Enkhuizen De Fruittuinen

Transcriptie

1 1xx Enkhuizen De Fruittuinen Houten voorwerpen, constructiehout, vlechtwerk, touw en haar uit de Nieuwe Haven (17 e 19 e eeuw) N. den Ouden C. Vermeeren September 2008

2 Colofon Titel: BIAXiaal 2xx Enkhuizen De Fruittuinen. Houten voorwerpen, constructiehout, vlechtwerk, touw en haar uit de Nieuwe Haven (17 e 19 e eeuw). Auteurs: N. den Ouden & C. Vermeeren Opdrachtgever: Jacobs & Burnier ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2008 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax: BIAX@BIAX.nl

3 BIAXiaal xxx 1 1. Inleiding In 2006 heeft een archeologisch onderzoek plaatsgevonden op de locatie Fruittuinen in Enkhuizen (centrumcoördinaten /523.70). De opgraving is uitgevoerd door Jacobs & Burnier en heeft als projectcode Op de planlocatie zullen woningen en een parkeergarage gebouwd worden, waardoor de verwachte verstoring een diepte van 3,5 tot 4,8 meter beneden NAP zal bereiken. In het plangebied ligt de Nieuwe Haven, die rond 1600 gegraven is. In de 19 e eeuw is deze haven gedempt. Verwacht werd dat er sporen van voor de demping, in de vorm van oeverbeschoeiingen, havenbodem en bruggenhoofden, aangetroffen zouden worden. Daarnaast konden resten van een 19 e - eeuwse touwslagerij worden verwacht. In het veld is een beschoeiing onderzocht door S. van Daalen van BAAC. 1 Hierbij zijn ook monsters ten behoeve van dendrochronologisch onderzoek genomen. Het houtonderzoek door BIAX Consult heeft zich geconcentreerd rond constructiehout en houten voorwerpen uit de ophogingslaag. De volgende vragen stonden centraal: - welke houtsoorten zijn gebruikt, - welke voorwerpen kunnen worden onderscheiden (dit met betrekking tot ambachtelijke activiteiten), 2 - wat kunnen de gebruikte houtsoorten zeggen over het houtgebruik en de handelsbetrekkingen van Enkhuizen. Behalve hout zijn ook haar, touw en andere plantaardige vezels onderzocht. Naast de bovenstaande vraagstukken is ook advies gegeven over fotograferen, tekenen en conserveren van de stukken. 2. Materiaal en methode Het materiaal uit deze opgraving bestond uit een grote hoeveelheid houten voorwerpen, constructiehout, gevlochten manden, bezems, touw en enkele haarmonsters. De grote stukken constructiehout zijn bij Jacobs & Burnier door C. Vermeeren bekeken. De rest is onderzocht in het laboratorium van BIAX Consult door N. den Ouden en C. Vermeeren. 2.1 HOUTSOORTBEPALING De houten voorwerpen en het constructiehout zijn bekeken op houtsoort, hoe het stuk uit de boom is gehaald (stamcode), bewerkingssporen, sporen van slijtage en de geschiktheid voor dendrochronologisch onderzoek. Om de houtsoort te bepalen zijn van elk stuk drie coupes op verschillende vlakken (transversaal, radiaal en tangentiaal) gesneden. Deze coupes zijn vervolgens onder een doorvallend-lichtmicroscoop bekeken met vergrotingen van 40 tot 400x. De drie doorsneden geven de anatomische kenmerken die de basis vormen voor de determinatie. Als vergelijking zijn de werken van Schweingruber gebruikt. 3 Voor de functiebepaling van de objecten is gebruik gemaakt van een aantal publicaties waarin houten voorwerpen centraal staan. 4 1 Van Daalen Alders Schweingruber 1982; Schweingruber Kolchin 1989; Baart 1977.

4 BIAXiaal xxx DATEREN Dendrochronologisch dateren Om in aanmerking te komen voor dendrochronologische analyse moet een stuk hout voldoen aan een aantal criteria. Niet alle houtsoorten zijn geschikt voor deze methode. Vooral eikenhout (Quercus) is geschikt, maar ook naaldhoutsoorten als de den (Pinus sylvestris) en de fijnspar (Picea abies) kunnen worden gebruikt. Daarnaast moet het stuk minstens zestig jaarringen hebben. Om tot een precieze datering te komen is het nodig dat de laatste jaarring aanwezig is. Wanneer nog wel een aantal spintringen aanwezig is, maar de laatste jaarring niet meer, dan kan een schatting gemaakt worden van het aantal ringen dat mist. Wanneer er helemaal geen spint aanwezig is, kan alleen een terminus post quem gegeven worden. Het kan echter voorkomen dat een stuk aan alle criteria voldoet, maar toch geen datering verkregen kan worden, omdat de boom bijvoorbeeld een onregelmatig jaarringpatroon heeft. Naast een datering kan dendrochronologisch onderzoek soms ook informatie geven over het herkomstgebied van het hout Koolstof 14 C 14 C zou ook gebruikt kunnen worden om een datering te verkrijgen. Deze methode is echter veel minder nauwkeurig. Bovendien moeten bij het dateren van hout takhout of de buitenste jaarringen bemonsterd worden. Deze ringen worden het laatst aangemaakt en de datering daarvan komt dus het dichtst bij de veldatum en het daar op volgende gebruik van het hout. De binnenste jaarringen kunnen bij bijvoorbeeld een oude eikenboom honderden jaren ouder zijn dan de buitenste ringen en dus voor het gebruik een te oude datering opleveren. Bij deze methode moet ook rekening gehouden worden met vervuiling door jongere elementen van buitenaf. Dit kunnen bijvoorbeeld recente wortels zijn die in de houten vondsten ingroeien en wanneer deze mee bemonsterd worden, zal een te jonge datering het gevolg zijn Mandenonderzoek Bezems Er zijn 7manden onderzocht. Hiervoor is een steekproef genomen van gemiddeld vijf actieve (vlechters) en vijf passieve (staken) elementen. De houtsoort is bepaald en waar mogelijk is het aantal jaarringen geteld en het kapseizoen bepaald. Bomen in gematigdew streken hebben eens per jaar een groeistop. Er worden dan geen nieuwe vaten aangemaakt. In plaats daarvan wordt een laagje parenchym gevormd, dat er uit ziet als een laagje afgeplatte cellen. Dit wordt ook wel de winterstop genoemd. Aan de hand van de vorming van de houtvaten en de aan- of afwezigheid van een winterstop kan het kapseizoen bepaald worden. Hierbij moet worden opgemerkt dat alleen winter en vorjaar met enig zekerheid bepaald kan worden. Bezems zijn samengesteld uit een takkenbos, met daaromheen een windsel. Soms is nog een steel aanwezig. Van de windsels en (waar aanwezig) de steel van de bezems is de houtsoort bepaald. Indien mogelijk is van de windsels tevens het aantal jaarringen en het kapseizoen bepaald. Van de takkenbossen is een steekproef genomen van drie dikkere takken en vijf dunne. Ook hier is weer gekeken naar het aantal jaarringen en het kapseizoen.

