Archeologie Betuweroute

Transcriptie

1 BIAXiaal Archeologie Betuweroute Hout en houtskool van een donk uit het Meso- en Neolithicum te Hardinxveld-Polderweg K. Hänninen L. Kooistra P. van Rijn C. Vermeeren 1999 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie 65

2 Colofon Titel: BIAXiaal 65 Archeologie Betuweroute. Hout en houtskool van een donk ui het Meso- en Neolithicum te Hardinxveld-Polderweg. Auteur: K. Hänninen L. Kooistra P. van Rijn C. Vermeeren Opdrachtgever: ARCHOL ISSN: BIAX Consult en Archol Correspondentieadres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 1 1 Inleiding 1.1 DE VINDPLAATS Voorafgaande aan de aanleg van de Betuweroute is archeologisch onderzoek verricht aan een deel van een donk bij Hardinxveld. De Projectgroep Archeologie Betuweroute van Rail Infrabeheer te Utrecht heeft deze vindplaats als volgt gecodeerd: vindplaats Polderweg lokatienaam: Hardinxveld-Polderweg NS-objectcode: 030/0150/04 centrumcoördinaten: / Tijdens het vooronderzoek zijn twee lagen met aanwijzingen voor menselijke activiteiten aangetroffen. Op basis daarvan is een werkhypothese geformuleerd waarbij verondersteld is dat de oudste laag uit het Mesolithicum dateert en de jongste mogelijk uit het Vroeg-Neolithicum. Het onderzoek is uitgevoerd door Archeologisch Onderzoek Leiden (ARCHOL) onder supervisie van prof. Leendert P. Louwe Kooijmans met drs Tom Hamburg voor de dagelijkse leiding. Bij de opgraving zijn inderdaad twee lagen aangetroffen die echter ook deels samenvallen (figuur 1). De donk lag in de tijd dat deze door de Meso- en Neolithische mens werd gebruikt in een nat en moerassig rivierengebied. Na de gebruiksfase werd de donk door veen en klei afgedekt en kwam ruim onder het niveau van het grondwater te liggen. Daardoor is de conservering van het organisch materiaal uitzonder-lijk goed. Eén van de organische materiaalgroepen is hout en daarover wordt in dit rapport verslag gedaan. Het hout is als houtskool bewaard gebleven, maar ook, dankzij de hoge grondwaterstand, in onverkoolde vorm. Enkele malen zijn restanten van touw aangetroffen. Deze zijn onderzocht om de grondstof vast te stellen. Het houtonderzoek werd aanvankelijk door drs Ilse van Amen (ARCHOL) uitgevoerd. Wegens privéomstandigheden is het werk door medewerkers van BIAX Consult overgenomen, waarbij het houtskool door drs Paulien van Rijn is onderzocht en het hout door drs Kirsti Hänninen, dr Laura I. Kooistra en drs Caroline Vermeeren. 1.2 ONDERZOEKSVRAAGSTELLINGEN Bij het verzamelen van de informatie stonden de volgende vragen centraal: - welke houtige gewassen hebben in de omgeving gestaan ten tijde van het gebruik van de donk door mensen? - hebben de mensen een selectief gebruik gemaakt van het beschikbare hout? - hoe zijn de verschillende voorwerpen gemaakt en met welk gereedschap? - is het houtskool het resultaat van verzameld brandhout en zo ja is de brandstof selectief verzameld? - is er een verschil in de selectie en het gebruik van hout tussen laag 1 en 2? Naast dit onderzoek is ook advies gegeven over het vastleggen van de voorwerpen op foto of tekening. Tevens is advies uitgebracht over de te conserveren stukken hout, alsmede over de voor dendrochronologisch onderzoek geschikte stukken eik.

