERCAMP staak 1. 22, , ,0 18,0 g.... w met schors 11? 154. ACERCAMP staak 1. 12, ,0 8 x 12,0. g.... w. 11? 154. ACERCAMP staak 1 t 13, ,5 7, ,0. g.... w. 11? 154. ACERCAMP staak 1 t 5, ,0.?... g.... w. beide uiteinden afgeschuind, een keer met gat (3x3,2 cm) en eiken penrestant. Zaagsporen, 1 spijker op schuine las 1e gat op 22 cm, ovaal (5,7x3,2 cm), onder met gleuf in midden, breedte 5,5 cm punt afgehakt en deels gescheurd, vlakje punt 1,5 cm

37 put spoor vondst sub stc deel_boom L_min L_max B_min B_max Dik_min Dik_max Dia_min Dia_max PV PV_extra PL PL_recon CONSER Njr NJR_extra DENDRO vraat ADVIES soort artefact QUERC-SP karrenwiel 16 st 17,0 58,0. 9,0 3,0 4, g f PINUSSYL karrenwiel tan. 45,5 54,0. 7,5. 2, hw w PICEAABI plank 7 st. 93,5. 25,0. 1, g 60. ja hw w PICEAABI plank 15 st 50,0.. 17,5. 2, g.... f/b QUERC-SP ton 7 st 40,0. 8,0 13,5 0,5 1, g 60. ja. f/d OPMERKING 1 compleet segment en deel van segment, met reparatieplanken 2 reparatieplanken op breuk segmenten zwaar aangetast door houtworm, rechte uiteinden dekselplank, met ronde afdruk, 2 spijkers en teer (?) restanten 14 duigen met gezaagde groef/kroes op 5 cm onder rand, soms met spijkergat SALIX-SP pennetjes 1. 1, , g..... penrestanten in gat duigen QUERC-SP karrenwiel ,0. 12,0. 5, g f. 2zijdig behouwen, veel QUERC-SP paal 1 st+az 116,0. 21,0 25, m f zijtakken, warrig groeipatroon deksel met 5 spijkergaten en PICEAABI deksel 15 st.. 23,0 24,0. 2, g.... f/t "teer"; onderkant van zuigbuis vanaf uiteinde op 50 cm gaten aan weerskanten (4x, QUERC-SP buis 1 st 146,0. 15,0 16,0. 6,0. 24, g f/t twee boorgaten); gat loopt schuin ten opzichte van midden stam (dia 30 cm) QUERC-SP duig 7 st 173,0. 15,2 17,5 1,4 1, g 100. ja. f/d QUERC-SP duig 7 st 168,0. 13,3 16,3 1,4 1, g.... f QUERC-SP duig 7 st 165,0. 12,0 17,5 1,4 1, g.... f QUERC-SP balk 11 t 80,0.. 13,0 4,5 5, m w beide uiteinden verweerd, 4 haksporen recht op hout