5 BIAXiaal xxx Haar Haarmonsters zijn bekeken door H. van Haaster (BIAX Consult) op een doorvallendlichtmicroscoop met vergrotingen tot 400x. Voor determinatie is de vergelijkingscollectie van BIAX Consult gebruikt, evenals de werken van Appleyard, Brunner & Coman en Teerink Vlechtwerk en touw Een aantal stukken vlechtwerk en touw is gemaakt van plantenvezels. Deze werden onderzocht door L. Kubiak-Martens (BIAX Consult) onder een doorvallend-licht microscoop met vergrotingen van x. Voor de soortbepaling is gelet op de anatomie van de epidermis (opperhuid van het blad en jonge plantdelen), de celstructuur en de grootte van de cellen. De vergelijkingscollectie van BIAX Consult en het werk van Grosse-Brauckmann is gebruikt Nummering Aangezien er vaak meerdere objecten per vondstnummer waren, is gekozen om ieder object een apart volgnummer te geven. Verschillende delen binnen een vondst (zoals de takken en windsels van de bezems, of de verschillende vlechtende elementen van de manden) hebben naast het volgnummer nog een letter gekregen. Hierdoor heeft uiteindelijk ieder bekeken object een eigen nummer in de vorm van het vondstnummer, een volgnummer en waar nodig een letter (zie bijlage 1) Advies over fotograferen, tekenen en conserveren Een van de doelstellingen van het houtonderzoek was het geven van advies voor wat betreft conserveren, fotograferen en tekenen van de objecten. Hiertoe is een nummersysteem gebruikt. Ieder object heeft voor zowel conserveren, fotograferen als tekenen een nummer gekregen. Nummer 1 staat voor zeer bijzonder voorwerp; conserveren, fotograferen of tekenen is aanbevolen, nummer 2 staat voor iets minder bijzonder, of minder goed geconserveerd voorwerp; conserveren, fotograferen of tekenen is ook hier aanbevolen, maar voorwerpen van nummer 1 hebben voorrang, 3 staat voor niet bijzonder voorwerp of slechte conservering; conserveren, fotograferen of tekenen heeft voor deze voorwerpen geen toegevoegde waarde (zie bijlage 2) Indeling in categorieën Voor de beschrijving van de houten voorwerpen zijn de voorwerpen in de volgende categorieën ingedeeld: Constructiehout: - scheepsconstructiehout - nederzettingsconstructiehout - bewerkingsafval Gebruiksvoorwerpen: - huishoudelijke voorwerpen (zoals kommen, (mes)heften, lepels) - scheepsvoorwerpen (zoals peillood, netdrijver, katrol) - opslag (zoals manden en tonnen) 5 Appleyard 1978; Brunner & Coman 1974; Teerink Grosse-Bauckmann 1972.

6 BIAXiaal xxx 4 De verschillende categorieën zijn soms moeilijk te onderscheiden en een enkele keer kan een voorwerp ook in meerdere categorieën geplaatst worden. Een kom kan bijvoorbeeld vallen in de categorie huishoudelijke voorwerpen, maar zou mogelijk ook in de categorie opslag geplaatst kunnen worden. 3. Resultaten Een tabel met de resultaten van het houtonderzoek staat in bijlage 1. Hieronder worden de objecten per categorie besproken. 3.1 CONSTRUCTIEHOUT Nederzettings- en scheepsconstructiehout zijn vaak moeilijk van elkaar te onderscheiden. Er is daarom voor gekozen om alleen stukken die duidelijk scheepshout betreffen op te nemen in de categorie scheepsconstructiehout. Al het andere constructiehout valt onder de categorie nederzettingsconstructiehout Scheepsconstructiehout Vier van de bij Jacobs & Burnier bekeken grote stukken constructiehout zijn mogelijk afkomstig van een schip. Er zijn drie mogelijke spanten (vnrs. 81.1, figuur 1, 83.1 en 93.1 figuur 2). Van vondstnummer ( figuur 3 en 4) bestaat ook het vermoeden dat het om scheepshout gaat. Beide uiteinden van dit stuk hebben metalen delen. Eén uiteinde is in de lengte gevorkt. Het andere uiteinde is uitgehold, waarna er een metalen band omheen is gewikkeld (zie figuur 4). Mogelijk is dit een onderdeel geweest van de bevestiging van een roer aan een schip. Van vondstnummer 91.1 bestond bij de opdrachtgever het vermoeden dat het een deel van een mast kon zijn. Dit kon echter in het onderzoek niet bevestigd worden. Alle stukken die mogelijk scheepshout betreffen, zijn gemaakt van eikenhout. Figuur 1 Enkhuizen De Fruittuinen, mogelijk eiken scheepsonderdeel(vnr. 81.1). De rode en witte blokjes op de schaalstok zijn 10 cm (foto: BIAX Consult).

7 BIAXiaal xxx 5 Figuur 2 Enkhuizen De Fruittuinen, mogelijk scheepsonderdeel (detail vnr. 93.1). Schaalstok is 10 cm (foto: BIAX Consult). Figuur 3 Enkhuizen De Fruittuinen, mogelijk deel van roer met metaal om vork en om het uitgeholde uiteinde (vnr ). Schaalstok is 1 meter (foto: BIAX Consult). Figuur 4 Enkhuizen De Fruittuinen, detail mogelijk deel van roer met metaal om het uitgeholde uiteinde (vnr ). Schaalstok is 10 cm (foto: BIAX Consult).

8 BIAXiaal xxx Nederzettingsconstructiehout In totaal zijn 78 stuks constructiehout bekeken. In tabel 1 staan de constructieonderdelen en houtsoorten samengevat. Tabel 1 Enkhuizen De Fruittuinen, overzicht van het onderzochte constructiehout. eik els fijnspar/lariks den hazelaar wilg totaal balk plank paal pen wig fragment totaal Eik komt het meest voor als constructiehout. Op de tweede plaats staat de (grove) den. Els (Alnus), fijnspar/lariks (Picea/Larix), hazelaar (Corylus avellana) en wilg (Salix) komen slechts sporadisch voor. Balken en planken vormen de bulk van het constructiehout. De planken zijn over het algemeen radiaal (stamcode 14, zie codering bijlage) uit de boom gehaald. Tangentiale planken komen minder vaak voor. Ook palen komen regelmatig voor. De afmetingen van de stukken constructiehout lopen sterk uiteen. Veel stukken zijn in de lengte en/of breedte gebroken, waardoor de oorspronkelijke afmetingen niet na te gaan zijn. Een elftal pennen is gebruikt in pengat verbindingen. Bewerkingssporen in de vorm van schaafsporen en kapsporen komen regelmatig voor (zie figuur 6 en 7). Spijkers of andere metalen delen zijn in een aantal gevallen nog aanwezig. Zo is op vondstnummer nog een loden plaatje zichtbaar, dat met spijkers rondom is vastgezet. Ook gaten voor pengatverbindingen komen regelmatig voor. Vondstnummer is bijzonder, omdat bij dit stuk het gat splitst. Aan de ene zijde heeft het stuk dus een enkel gat, aan de andere zijde een dubbel (zie figuur 5). Aangezien alle bekeken stukken losse vondsten betreffen en geen specifieke kenmerken hebben in tegenstelling tot de stukken die als scheepshout bestempeld kunnen worden is het niet mogelijk uitspraken te doen over de constructies waaruit ze afkomstig zijn.

9 BIAXiaal xxx 7 Figuur 5 Enkhuizen De Fruittuinen, twee gaten die samenkomen aan de andere zijde van het stuk. Detail van vondstnummer Schaalstok is 10 cm (foto: BIAX Consult). Figuur 6 Enkhuizen De Fruittuinen, detail van schaafsporen op vondstnummer Schaalstok is 10 cm (foto: BIAX Consult). Figuur 7 Enkhuizen De Fruittuinen. snijsporen op vondstnummer Schaalstok is 10 cm (foto: BIAX Consult).