4 Figuur 1 Hardinxveld-Polderweg: overzicht van de lithostratigrafie en de vondstlagen. Tekening: T. Hamburg & J. Mol (ARCHOL). 2

5 3 2 Materiaal en Methode Alle tijdens het veldwerk verzamelde houten voorwerpen, alsmede alle mogelijk bewerkte stukken hout zijn voor onderzoek aangeboden. Daarnaast heeft het opgravingsteam per vlak en per laag alle aanwezige onbewerkte stammen en grotere takken verzameld. Aanvullend hierop is een steekproef van kleine takjes genomen uit 15 botanische monsters uit 7 putten. In 4 botanische monsters zijn restanten touw gevonden. De vezels zijn door drs Caroline Vermeeren gedetermineerd en door drs Liesbeth van Beurden (ARCHOL) getekend en beschreven. Het houtskool is verzameld uit vakken van 50 x 50 cm, nadat deze vakken zijn gezeefd op zeven met maaswijdten van 2 mm. Van het totaal aan houtskool konden volgens het bestek slechts 400 stukjes worden onderzocht. Er is besloten om in eerste instantie de samenstelling aan taxa van vier concentraties te onderzoeken, waarbij van elke concentratie minimaal 50 stukjes geselecteerd zijn. De overige nog te determineren stukjes konden dan gebruikt worden om een scatter te bekijken. Deze aanpak past niet in de huidige methodiek van houtskoolonderzoek, maar is door ons voorgesteld om te kunnen laten zien waarom het aantal in het bestek te klein is. De keuze voor de steekproef is gemaakt door prof. C.C. Bakels en drs Th. ten Anscher. Het houtskool is bekeken op soort, boomonderdeel, en de aanwezigheid van schimmel en/of pofeffecten. Aanwezigheid van schimmels wordt verbonden aan het verzamelen van dood (sprokkel-)hout. Pofeffecten zijn grote gaten veroorzaakt door stoomvorming in de cellen, die in verband worden gebracht met het gebruik van nat, vers hout. Het hout is onderzocht op soort, boomonderdeel en de aanwezigheid van bewerkings- en gebruikssporen. Eén van de vraagstellingen is welke houtige gewassen in de omgeving van de donk hebben gestaan ten tijde van de bewoning. Voor beantwoording hiervan wordt pollen- en hout(skool)onderzoek gebruikt. Er zijn enkele belangrijke verschillen in interpretatiemogelijkheden tussen beide onderzoeksvelden. 1. houtskool geeft een beeld van de vegetatie in de directe omgeving van de bewoning, als men er van uitgaat dat brandstof volgens het 'least effort' principe, zo dichtbij mogelijk verzameld is. Pollen geeft een beeld van de vegetatie over grotere afstanden. 2. hout en houtskool geeft een beeld dat duidelijk en direct met de periode van bewoning verbonden is. Bij pollenonderzoek is die tijdsbegrenzing veel minder duidelijk. 3. in hout en houtskool komen ook bomen en struiken naar voren die, omdat het insectenbestuivers zijn, niet of nauwelijks in het pollenbeeld gevonden worden. De data zijn ingevoerd in Excel en als bijlage opgenomen in dit rapport. De gegevens van het houtskool zijn ook verwerkt in zogenaamde verzadigingscurven in getrapte vorm (figuren 6 a-e). Hierin wordt aangegeven bij welk aantal fragmenten een nieuwe soort gevonden wordt. De verticale verhoging geeft kwalitatieve informatie, namelijk welke soorten zijn aangetroffen. De horizontale lijnen zijn cumulatief en geven het totaal aantal fragmenten aan van de tot dan gevonden soorten. Het staafdiagram binnen deze figuur geeft de aantallen fragmenten per soort aan. Het hout en het touw is gedetermineerd met behulp van een doorvallend licht-microscoop, met vergrotingen tot 640x. Het houtskool is onderzocht met een opvallend licht-microscoop met vergrotingen tot 400x. Het hout- en houtskoolonderzoek vond plaats in de laboratoria van het Archeologisch Centrum (Universiteit Leiden) en van BIAX Consult. Hierbij is gebruik gemaakt van de vergelijkingscollectie van BIAX Consult en de determinatiewerken van Schweingruber (1978 & 1990). De resultaten zijn, na overleg met prof. C.C. Bakels die verantwoordelijk is voor alle botanisch onderzoek en prof. L.P. Louwe Kooijmans als eindverantwoordelijke, ingevoerd in Excel, dit mede omdat het programma Digit nog niet werkzaam was op de beschikbare werkplekken.