10 BIAXiaal xxx Bewerkingsafval Acht stukken bewerkingsafval zijn gevonden, waarbij het in drie gevallen alleen de schors betreft. Van één stuk schors (vnr ) is het gedeelte dat tegen de boom aan heeft gezeten recht afgekapt. Het zou goed kunnen dat dit het restant is van het ontschorsen van een stam, alvorens het hout verder te bewerken. Helaas was de houtsoort van dit stuk niet te bepalen. Schors heeft, anders dan hout, een structuur die zeer weinig diagnostische kenmerken bevat. Vaak is schors alleen te determineren als aan de binnenkant nog een stukje van de buitenste jaarring aanwezig is, zodat de kenmerkende houtstructuur nog zichtbaar is. Op drie stukken (vnrs , en 311.8) zijn sporen van bewerking te zien. Het gaat om zaag- en bijlsporen. Vondstnummer betreft drie stukken opgerold berkenschors (Betula) met een breedte van 6 cm. Ook dit zou afval kunnen zijn van het ontschorsen van een boom. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat dit stuk opgerolde berkenschors gebruikt is als netdrijver. Een voorbeeld waarbij berkenschors als netdrijver is gebruikt is te zien in het Grenna Museum, in Grenna, Zweden. Hier hangt een net, met drijvers van berkenschors, dat gebruikt is aan het begin van de twintigste eeuw (zie figuur 8a en b). Er zijn aan het stuk berkenschors uit Enkhuizen echter geen slijtageplekken of resten van touw zichtbaar, waardoor een gebruik als netdrijver niet waarschijnlijk lijkt. Figuur 8a en b Drijvers van berkenschors, gefotografeerd in het Grenna Museum, Zweden (Foto: N. den Ouden). 3.2 GEBRUIKSVOORWERPEN Een groot gedeelte van de aangetroffen stukken uit Enkhuizen betreft gebruiksvoorwerpen. Hieronder worden ze in subcategorieën besproken Huishoudelijke gebruiksvoorwerpen Borstels Er is één eikenhouten borstel gevonden (vnr. 78.2). De gaten van de borstel lopen niet door en door. Dit impliceert dat in de gaten een kleverige substantie, zoals hars, gezeten moet hebben, om de haren op hun plaats te houden. Uit andere contexten, zoals de binnenstad van Dordrecht zijn borstels bekend, waarbij de gaten wel door en door lopen. 7 Bij deze borstel worden de haarbundels aan de bovenkant bij elkaar gebonden met touw of metaaldraad, waardoor ze niet uit de gaten kunnen vallen. 7 Den Ouden & Hänninen 2008.

11 BIAXiaal xxx 9 Kommen In totaal zijn tien kommen gevonden. Negen daarvan zijn gemaakt van elzenhout, de tiende van beukenhout (Fagus sylvatica). De diameters lopen uiteen van bijna tien tot ongeveer 25 cm. Een aantal kommen (vnrs , en 218.2) heeft aan de binnenkant van de rand een verdunning. Hierdoor ontstaat een rand aan de binnenkant waarop een deksel kan rusten. Deze deksels zijn niet teruggevonden. Over het algemeen zijn de kommen niet tot nauwelijks gesleten en hierdoor zijn de sporen van bewerking (draaisporen) nog goed zichtbaar. Slechts één kom (vnr ) is erg afgesleten, hoewel nog wel vaag de draairingen zichtbaar zijn (zie figuur 12a en b). Deze kom werd gevonden tegen een stuk vlechtwerk aan, maar is daar waarschijnlijk ingespoeld. Vondstnummer is niet erg gesleten, maar heeft wel een schroeiplek op de wand. Twee kommen (vondstnummers en 166.2) hebben een inscriptie op de onderkant van de bodem (zie figuur 9 en 10). Vondstnummer is de enige kom die niet van elzenhout gemaakt is, maar van beukenhout. Het betreft een halffabrikaat. De grove vorm is gekapt. Na het kappen wordt de fijnere vorm gedraaid. Dit is bij dit halffabrikaat nog niet gebeurd. De binnenkant is al wel glad gemaakt. Vondstnummer is een misfabrikaat. In de bodem is een gat zichtbaar met een diameter van 0,7 cm. Dit gat is niet gecentreerd, dus het is niet ontstaan tijdens het draaien. Waarschijnlijk heeft hier een knoest gezeten, die tijdens de laatste fasen van bewerking er uit is gevallen. Hierdoor is de kom onbruikbaar geworden en weggegooid. Vondstnummer wijkt af van vorm, aangezien het niet een echte kom is, maar eerder een diep bord. Drie voorbeelden van elzenhouten kommen staan in figuur 11. Alle kommen zijn in de lengterichting uit de boom gehaald, met de basis naar de buitenkant of naar de binnenkant van de boom. Op deze manier is de kom het stevigst en het meest waterdicht. Figuur 9 Enkhuizen De Fruittuinen, tekening van de bodem met inscriptie van vondstnummer Schaalstok is 5 cm (tekening: N. den Ouden).

12 BIAXiaal xxx 10 Figuur 10 Enkhuizen De Fruittuinen, tekening van de bodem met inscriptie van vondstnummer Schaalstok is 5 cm (tekening: N. den Ouden). Figuur 11 Enkhuizen De Fruittuinen, drie elzenhouten kommen, vnrs (links), (midden) en Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult).

13 BIAXiaal xxx 11 Figuur 12a en b Enkhuizen De Fruittuinen, draaisporen op elzenhouten kommen. Rechts (vnr 166.2) is van een kom die niet tot nauwelijks gebruiksslijtage heeft, links (vnr 206.7) van een wel gesleten kom. Schaal is 5 cm (foto: BIAX Consult). Lepels Er zijn twee lepels gevonden. De ene lepel (vnr ) is gemaakt van populierenhout (Populus) en mist het grootste deel van de steel. De bak is ongeveer 6 cm in doorsnede en gemaakt uit een klein deel van een grotere stam. De lepel is in stukken gebroken en op de bolle kant zijn nog enkele fijne bewerkingssporen zichtbaar. De lepel is wel gebruikt, maar niet heel erg afgesleten. De tweede lepel (vnr ) is gemaakt van beukenhout. De steel is helemaal verdwenen. Ook deze lepel vertoont weinig slijtagesporen. Hij is 6,5 cm in doorsnede en radiaal uit de boom gehaald. Stoppen In totaal zijn elf stoppen bekeken. Alle stoppen zijn gemaakt uit een klein deel van een grotere stam. De diameters lopen uiteen van 0,7 tot 9,3 cm. Drie stoppen zijn gemaakt van schors van de kurkeik (Quercus suber). In twee van deze stoppen (vondstnummers 78.1 en 122.1a) is door de middenas een stukje touw bevestigd (zie figuur 13a en b). Bij vondstnummer 122.1a is dat aan de bovenkant van de kurk vastgezet met een houtpropje, gemaakt van fijnspar/lariks. 8 Het touw komt onder de kurk uit en heeft geknoopt in de fles gehangen. De touwtjes zijn niet gebruikt om de kurk uit de fles te trekken, want steken alle aan de onderkant uit de kurk. Mogelijk heeft dus iets aan deze touwtjes in de fles gehangen. Er valt hierbij te denken aan bijvoorbeeld een kruidenbuiltje. Een andere mogelijkheid is dat er oorspronkelijk stukjes metaal aan het touw hebben gezeten, waarmee de binnenkant van de fles schoongemaakt kon worden (mondelinge mededeling C. Laan en J. ter Brugge). Van één van de stoppen (vondstnummer 85.1) bestaat, voornamelijk vanwege de grote diameter (9,3 cm), het vermoeden dat het een stop uit een vat is. De stop is gemaakt van wilgenhout en op de zijkant zijn nog facetten zichtbaar van het bewerken met een bijl of mes. Twee stoppen hebben een kop. Vondstnummer 29.1 is gemaakt van esdoornhout (Acer) en de kop heeft een lengte van 1,8 cm bij een breedte van 3,8 cm. In de lengte is de stop doormidden gebroken. Vondstnummer 79.1 is gemaakt van essenhout (Fraxinus)en heeft een ruitvormige bovenkant. De schacht is rond in doorsnede, maar uitgehold aan de 8 In de tangentiale doorsnede van het stukje fijnspar/lariks was een afwijkende groei zichtbaar. Normaal heeft naaldhout stralen die één cel breed zijn. In dit stukje was echter een straal zichtbaar die meerdere cellen breed is. Dit kan een reactie zijn op bijvoorbeeld een ziekte in de boom, of een ingegroeide wortel van een andere plant, zoals de maretak (Viscum).

14 BIAXiaal xxx 12 onderkant, waardoor hij over een dunne flessenhals geschoven kan worden. De overige stoppen zijn iets taps toelopend en gemaakt van eik, els, den of wilg. Figuur 13a en b Enkhuizen De Fruittuinen, kurken met daardoor een touw. Vondstnummers 78.1 (links) en (rechts). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). Heften Twee van de vijf heften (vnrs en 218.1) zijn gemaakt van eikenhout. Vondstnummer heeft een windsel van metaal, ter bevestiging van een lemmet. De kop van het heft is 4 cm lang en heeft een metalen plaatje. De aanzet van het lemmet is nog aanwezig. De houtkeuze is wel uitzonderlijk. Over het algemeen worden heften gemaakt van fijne houtsoorten die goed te bewerken zijn, zoals hout van de appelachtigen, buxus, walnoot of esdoorn. Ook de manier waarop het heft uit de boom is gehaald is opmerkelijk. Dit heft is gemaakt uit een dikke tak en niet uit een klein deel van een grotere stam, zoals de overige vier heften. Een klein deel van een grotere stam is over het algemeen sterker dan de volledige doorsnede van een tak. Vondstnummer is een erg kort heft met een ijzeren pin door de as. Mogelijk is dit het handvat van een priem. Vondstnummer is gemaakt van knoestig berkenhout. Het hout is misschien gekozen om zijn knoestigheid, omdat het vlammige uiterlijk mooi gevonden wordt. Aan het uiteinde van het heft zijn nog enkele zaagsporen zichtbaar. Op de schacht is een gravering te zien in de vorm van een kruis (zie figuur 14). Vondstnummer is een grof gemaakt beukenhouten heft met een metalen ring aan het uiteinde waar het lemmet aan bevestigd heeft gezeten. Tussen de ring en het hout zat een kersenpit, die daar bij toeval ingespoeld is. Vondstnummer is een essenhouten heft, met nog metaal door de as.

15 BIAXiaal xxx 13 Figuur 14 Enkhuizen De Fruittuinen, heft met inscriptie (vnr ). Schaalstok is 5 cm (tekening: N. den Ouden). Bezems In totaal zijn 22 bezems bekeken. De lengte van de bezems varieert tussen twintig en vijfendertig cm. De diameter varieert tussen 4 en 10 cm. De bezems hebben allemaal de vorm van een takkenbos van, in de meeste gevallen, dopheide (Erica tetralix), maar soms ook struikheide (Calluna vulgaris) en in één geval van een niet te determineren soort, bij elkaar gehouden door een windsel van gespleten wilgentwijg. De diameter van de takken loopt uiteen van 0,1 tot 0,5 cm. Het aantal jaarringen varieert van één tot negen. In twee gevallen was nog een steel aanwezig (zie figuur 15). Opmerkelijk was wel dat deze stelen erg kort waren. Van vondstnummer 90.1 was het uiteinde afgezaagd. De steel stak slechts 4,5 cm buiten de bezem uit, waardoor het meer een handvegertje is dan een echte bezem. Het is niet duidelijk of de steel oorspronkelijk langer geweest is, maar na een periode van gebruik is afgezaagd. Vondstnummer is een bezem zonder steel, die nog intact is. Het windsel is nog compleet en de takken zijn niet losgeraakt van elkaar. In deze bezem is geen plaats voor een steel. Dit soort bezem zou dus ook goed een steelloze handveger kunnen zijn geweest. Figuur 15 Enkhuizen De Fruittuinen, twee bezems met een steel, vnr (links) en 85.2 (rechts). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). Van de bezem met vondstnummer is niet te zeggen van welke houtsoort hij gemaakt is. De bezem wijkt af doordat de takken van de bos veel dikker en rechter zijn dan die van de andere bezems (gemiddeld 1 cm, de andere bezems hebben takken met een diameter van 0,1 tot 0,4 cm, zie figuur 16). De takken hebben zijtakken van ongeveer 2

16 BIAXiaal xxx 14 mm dik. Deze zijtakken lijken sterk op de takken van Ericaceae, de heidefamilie. De dikke takken zijn echter in anatomie en in vorm afwijkend. Ze zijn vrij lang (de bezem is 32 cm lang) en recht. Deze dikte en lengte is uitzonderlijk binnen de Ericaceae. Alleen boomheide (Erica arborea) heeft takken van deze afmetingen. De anatomie van deze soort is echter anders. Ook komt boomheide niet in Noordwest-Europa voor, maar in het Middellandse Zeegebied. Van één van de takken is een vast preparaat gemaakt, zodat bij later aanvullend onderzoek de soort nog achterhaald kan worden, via bijvoorbeeld vergelijking met soorten in het GUESS-systeem en Inside Wood. 9 Figuur 16 Enkhuizen De Fruittuinen, twee verschillende soorten bezems. Vnr (links) wijkt duidelijk af van de andere bezems, hier vertegenwoordigd door vnr (rechts). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). Spanen doos Er is één deksel of bodem van een spanen doos gevonden (vnr , afmetingen 9,5 x 4 x 0,3 cm). De deksel/bodem is gemaakt van fijnspar/lariks, radiaal uit de boom gehaald en ovaal van vorm. Op de platte kant is de inscriptie IV zichtbaar. Siervoorwerp Vondstnummer is een plat stukje fijnspar/lariks, met afmetingen van 6,2 x 2,9 x 0,5 cm. Het stuk heeft aan één korte zijde twee inkepingen. Aan beide platte zijden is een versiering aangebracht (zie figuur 17). De functie van dit stuk is niet duidelijk. De inkepingen kunnen mogelijk gebruikt worden om er een dun touw omheen te winden. Een andere mogelijkheid is dat het een schuifdeksel is van een kleine houten doos. 9 Wheeler et al