6 4 3 Resultaten 3.1 ALGEMEEN Er zijn 56 (+ mogelijk nog 14) stukken bewerkt hout, 104 stukken onbewerkt stamhout/groot takhout, 102 takjes, 577 stukjes houtskool en 5 stukjes van touw gedetermineerd. De basisgegevens staan in de bijlagen, waarbij 1 de gegevens over het hout bevat en 2 de informatie over het houtskool. Bijlage 3 bevat foto's van een aantal bewerkte stukken hout, gemaakt door Jan Pauptit (Archeologisch Centrum). Van enkele stukken worden ook tekeningen gemaakt door het bureau Regula (drs Christine Dijkstra/drs Martin Hense) en Pieter Collet. Deze zijn echter nog niet klaar en derhalve niet in dit rapport opgenomen. Het hout verkeerde over het algemeen in uitzonderlijk goede conditie. Daardoor waren aanwezige bewerkingsen gebruikssporen goed te zien. Veel van de met de hand verzamelde takken, waaronder ook het natuurlijke materiaal dat niet door de mens is gebruikt, waren echter zijdelings afgeplat. Onze indruk is dat dit het gevolg is van de druk van het tenminste 5 m dikke pakket veen en sediment boven de donk. De kwaliteit van het houtskool is redelijk goed. Er zijn relatief weinig insluitingen van sediment in het houtskool aangetroffen. Dit is een fenomeen dat met name bij materiaal uit het Meso- en Neolithicum nogal eens voorkomt en leidt tot problemen bij de determinatie. Het lijkt erop dat de kwaliteit vooral bepaald is door de conditie van het hout voordat het verkoolde, en niet door de post-depositionele processen (zie onder andere Kooistra & Hänninen 1998). Tabel 1 geeft een overzicht van de gevonden taxa, ingedeeld in de categorieën bewerkt hout, onbewerkt hout en houtskool. Per categorie is per taxon het aantal determinaties en de frequentie - het aantal 50 x 50 cm vakken waarin het taxon gevonden is - aangegeven. Van de in totaal 16 gevonden taxa zijn els (Alnus spec.), eik (Quercus spec.) en es (Fraxinus excelsior) de meest voorkomende, zowel in aantallen als in frequentie. Tabel 1 Hardinxveld-Polderweg: de gevonden taxa ingedeeld in bewerkt hout, onbewerkt (stam/tak+takjes) hout en houtskool. Legenda: N = aantal determinaties; F = frequentie, dat is het aantal 50 x 50 cm vakken met het betreffende taxon. Het totaal aantal vakken voor bewerkt hout is 23, voor onbewerkt 24, voor takhout 7 en voor houtskool 11. Nederlandse naam bewerkt onbewerkt houtskool wetenschappelijke naam N F N F N F Els / Alnus spec. Eik / Quercus spec. Es / Fraxinus excelsior Hazelaar / Corylus avellana Wilg / Salix spec. Iep / Ulmus spec. Esdoorn /- - - Acer spec. Linde /- - - Tilia spec. Sneeuwbal /2 9 2 Viburnum spec. Kardinaalsmuts Euonymus europaeus Kornoelje /1 5 3 Cornus spec. Appelachtige /1 1 1 Pomoideae Vogelkers type /- - - Prunus padus type Vuilboom Frangula alnus Wegedoorn Rhamnus cathartica Berk Betula spec. Maretak Viscum album Berk/Els Alnus spec./betula spec. indeterminabel indeterminatae totaal / totaal

7 Er zijn enkele verschillen tussen de drie categorieën. In de categorie bewerkt hout zijn geen appelachtigen (Pomoideae), vogelkers-type (Prunus padus type), vuilboom (Frangula alnus), wegedoorn (Rhamnus cathartica), berk (Betula spec.) en maretak (Viscum album) gevonden. Het vogelkers-type kwam alleen in de categorie met onbewerkt hout voor. In deze categorie ontbrak, ten opzichte van het bewerkte hout, de kardinaalsmuts (Euonymus europaeus). In de categorie houtskool ontbraken linde (Tilia spec.) en esdoorn (Acer spec.). Wel zijn hierin exclusief de vuilboom, wegedoorn, berk en maretak aangetoond. De resultaten van het onderzoek van bewerkt hout en voorwerpen, van onbewerkt hout, van het houtskool en van het touw worden in afzonderlijke paragrafen besproken BEWERKT HOUT EN VOORWERPEN Er zijn in totaal 56 (+ mogelijk nog 14) bewerkte stukken hout bekeken. In figuur 2 is de spreiding van de stukken over het opgravingsterrein aangegeven. Het bewerkte hout is voor een groot deel toe te wijzen