17 BIAXiaal xxx 15 Figuur 17 Enkhuizen De Fruittuinen, tekening van heft met inscriptie (vnr ). Schaalstok is 5 cm (tekening: N. den Ouden). Delen van een spinnewiel? Er zijn drie mogelijke onderdelen van een spinnewiel gevonden, een spoel, een spaak en een mogelijke trapper. De spoel (vnr ) heeft aan één zijde een enkele schijf en aan de andere zijde een dubbele. De vorm van de spoel lijkt op die uit een Noors spinnewiel (zie figuur 18). De spaak (vnr ) heeft aan een uiteinde een verdunning waarmee hij in een velg van een wiel bevestigd kon worden. Het is mogelijk dat de spaak uit het wiel van een spinnewiel afkomstig is, hoewel het net zo goed uit een ander wiel afkomstig kan zijn. Een andere mogelijkheid is dat het een onderdeel van een garenwinder betreft. Garenwinders worden gebruikt om na het spinnen het garen op bollen te winden, zodat ze niet in de knoop raken. Vondstnummer 78.3 betreft twee stukken rondhout die met spijkers schuin tegen elkaar aan bevestigd zijn. Het lijkt op een trapper of pedaal van een spinnewiel, waar dan vaak nog een plank bovenop bevestigd is. Voor alle boven genoemde voorwerpen is het mogelijk dat ze afkomstig zijn van een spinnewiel. Doordat het slechts kleine onderdelen betreft die ook uit andere constructies afkomstig kunnen zijn moeten we voorzichtig zijn met de definitieve interpretatie. Figuur 18 Foto van een spoel uit een Noors spinnewiel (Foto: J. Gralike).

18 BIAXiaal xxx Scheepsvoorwerpen Katrollen Er zijn twee katrolschijven gevonden (zie figuur 19). Het zijn ronde schijven met een groef over de zijkant, waar een touw in heeft gelopen. De ene schijf (vnr ), met een doorsnede van 13,5 cm, heeft drie gaten, die vrij uitgesleten zijn. Katrollen met drie gaten worden vaak gebruikt in de tuigage van een zeilschip. De andere schijf (vnr ), met een doorsnede van 10,5 cm, heeft slechts één gat, dat niet erg uitgesleten is. Naast de schijven zelf zijn ook nog twee katrol-assen (vnrs en 206.1, zie figuur 20) gevonden. Deze assen worden gebruikt in katrollen met een enkel gat (zie figuur 21a en b). De assen zijn beide nog weinig afgesleten. Wel is duidelijk te zien dat de assen niet rondom gelijkmatig gesleten zijn. Dit is het gevolg van de eenzijdige krachtverdeling in de katrol. De assen zijn gemaakt van buxus (Buxus sempervirens) en esdoorn, soorten die vaak gebruikt worden voor gedraaide voorwerpen. Ze hebben een fijne houtstructuur en zijn hard, waardoor ze het gewicht en de wrijving in de constructie met de katrol aankunnen. Figuur 19 Enkhuizen De Fruittuinen, twee katrolschijven, vnr (links) en (rechts). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult).

19 BIAXiaal xxx 17 Figuur 20 Enkhuizen De Fruittuinen, twee katrol-assen, vnr (boven) en (onder). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). Figuur 21 a en b Reconstructie van het gebruik van een katrol-as in een katrol. Deze katrol komt uit een achttiende-eeuws scheepswrak van de NC82 in de Noordoostpolder (foto: Y. Vorst). Peillood? Een voorwerp (vnr. 79.2) heeft een rond uiteinde en aan de andere kant een achtkantige doorsnede (zie figuur 22). De lengte bedraagt 13,5 cm. De diameter varieert tussen 4,4 en 5,2 cm. Alleen de buitenkant van dit voorwerp is van hout, in dit geval van buxus. Het voorwerp is gemaakt uit een relatief klein stuk van een grotere stam. Aan de binnenkant zit een klomp metaal. In ieder geval een deel van dit metaal is ijzer, want het hele voorwerp is bedekt met een roestaanslag. De functie van dit voorwerp is niet geheel

20 BIAXiaal xxx 18 duidelijk. Wel doet de metalen kern, die het object erg verzwaart, denken aan een peillood of schietlood. Er zijn geen resten gevonden van het touw dat dan aan het lood vast zou hebben gezeten. Ook is geen ring of iets dergelijks aangetroffen waaraan een touw bevestigd zou kunnen worden. Wel heeft één uiteinde een metalen puntje. Het zou kunnen zijn dat hier een ring heeft gezeten voor het bevestigen van een koord. Helaas is het metaal afgebroken en geroest. Figuur 22 Enkhuizen De Fruittuinen, peillood (vnr. 79.2). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). Pikhaak Vondstnummer is een pikhaak. De steel is 6 cm in diameter en gemaakt van een complete doorsnede van een tak van fijnspar/lariks. Op de steel is een metalen pikhaak bevestigd (zie figuur 23). De pikhaak is hier in de categorie scheepsvoorwerpen geplaatst, maar kan ook in nederzettingscontext gebruikt zijn. Figuur 23 Enkhuizen De Fruittuinen, pikhaak (vnr ). Schaalstok is 10 cm (foto: BIAX Consult).

21 BIAXiaal xxx 19 Netdrijver De netdrijver (vondstnummer 184.3, zie figuur 24) is gemaakt van een relatief klein deel van een grotere eikenhouten stam. De afmetingen bedragen 10,5 x 7,8 x 4 cm. Aan de ene kant is de drijver vlak, de andere zijde loopt taps toe. In het gat dat door het midden loopt is nog een stukje touw aanwezig. De netdrijver is afgesleten. Figuur 24 Enkhuizen De Fruittuinen, netdrijver, vnr Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). Haring Een object (vondstnummer 183.8) lijkt een haring te zijn (zie figuur 25) en is gemaakt van dennenhout. Het heeft een kop, met daaraan een schacht. Het object is gemaakt van een klein onderdeel van een grotere stam, wat het sterker maakt dan wanneer het uit een tak gemaakt zou zijn. Figuur 25 Enkhuizen De Fruittuinen, haring (vnr ). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult).

22 BIAXiaal xxx Opslag Manden In totaal zijn negen manden gevonden. In de meeste gevallen is alleen een deel van de mand (zoals de bodem of de zijkant) bewaard gebleven. Het bewaard gebleven stuk is vaak wel goed geconserveerd (zie figuur 28 en 29). De verschillende elementen van de mand liggen over het algemeen nog in context, zodat bekeken kan worden met welke techniek en met hoeveel elementen tegelijk is gevlochten. De manden zijn gevlochten door een frame te maken van passieve elementen (de staken), waarna de actieve delen (de vlechters) er tussendoor gevlochten worden (zie figuur 26). 10 In de meeste gevallen wordt dit gedaan door één actief element per vlechtronde tussen de passieve delen door te vlechten. In sommige gevallen is een bundel van twee tot vier of zelfs vijf actieve elementen tussen de passieve delen door gevlochten. In vier gevallen (vondstnummers 164.1, en 307.1) is de bodem van de mand bewaard gebleven, waardoor de structuur van de passieve elementen te zien is (zie figuur 27). Bij deze manden zijn telkens twee sets van passieve elementen gebruikt, die haaks op elkaar gelegd zijn. De actieve delen zijn er vervolgens tussendoor gevlochten. Figuur 26 Schematische weergave van de gebruikte vlechtmethode (tekening: W. Wendrich, 1991). Figuur 27 Enkhuizen De Fruittuinen, detailfoto van de constructie van de bodem van een mand, vnr Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). 10 Wendrich, 1991.