aan respectievelijk laag 1 en laag 2. Om te bekijken of er verschillen optreden tussen de lagen zijn de gegevens ook geplot per laag (figuur 2b-c) en zijn de gegevens in tabel 2 gezet. Opvallend is de grote overeenkomst tussen de drie kolommen, zowel in volgorde als in dominantie. Els is in alle gevallen duidelijk het meest voorkomende taxon, gevolgd door es, wat echter in laag 2 iets minder uitgesproken is. Andere soorten worden aangetroffen in lage aantallen en frequenties. Dit zijn eik, hazelaar (Corylus avellana), wilg (Salix spec.), iep (Ulmus spec.), esdoorn, linde, kardinaalsmuts, sneeuwbal (Viburnum spec.) en kornoelje (Cornus spec.). Het ontbreken van met name eik, maar ook hazelaar, linde en sneeuwbal in laag 2 zou als een onderscheid tussen de beide lagen kunnen worden aangemerkt. Het verschil kan echter ook aan het lage aantal determinaties uit laag 2 te wijten zijn. Het bewerkte stuk hout van de kornoelje kon niet aan een laag worden toegewezen, zodat deze soort in de lagen geheel ontbreekt. De beschrijvingen van het bewerkte hout en de voorwerpen staan in bijlage 1. Het bewerkte hout betreft vooral aangepunte palen, paaltjes en plankachtige vormen. Voor dit bewerkte hout wordt volstaan met de beschrijvingen die in de bijlage staan. De speciale voorwerpen worden in deze paragraaf besproken: vijf planken, een mogelijke boog, twee mogelijke speerpunten, vier peddelvormige voorwerpen, drie bijlstelen en enkele voorwerpen waarvan de functie onduidelijk is. Wat betreft de verdeling van speciale voorwerpen over beide lagen: ook hier geldt dat door het kleinere aantal vondsten uit laag 2 het beeld kan zijn vertekend. In beide lagen worden in ieder geval planken, (verkoolde) punten en peddels gevonden. Planken 97POLV002605, put 28, vlak 3, spoor 9, laag 2. Een plankachtige vorm van els uit laag 2, met stamcode B5a (zie legenda van bijlage 1), een lengte van meer dan 27 cm, met de grootste breedte 6,5 cm op 8,5 cm van één van de uiteinden, met een dikte van 2,2 cm aan de vlakke zijde aflopend naar 0,5 cm aan de bolle zijde. Eén van de uiteinden is verkoold. Op één van de vlakke zijden zijn bewerkingssporen te zien, gemaakt met een bolle stenen bijl. 97POLV008724, put 13, vlak 15, spoor 28, laag 1. Een fragment van een plank van linde, 30 x 40 cm met een dikte van 1-2 cm. De plank is tangentiaal gemaakt van het buitenste hout van een dikke stam. De groeiringen van het hout lopen evenwijdig aan de breedte van de plank (stamcode B3). 98POLV025793, put 7, vlak 9, spoor 28, laag 1. Een fragment van een lange plank van linde. Breedte 23 cm, dikte gemiddeld 1,5 cm. De plank is tangentiaal gemaakt van het buitenste hout van een stam. De groeiringen van het hout lopen evenwijdig aan de breedte van de plank (stamcode B3). Gezien de breedte van de plank moet deze gemaakt zijn van een boomstam met een zeer grote diameter. Aan de bastzijde van de plank is deze verkoold. Mogelijk is dat gedaan om de plank recht te trekken.

8 6 Tabel 2 Hardinxveld-Polderweg: de verdeling van het bewerkte hout over de beide vondstlagen, opgesplitst in aantallen en frequentie. Legenda: zie tabel 1. totaal laag 1 laag 2 Nederlandse naam N F N F N F wetenschappelijke naam Els Alnus spec. Es Fraxinus excelsior Eik Quercus spec. Hazelaar Corylus avellana Wilg Salix spec. Iep Ulmus spec. Esdoorn Acer spec. Linde Tilia spec. Kardinaalsmuts Euonymus europaeus Sneeuwbal Viburnum spec. Kornoelje Cornus spec. totaal fig 2a ulmu 1 cory 1 corn 1 alnu 9 alnu 1 alnu 1 acer 1 euon 1 frax alnu 1 alnu 1 acer 1 cory 1 frax 1 frax acer 1 alnu 3 alnu 3 frax 2 alnu 1 alnu 3 alnu 1 ulmu 2 sali 3 frax 2 sali 2 frax 2 frax 2 sali 1 quer 1 quer 2 ulmu 1 cory 2 euon 1 tili frax 1 frax 1 cory 1 frax 1 alnu 1 alnu 1 quer 1 frax 1 quer 1 tili 1 quer 1 vibu Figuur 2a-c Hardinxveld-Polderweg: spreiding van het bewerkte hout over de opgraving, a laag 1+2, b laag 1, c laag 2.

9 7 fig 2b alnu 3 alnu 1 frax alnu acer 1 alnu 2 alnu 2 frax 2 alnu 2 alnu 1 ulmu 2 sali 3 frax 1 sali 2 cory 1 euon 1 frax 2 quer 2 tili frax 1 frax 1 cory 1 frax 1 alnu 1 quer 1 frax 1 quer 1 tili 1 quer 1 vibu fig 2c cory 1 alnu 1 acer 1 alnu 1 alnu 4 euon alnu 1 acer 1 frax 1 frax sali 1 alnu 1 frax 1 ulmu (Figuur 2a-c vervolg).

10 97POLV002590, put 26, vlak 3, spoor 1002, laag 2 (bijlage 3, foto 1). Tangentiale plank (A4) van elzenhout. De dikte is 2 cm, de lengte meer dan 76 cm. Aan de ene kant circa 5 cm breed, uitlopend naar een breedte van 13 cm. Dit is mogelijk een peddel geweest. 98POLV025795, put 7, vlak 9, spoor 28, laag 1 (bijlage 3, foto 2). Elzen plank met een lengte van meer dan 38 en een dikte van 1 cm. De breedte varieert van 1 cm aan de ene zijde tot 7,5 cm aan de andere zijde. Ook deze plank is mogelijk als peddel in gebruik geweest. 8 Peddels 97POLV008347, put 13, vlak 14, spoor 19/28, laag 1 (bijlage 3, foto 6). Een mogelijke peddel, tangentiaal gemaakt uit een dik stuk essenhout (stamcode A4). Er zijn zes stukken gevonden, met een totale lengte van ruim 80 cm. Het breedste deel is 6,9 cm. Aan de punt is de peddel circa 2,5 cm breed en 0,5 cm dik. De dikte van het blad varieert van 1,7-2,7 cm. Er is geen duidelijke steel te zien. Deze is er óf niet geweest óf is verloren gegaan. Er zijn geen bewerkingssporen zichtbaar. 97POLV008722, put 13, vlak 15, spoor 19, laag 1 (bijlage 3, foto 7). Een mogelijke peddel, gemaakt uit een dik stuk essenhout met tenminste 20 groeiringen (stamcode A4). Ook van deze peddel ontbreekt de steel. Er is echter een breukvlak aan het uiteinde waar de steel is te verwachten. De totale lengte van het gevonden deel is 65 cm. Het breedste deel is 10 cm. Aan de punt is de peddel 2,5 cm breed. De dikte is circa 0,7 cm. Er zijn geen bewerkingssporen zichtbaar. Mogelijk zijn die er door het gebruik afgeschuurd. Een andere optie is dat het voorwerp is gladgemaakt. 97POLV017933, put 21, vlak 99, spoor 3, laag 2 (bijlage 3, foto 8). Een peddelvormig voorwerp, gemaakt uit een dik stuk essenhout (stamcode D6). Het voorwerp mist een stuk van de steel. De steel is 19 cm lang en 2,2-2,8 cm in diameter. Het blad is 20 cm lang. Het breedste deel, dat zich ongeveer in het midden van de lengte van het blad bevindt, is 5,7 cm. Eén van de zijden van het blad is vrij bol terwijl de andere zijde vlak is. De steel bevindt zich recht boven de vlakke zijde van het blad. De vlakke zijde van het blad is vrij dik, circa 2 cm, in tegenstelling tot de bolle zijde die circa 0,9 cm dik is. De peddel is asymmetrisch, zowel wat betreft de plaatsing van de steel als het verschil in bolling van de twee zijden van het blad. Het lijkt erop dat deze alleen gebruikt kon worden aan de stuurboord (rechter-)zijde van een kano. 98POLV022088, put 4, vlak 3, spoor 28, laag 1 (bijlage 3, foto 9). Een lang, smal, peddelvormig voorwerp, gemaakt uit een dik stuk essenhout (stamcode D6). Het voorwerp mist een stuk van de steel. Deze is nog 10 cm lang en heeft een diameter van 2-2,5 cm. Het blad is 53 cm lang. Het breedste deel, 5 cm, bevindt zich op 4 cm van de steelbasis. Aan de punt is de peddel 1,7 cm breed. De peddel is aan de ene zijde bol en aan de andere zijde plat. De dikte varieert van 0,6-1,8 cm. Het dikste deel bevindt zich dichter bij de bolle zijde van het blad. De platte kant bestaat uit zeer veel fijne facetten, als schubben van een vis. De facetten worden