23 BIAXiaal xxx 21 De hoek van de bodem met de wand van de mand wordt gevormd door de passieve delen in de juiste richting te buigen. Er is geen aparte bodemrand ingevlochten. Alle manden zijn gemaakt van wilgentenen. Over het algemeen is gebruik gemaakt van eenjarige tenen. In een enkel geval is een tweejarige teen gebruikt. Bij alle manden is gebruik gemaakt van de gehele doorsnede van de wilgentenen. De tenen zijn niet ontschorst. De diameters van de passieve delen lopen uiteen van 0,7 tot 1 cm. De actieve elementen hebben diameters uiteenlopend van 0,2 tot 0,7 cm. Waar mogelijk is het kapseizoen bepaald. Bij op één na alle twijgen waarvan het seizoen kon worden bepaald, was de twijg in de winter gekapt. De winterstop was hier duidelijk aan het einde van de laatste jaarring te zien. Van één twijg is het kapseizoen vastgesteld op najaar/winter. Figuur 28 Enkhuizen De Fruittuinen, mand waarvan een groot gedeelte bewaard is gebleven (vnr ). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult).

24 BIAXiaal xxx 22 Figuur 29 Enkhuizen De Fruittuinen, bodem van een mand (vnr ). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). Tonnen Een gedeelte van het onderzochte materiaal bestaat uit onderdelen van tonnen. Er zijn zowel duigen (18x) als deksels/bodems (19x) gevonden. Deze deksels/bodems bestaan over het algemeen uit drie delen: een middendeel dat twee rechte zijkanten heeft, de uiteinden zijn afgerond. In de rechte zijkanten zitten vaak twee kleine pinnetjes, met een doorsnede van ongeveer 0,5 cm. Deze pinnetjes dienen ervoor om de zijkanten van het deksel aan het middendeel te bevestigen. Deze zijkanten zijn halfronde stukken, die met de rechte kant aan het middendeel vastzitten. De duigen hebben vaak maar aan één uiteinde een groef, ook wanneer beide uiteinden goed bewaard zijn gebleven, wat zou betekenen dat de tonnen geen deksel hadden. Het waren dus meer een soort van emmers of open vaten. De meeste tondelen bestaan uit losse duigen of deksels/bodems. Eén emmer (vondstnummer 218.4a-g), bestaande uit zeven duigen, werd vrijwel compleet gevonden. De emmer is uit elkaar gevallen, maar kan nog gereconstrueerd worden met de delen die bewaard zijn gebleven. Alle in Enkhuizen gevonden duigen zijn gemaakt van eikenhout. De deksels zijn over het algemeen ook van eikenhout gemaakt. In twee gevallen was een dekseldeel gemaakt van hout van de grove den. De pinnen die de dekseldelen aan elkaar moeten verbinden zijn gemaakt van den of wilg. Drie (mogelijke) hoepels zijn gemaakt van wilg, een vierde (mogelijke) hoepel is gemaakt van dennenhout. Wilg is voor hoepels een veelgebruikte soort. Den is niet zo gebruikelijk.

25 BIAXiaal xxx HOUT GESCHIKT VOOR DENDROCHRONOLOGISCHE ANALYSE Van alle stukken is bekeken of ze geschikt zijn voor dendrochronologische analyse. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de stukken die mogelijk hiervoor in aanmerking komen. Alle stukken zijn van eikenhout. Tabel 2 Enkhuizen De Fruittuinen, overzicht van mogelijkheden voor dendrochronologisch onderzoek. vnr volgnr artefact jaarringen dendro spant? 60 terminus post quem paal 60 + mogelijk spint mogelijk alleen terminus post quem spant? 60 terminus post quem plank > 60 + mogelijk spint mogelijk alleen terminus post quem paal ca. 60 terminus post quem plank > 60 terminus post quem balk/blok > 60 terminus post quem 183 7a deksel > 60 + spint kapdatum duig > 60 terminus post quem balk 60 terminus post quem 205 1a duig > 60 terminus post quem/herkomstgebied 205 1b deksel >60 terminus post quem/herkomstgebied scheeps? 60 terminus post quem 218 4a duig ca. 60 terminus post quem plank > 80 terminus post quem Van de geschikte stukken zijn, na overleg met de opdrachtgever, geen monsters genomen. De beschoeiing die in het veld door BAAC is onderzocht is wel bemonsterd, maar op dit moment nog niet ingestuurd voor datering. Bij selectie voor dendrochronologisch onderzoek aan constructiehout moet altijd bekeken worden of het hout mogelijk hergebruikt is. Dendrochronologie geeft in het ideale geval de veldatum van de boom. Als het stuk hergebruikt is, dan is de constructie altijd aanzienlijk jonger dan de veldatum van de boom. Het hout uit Enkhuizen komt uit een enkele ophogingslaag, waardoor geen onderscheid gemaakt kan worden tussen de verschillende structuren waaruit de stukken constructiehout afkomstig zijn. Het is echter wel interessant om een indruk te krijgen van de bouwhistorie van de haven. Is alles bijvoorbeeld in één keer gebouwd, of is het in fasen gebeurd? Naast een datering kan dendrochronologie ook informatie geven over het herkomstgebied van het gebruikte hout. Eiken- en naaldhout zijn bijvoorbeeld vaak als bouwhout of als tonnen ingevoerd. 3.4 ONDERZOEK AAN PLANTENVEZELS Naast manden is ook ander vlechtwerk gevonden, zoals een gevlochten biezen (Schoenoplectus) mat (vnr ) en twee rieten (Phragmites australis) matten (vnrs en 191.1). Vondstnummer (zie figuur 30) is een fragment vlechtwerk, waarvan niet vastgesteld kon worden om welke soort het gaat. Het materiaal lijkt wel epidermisachtig, maar diagnostische kenmerken ontbreken. De soortbepaling van het touw uit Enkhuizen bleek problematisch. Van vondstnummer kon wel worden vastgesteld dat het gemaakt is van grasachtige stengels, maar de soort kon niet nader worden bepaald. Een aantal taxa kan worden uitgesloten, namelijk struisriet (Calamagrostis), smele (Deschampsia), zwenkgras

26 BIAXiaal xxx 24 (Festuca), vlotgras (Glyceria), pijpenstrootje (Molinia) en kanariegras (Phalaris). Het materiaal waar de andere touwen van zijn gemaakt is zo bewerkt en getordeerd, dat het vrijwel alleen bestaat uit losse vezels. De structuur tussen de vezels is nagenoeg verdwenen, waardoor kenmerken die een soort karakteriseren niet meer zichtbaar zijn. Mogelijk zijn de touwen gemaakt van bewerkte bast- of houtvezels. 11 Ze zijn in ieder geval niet gemaakt van haar of vlas. Figuur 30 Enkhuizen De Fruittuinen, detail van een gevlochten mat (vnr ) waarvan de soort niet te determineren is. Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). 11 Een aantal kenmerken wijst op hout van jonge takken. Zo zijn bijvoorbeeld spiralen waargenomen, die voorkomen in het primair xyleem. Dit primair xyleem komt voor in jonge takken, dicht tegen het merg. Daarnaast zijn delen van laddervormige doorboringen en grote stippels gezien, die de keuzemogelijkheden beperken. Een mogelijke kandidaat is hazelaar.