naar de punt toe vager. Waarschijnlijk zijn ze daar gesleten door het gebruik. De bolle zijde bevat geen facetten (meer). De peddel is asymmetrisch, zowel wat betreft de plaatsing van de steel als het verschil in bolling van de twee zijden van het blad. Het lijkt erop dat deze alleen gebruikt kon worden aan de bakboord (linker-)zijde van een kano. Boog 97POLV006051, put 8, vlak 1, spoor 999, laag 1 (bijlage 3, foto 3). Een boogachtige vorm van iep. De boog is incompleet en bestaat uit 9 stukken. De breedte van de stukken varieert van 4,7-5,0 cm. De dikte varieert van 1,8-2,9 cm. De fragmenten zijn uit een stam of een dikke tak, met een diameter van meer dan 5 cm gemaakt. Er zijn minimaal 8 groeiringen geteld. De stamcode is B3, waarbij de buitenzijde van de boog tevens de schorszijde is. De schors is verwijderd en het oppervlak is zeer glad gemaakt. Hoe dit polijsten heeft plaats gevonden, was niet meer te achterhalen. Drie van de stukken vertonen extra sporen. Eén van de stukken, waarschijnlijk de onderkant, heeft een groef met een diepte van 0,6 cm, in de lengterichting van het hout. Op de foto's in bijlage 3 is te zien dat de top bestaat uit een

11 9 1,8 cm lange punt met een diameter van 0,7 cm aan de basis, uitlopend tot 0,5 cm. Aannemelijk is dat rond deze punt de pees van de boog is bevestigd. Als het hier inderdaad om een boog gaat die ook is gebruikt, dan zouden er slijtsporen van de pees te zien moeten zijn. Deze sporen zijn echter niet vastgesteld. Eén stuk vertoont een versieringspatroon van evenwijdig lopende inkervingen loodrecht op de lengterichting van het hout (zie bijlage 3, foto 3) Speerpunten 97POLV007713, put 11, vlak 10, spoor 26, laag 1 (bijlage 3, foto 4). Een incomplete punt van es. De diameter van het rondhout is 2,5 cm (stamcode D5). Het voorwerp is uit een stam met een veel grotere diameter gemaakt. 98POLV021762, put 2, vlak 1, spoor 28, laag 1 (bijlage 3, foto 5). Het betreft alleen een zeer regelmatige, mooi gepolijste punt. De lengte van het gevonden deel is 20 cm. De diameter van het rondhout bij het afgebroken uiteinde is 1,8-2,0 cm. Aan de puntzijde is de diameter 0,3 cm. Het voorwerp is uit een veel grotere stam gemaakt volgens stamcode D5. Er zijn geen gebruikssporen op het voorwerp aangetroffen. Bijlstelen 97POLV016256, put 3, vlak 3, spoor 28, laag 1 (bijlage 3, foto 10). Een vatting met handvat uit één stuk van een bijl, gemaakt uit het hart van een stam van een es (stamcode A1a). De lengte van de steel is 46 cm, met een diameter van 2,5-3,5 cm. De kop is in totaal 16 cm lang, 3-4 cm breed en 4,5-6 cm diep. Het gat voor de benen of stenen bijl is circa 5 cm lang, 2 cm breed en 3,5 cm diep. Het gat is dus niet door en door. Het voorwerp zit vol met vraatsporen van insekten, wat erop wijst dat het na gebruik een tijd lang op het oppervlak gelegen heeft. 98POLV024296, put 7, vlak 4, spoor 29, laag 1 (bijlage 3, foto 11). Een houten steel door een geweibijl gemaakt van een tak van esdoorn met een diameter van 2 cm. 98POLV026291, put 10, vlak 13, spoor 28, laag 1. In het gat voor de steel van een versierde geweibijl zijn twee stukjes hout - een es en een wilg - en één stukje bot gevonden. Het vermoeden bestaat dat de steel van essenhout is gemaakt en het stukje wilg en het bot als keggen hebben gediend. Voorwerpen met onbekende functie 97POLV00851, put 27, vlak 4, spoor 1007, laag 2 (bijlage 3, foto 12). Een tak van kardinaalsmuts met een lengte van 81 cm en een ovale diameter van 2x1 cm. De tak is ontschorst en heeft twee rafelige, aangekoolde punten. De ene punt is 7 cm lang, de andere 2,8 cm. De punten zijn door mensen gemaakt en niet door bevers. De functie van deze ontschorste en aan twee zijden aangepunte tak is onduidelijk. 97POLV00988, put 18, vlak 1, spoor 10, laag 2 (bijlage 3, foto 13). Een tak van esdoorn met een lengte van 13,8 cm en een ovale diameter van 2,8-3,5 cm. De tak is ontschorst en aan beide zijden voorzien van twee stompe punten. Het ene uiteinde heeft een puntlengte van 2,5 cm, het andere van 2 cm. De punten zijn niet aangekoold. 97POLV001871, put 12, vlak 1, spoor 10, laag 2 (bijlage 3, foto 14). Een lange rechte tak van es met een lengte van minimaal 95 cm en een diameter van 6 cm. De tak is aan één zijde aangepunt. De punt heeft een lengte van 37 cm en is gemaakt door drie kappen met een vlakke bijl (Felsovalbeil/Walzenbeil, mond. med. prof. L. Louwe Kooijmans). 97POLV009976, put 13, vlak 20, spoor 29, laag 1 (bijlage 3, foto 15). Het betreft een dikke tak van hazelaar met een diameter van 5,3-6,5 cm. De totale lengte van het voorwerp is circa 110 cm. Vanaf één van de uiteinden is over een lengte van circa 29 cm tweederde van het hout verwijderd (stamcode C2). Het andere uiteinde is onregelmatig aangepunt. Het hout is hier verkoold. 98POLV022828, put 4, vlak 4, spoor 28, laag 1 (bijlage 3, foto 16). Het betreft een voorwerp dat is gemaakt uit een 16 cm dikke stam van eik (A2). Het voorwerp bestaat uit 'kop' en een 'punt'. De kop is circa 16 cm in diameter en 9 cm hoog. De bovenkant is afgeschuind, daarvoor is 1,5-4 cm van de lengte van het voorwerp voor gebruikt. Ook de basis is afgeschuind, over een lengte van 2 cm. De 'punt' heeft een totale lengte van 7,5 cm en bestaat uit een recht deel van 1-2 cm en een puntig deel van 5,5-6,5 cm. De grootste diameter is 7 cm.

12 Op het voorwerp zijn bewerkingssporen zichtbaar. Voor de 'kop' is alleen de schors verwijderd en is de bovenkant afgeschuind met een licht bolle bijl. Op de overgang van de 'kop' naar de 'punt' is te zien dat het rechte deel van de "punt" is gemaakt door met een bijl schuin vanaf de 'kopzijde' een inkeping te maken en vervolgens de spaander van het voorwerp af te trekken. Op deze manier is het rechte deel van de "punt" ontstaan. Het uiteinde van de "punt" is gemaakt door het blok hout met de ene hand vast te houden en met de andere hand drie afslagen aan één zijde te maken. Het blok is vervolgens 180 graden gedraaid, waarna de andere helft eveneens met drie afslagen is aangepunt ONBEWERKT HOUT Alle in de opgraving aanwezige stammen en dikke takken zijn met de hand verzameld en onderzocht. Voor onderzoek aan de dunne takjes en twijgen is echter een steekproef genomen van de in de zadenmonsters aangetroffen takjes. In totaal zijn 104 stukken van stammen of grote takken en 102 takjes bekeken. In tabel 3 zijn de aangetroffen taxa op dezelfde manier aangegeven als bij het bewerkte hout, dat wil zeggen met aantallen en frequenties. Het totaal aantal putten met stam/takhout respectievelijk takjes is niet gelijk zodat de gegevens apart zijn weergegeven. Bovendien kan zo getest worden of de resultaten van de handverzamelde stammen/grote takken en de steekproef van kleine takjes van elkaar verschillen. De gegevens zijn tevens gescheiden in laag 1 en laag 2. Figuur 3 geeft de spreiding van de stammen/takken en