27 BIAXiaal xxx 25 Figuur 31 Enkhuizen De Fruittuinen, twee stukken touw, vnr (klein) en (groot). Schaalstok is 5 cm (foto: BIAX Consult). 3.5 RESULTATEN HAARONDERZOEK In tabel 3 staan de resultaten van het haaronderzoek samengevat. Vondstnummer 184 bestond uit een bundel varkenshaar. Varkenshaar heeft de eigenschap dat het aan de uiteinden gemakkelijk splijt. Om deze reden is dit haar zeer geschikt voor het maken van verfkwasten. Ook bostels worden echter van varkenshaar gemaakt. De vondstnummers 152, en (waarschijnlijk) 161 bestaan uit geitenhaar. Het haar met de vondstnummers 163 en 218 was helaas te slecht geconserveerd om een zekere determinatie mogelijk te maken. Waarschijnlijk gaat het echter om runderhaar, maar er is een kleine kans dat het paardenhaar is. Dit haar is echter over het algemeen iets dikker dan het hier onderzochte haar. In Noordwest-Europa werd dierlijk haar vaak gebruikt als breeuwsel. 12 Uit een onderzoek aan 200 breeuwselmonsters uit 15 Middeleeuwse en 16 e -eeuwse schepen die op diverse plaatsen in Groot-Brittannië zijn gevonden, bleek dat in 44% van de gevallen runderhaar werd gebruikt. Ook geitenhaar (38%) werd echter tamelijk veel gebruikt. De VOC kocht veel geitenhaar in de Perzische steden Kirman en Gamron. 13 Van runderhaar (en paardenhaar) werden vroeger ook allerlei stevige weefsels als zakken en tassen gemaakt. Met speciale machines werd het haar gedraaid. Na het draaien werd het gekookt zodat het in de gedraaide vorm werd gefixeerd. Tabel 3 Enkhuizen De Fruittuinen, Resultaten van het haaronderzoek. vondstnummer diersoort opmerkingen 184 varken (wild zwijn). 152 geit geit. 161 waarschijnlijk geit slecht geconserveerd 163 waarschijnlijk rund slecht geconserveerd 218 waarschijnlijk rund slecht geconserveerd 4. Conclusies 4.1 SOORTEN Tijdens de opgraving in Enkhuizen, plangebied De Fruittuinen (code 06021) is een verscheidenheid aan houten vondsten geborgen. De vondsten waren over het algemeen in goede staat van conservering. De vondsten zijn een afspiegeling van de activiteiten die ter plaatse van de Nieuwe Haven hebben plaatsgevonden. De volgende houtsoorten zijn gevonden: esdoorn, els, berk, buxus/palmboompje, struikheide, hazelaar, dopheide, beuk, es, fijnspar/lariks, grove den, populier, eik, kurkeik en wilg. Daarnaast zijn matten van riet en bies gevonden en een niet nader te determineren grassoort. De dierenharen die zijn onderzocht waren van varken (wild zwijn), geit en waarschijnlijk rund. 12 McGrail 1998, Ryder

28 BIAXiaal xxx CONSTRUCTIEHOUT Scheepsconstructiehout Een klein aantal stukken constructiehout zijn te herleiden tot spant of andere scheepsonderdelen. Hoe deze onderdelen op de bodem van de haven terecht zijn gekomen is niet bekend. Het is niet waarschijnlijk dat een schip in de haven vergaan is, aangezien relatief weinig scheepsonderdelen gevonden zijn. Gezien de goede conservering van de gevonden voorwerpen, zou in dit scenario meer scheepshout verwacht mogen worden, tenzij in de haven een sterke stroming gestaan heeft. Bovendien zouden de vondsten dan meer in context gelegen hebben, terwijl de stukken nu allemaal als losse vondsten gedaan zijn. Aannemelijker is dat in de haven en in de directe omgeving van de haven scheepshout opnieuw gebruikt is als contructiehout en dat de bij de opgraving aangetroffen stukken per ongeluk in de haven terecht zijn gekomen. Ook kan het zijn dat de gevonden scheepsonderdelen van de scheepshelling afkomstig zijn, waar schepen gefabriceerd en gerepareerd werden. Alle stukken die (mogelijk) van schepen afkomstig zijn, zijn gemaakt van eikenhout. Dit is een logische keuze, omdat eikenhout zeer sterk en duurzaam hout is. Voor zware constructies wordt deze houtsoort dan ook vaak gebruikt Nederzettingsconstructiehout Het nederzettingsconstructiehout bestaat ook voor een groot gedeelte uit eikenhout. Dit betekent dat gekozen is voor een sterke en duurzame houtsoort. Ook dennenhout is in Enkhuizen vaak gebruikt als constructiehout. Zowel eiken als dennen komen in de omgeving van Enkhuizen niet veelvuldig voor. Eiken groeien in Nederland vooral op de hogere delen in het midden en noorden van het land. 14 Om meer te kunnen zeggen over de vegetatie ter plaatse is een pollenonderzoek nodig. Het zou kunnen zijn dat er wat eiken in de omgeving hebben gestaan, maar dit waren er waarschijnlijk niet genoeg en niet groot genoeg voor grote constructies. Eikenhout werd vaak ingevoerd. Dit gebeurde voornamelijk vanuit Duitsland, Scandinavië en de Alpen. Via de rivieren werden de grote stammen op vlotten naar Nederland vervoerd. De ligging van Enkhuizen aan de haven was dus gunstig voor de aanvoer van eiken constructiehout. Naaldhout komt na de ijstijd niet meer inheems voor in Nederland, op een paar dennen in refugia na. 15 Vanaf de 17 e -eeuw wordt de den, de fijnspar en de lariks aangeplant in plantages. 16 Naaldhout is doorgaans sterk hout dat goed als constructiehout te gebruiken is. Els, hazelaar en wilg zijn soorten die in de omgeving van Enkhuizen voorkomen. Het hout van deze soorten is minder sterk en duurzaam dan dat van eik of één van de naaldhoutsoorten. Ze zijn echter wel gemakkelijker te bewerken en veel beschikbaar. In Enkhuizen zijn de hazelaar en de wilg gebruikt voor pennen en van els is alleen een fragment constructiehout teruggevonden. Dit betekent dat deze soorten niet vaak gebruikt werden voor zwaarder constructiehout. De voorkeur werd gegeven aan het hardere en sterkere eiken- en naaldhout. Dit betekent dat er gekozen werd voor kwaliteit boven beschikbaarheid. De els, hazelaar en wilgenhouten kunnen wel onderdeel uitgemaakt hebben van een zware eiken- of naaldhouten constructie. Het komt vaker voor dat in een 14 Maes Over het voorkomen van dennen in refugia is op dit moment wat discussie. Sommige onderzoekers, onder wie H. van Haaster, zijn van mening dat de pollen van dennen die in Holocene lagen van voor de 17 e -eeuw gevonden worden van elders afkomstig zijn en ingespoeld zijn door bijvoorbeeld rivierwater. Anderen (o.a. C. Vermeeren) wijzen op het voorkomen van dennenkegels in opgravingen uit de xxxx tijd. Het is niet waarschijnlijk dat deze kegels van elders zijn aangevoerd. 16 Buis 1985.

29 BIAXiaal xxx 27 zware eikenhouten constructie pennen van bijvoorbeeld wilg gebruikt zijn. Ook kan het zijn dat het hier gaat om reparaties met lokaal hout. 4.3 VOORWERPEN Scheepsvoorwerpen Een gedeelte van de vondsten is te herleiden tot de schepen die in de Nieuwe Haven afgemeerd lagen. Vondsten zoals netdrijvers, een peillood en katrollen zijn typisch voorwerpen die op een schip gebruikt zijn. Mogelijk zijn deze voorwerpen per ongeluk overboord gevallen en zo verloren gegaan, of ze zijn beschadigd geraakt en weggegooid Gebruiksvoorwerpen Een groot deel van de houtvondsten van Enkhuizen bestaat uit gebruiksvoorwerpen. Het lijkt erop dat niet bij alle voorwerpen speciale selectie op houtsoort heeft plaatsgevonden. Bij een aantal voorwerpen is een houtsoort gebruikt die niet noodzakelijk het meest geschikt is. Een voorbeeld hiervan zijn de aangetroffen heften. De vijf gevonden heften zijn gemaakt van berk, beuk, es en eik (2x). Es is een zeer geschikte soort om een heft van te maken omdat het hout sterk is en veerkrachtig, waardoor het goed klappen op kan vangen. Ook eik is geschikt vanwege zijn hardheid. Het hout is echter minder veerkrachtig, waardoor het minder geschikt wordt als heft van een gereedschap dat wordt bloot gesteld aan zware krachten. Opmerkelijk is hoe één van de eikenhouten heften (vnr ) uit de boom is gehaald. Dit heft is gemaakt uit een hele doorsnede van een tak en niet uit een klein gedeelte van een dikkere tak of van een stam. Wanneer een object gemaakt is uit een kleiner deel van een groter geheel is het doorgaans sterker dan wanneer het gemaakt is uit een gehele doorsnede. De jaarringgrenzen, die op de dwarsdoorsnede van het heft concentrische ringen vormen, verzwakken het object. Beuk is een sterke, duurzame houtsoort met een gelijkmatige structuur, die hem geschikt maakt voor het maken van gedraaide voorwerpen. 17 Berk komt minder vaak voor, maar de elasticiteit van het hout maakt het geschikt voor het maken van heften. 18 Houtsoorten die vaak gebruikt worden voor het maken van heften zijn de appelachtigen, type appel/peer/meidoorn (Pomoideae, type Pyrus/Malus/Crataegus), esdoorn, walnoot en buxus. Deze soorten lenen zich uitstekend voor het draaien van mooie voorwerpen door hun gladde gelijkmatige structuur. Voorwerpen gemaakt van deze soorten zijn onder andere gevonden in Dordrecht en Tiel. 19, In Enkhuizen zijn ze echter niet aangetroffen. Op één na alle gevonden kommen zijn gemaakt van elzenhout. Deze houtsoort wordt vaak gebruikt voor het snijden en draaien van kommen. 20 Elzenhout is zacht, waardoor het gemakkelijk te bewerken is, en het heeft een fijne structuur. Er is één halffabrikaat kom gevonden. Deze kom is aan de binnenkant al glad afgewerkt. Aan de buitenkant is slechts de ruwe vorm zichtbaar. Deze methode van kommen maken komt overeen met de methode die beschreven wordt door Earwood en die al vanaf het Neolithicum wordt gebruikt. 21 Eerst wordt de binnenkant afgewerkt, daarna pas de buitenkant. Duigen van tonnen of emmers worden vaak gemaakt van eikenhout. 22 Dit is omdat eikenhout gemakkelijk te splijten is en bovendien duurzaam is, waardoor de ton of emmer lang mee kan gaan. Aan de onderzijde van de duig wordt een groef aangebracht. Voordat de onderste hoepel om de ton of emmer geslagen wordt, wordt de bodem in de groef gelegd. Door de hoepel wordt het geheel bij elkaar gehouden en kan de bodem er niet uit 17 Taylor, Taylor, Brinkkemper, et al., 1995, Den Ouden & Hänninen, Earwood, Earwood, Earwood, 1993.

30 BIAXiaal xxx 28 vallen. Bodems worden vaak gemaakt door een aantal planken aan elkaar te verbinden met pennen en er vervolgens een cirkel uit te zagen. Ook in Enkhuizen zijn de duigen gemaakt van eikenhout en zijn de bodems op bovenstaande manier vervaardigd. Voor de manden is uitsluitend gebruik gemaakt van wilgentenen. Verreweg de meeste van deze wilgentenen zijn eenjarig. Een enkele keer is gebruik gemaakt van tweejarige tenen. Wilgentenen zijn zeer flexibel, waardoor ze gemakkelijk te vlechten zijn. Bovendien is de wilg gemakkelijk te knotten, waardoor er een vaste bron van wilgentenen ontstaat. 23 Het komt vaak voor dat twijgen voor vlechtwerk in de winter gesnoeid worden. In de winter heeft de twijg een vol jaar kunnen groeien, waardoor hij de goede dikte heeft om mee te vlechten. De bladeren zijn dan inmiddels afgevallen, waardoor ze niet meer verwijderd hoeven te worden. Ook is het beter voor het in stand houden van de hakhoutstoven in de grienden, omdat in de winter de sapstroom vermindert. Bovendien is vlechten bij uitstek een klus voor in de winter, wanneer er minder op het land te werken is. Dit zal in de Nieuwe Tijd echter minder een rol spelen, aangezien vlechten dan waarschijnlijk meer een specialisme is geworden dan een huishoudelijke bezigheid. Voor overig vlechtwerk is gebruik gemaakt van bies en riet. Beide zijn soorten die zich goed lenen voor vlechtwerk. De twee soorten die niet inheems voorkomen zijn buxus en kurkeik. Beide komen oorspronkelijk uit het Middellandse Zeegebied. Buxus wordt echter al vanaf de Romeinse Tijd geïmporteerd en vanaf de Middeleeuwen wordt de boom al in tuinen aangeplant. De boom wordt in onze streken echter minder groot, waardoor het aannemelijker wordt dat het hout in dit geval is geimporteerd. Kurk wordt gemaakt uit de bast van de kurkeik. Met regelmatige tussenpozen wordt de bast geoogst, zonder de rest van de boom te beschadigen. De aanwezigheid van kurk wijst erop dat enige import heeft plaatsgevonden. Aangezien dierenhaar als breeuwsel gebruikt werd, is het niet verwonderlijk dat het in de context van een haven is aangetroffen. Daarnaast bestaat het vermoeden dat er ook een touwslagerij ter plekke heeft gestaan. Ook in deze context wordt veel haar verwerkt tot touw en textiel. 4.4 DENDROCHRONOLOGISCH ONDERZOEK Tien stukken zijn geschikt voor dendrochronologische analyse, waarbij slechts een terminus post quem gegeven kan worden. Slechts één stuk heeft duidelijk spinthout, waardoor het een kapdatum op kan leveren. Twee stukken hebben mogelijk spint, waarbij een kapdatum benaderd kan worden. De stukken die mogelijk in aanmerking komen zijn afkomstig uit contructiehout, scheepshout en opslagvoorwerpen (duigen). Dateren van deze voorwerpen kan meer inzicht geven over het chronologisch gebruik van de Nieuwe Haven. Tevens zou van een aantal stukken meer inzicht verkregen kunnen worden over het herkomstgebied. 4.5 HOUTGEBRUIK Over het algemeen zijn zowel de voorwerpen als het constructiehout goed geconserveerd. Een aantal stukken is wel beschadigd, maar het hout is niet vergaan. Dit betekent dat het hout vrijwel direct na het gebruik in het slib van de Nieuwe Haven terecht is gekomen, waardoor micro-organismen weinig kans hebben gehad om het hout af te breken. Slechts één stuk (vondstnummer 184.9, een dennenhouten plank) is aangevreten door boormosselen. Vraat van bijvoorbeeld houtworm of andere insecten is niet waargenomen. 23 Taylor, 1981.