takjes over het opgravingsterrein. Evenals bij het bewerkte hout is de overeenkomst tussen de lagen opvallend. De els is het meest gevonden, gevolgd door eik. Wilg en es komen hierna, direct gevolgd door de iep, hazelaar, kornoelje, appelachtigen, sneeuwbal, esdoorn, linde en vogelkers. Ten opzichte van dit totaalbeeld zijn er twee verschillen te zien: laag 1 heeft minder eik en laag 2 heeft minder wilg. Dat er in laag 1 meer wilg zit, is vooral te zien in de aantallen en niet zozeer in de frequentie. De wilg komt in (kleine) concentraties voor en is iets minder verspreid dan de andere soorten. Het algemene beeld, zoals uit figuur 3 en tabel 3 blijkt, is echter dat de resultaten voor laag 1 en 2 weinig verschillen. Dat geldt voor zowel de met de hand verzamelde stammen en takken als voor de takjes uit de botanische monsters. In grote lijnen worden bij het stamhout en de takjes dezelfde resultaten geboekt maar er treden enkele verschuivingen op. Uit de verhouding tussen aantal en frequentie is te zien dat met name de elzentakjes meer als concentraties gevonden zijn en dat er minder eikentakjes zijn in vergelijking met het handverzamelde materiaal. Er zijn ook meer wilgentakjes aangetroffen. Dat geldt ook, maar in mindere mate voor de appelachtigen en de sneeuwbal. Bij de takjes ontbreken de linde, esdoorn en vogelkers. Takjes zijn moeilijker te determineren, omdat de structuur van het hout nog niet zijn definitieve vorm heeft gekregen. Daarbij komt dat bij half vergane takjes de schors doorgaans nog intact is, maar het hout is vergaan. Het gevolg is dat een relatief hoog aandeel van de takjes niet te determineren was, dan wel alleen nog schors bevatte. Het is mogelijk dat soorten als linde, esdoorn en vogelkers in de categorie 'niet te determineren' terecht zijn gekomen en daarom bij de takjes ontbreken. Wanneer we de niet te determineren takjes en het schors niet meetellen in de vergelijking tussen het handverzamelde materiaal en de takjes dan kan het verschil in resultaat ook veroorzaakt worden doordat de beide groepen niet even groot zijn. Met name bij de takjes gaat het om te kleine aantallen om uitspraken te mogen doen.

13 11 Tabel 3 Hardinxveld-Polderweg: de verdeling van het onbewerkte hout over de beide vondstlagen opgesplitst in zowel handverzamelde stammen/takken uit 24 putten (het eerste getal in de kolommen) en takjes/twijgen uit 7 putten (het tweede getal in de kolommen) als aantallen en frequentie. Legenda: zie tabel 1. totaal laag 1 laag 2 Nederlandse naam N F N F N F wetenschappelijke naam Els / / /5 Alnus spec. Eik / / /2 Quercus spec. Wilg / / /2 Salix spec. Es / / /1 Fraxinus excelsior Iep 6+1 6/ / /1 Ulmus spec. Hazelaar 5+2 5/ / /1 Corylus avellana Kornoelje 4+1 4/ / /- Cornus spec. Appelachtige 2+2 2/ / /- Pomoideae Sneeuwbal 1+2 1/ / /2 Viburnum spec. Esdoorn 2+- 2/ / /- Acer spec. Linde 2+- 2/ / /- Tilia spec. Vogelkers 1+- 1/ / /- Prunus padus indet/schors / / /3 totaal / / /5 fig 3a quer 1 frax 1 alnu 16 alnu 1 alnu 1 quer 4 acer 1 alnu 1 alnu 1 quer 3 tili 1 ulmu 1 alnu 1 indet 4 pomo 1 ulmu 1 vibu 1 pomo 1 pomo 2 quer 1 indet 3 quer ulmu 1 alnu 2 alnu 1 alnu 11 alnu 1 pru.p 1 alnu 1 frax 3 cory 1 frax 1 quer 4 frax 1 sali 3 quer 3 quer 4 quer 2 sali 1 vibu 1 indet alnu 5 alnu 5 alnu 1 alnu 1 alnu 7 alnu 7 alnu 1 quer 2 frax 1 cory 1 corn 1 cory 1 vibu 1 corn 1 corn 1 sali 3 quer 3 quer 1 quer 1 frax 1 indet 1 frax 1 cory 1 ulmu 1 sali 2 sali 4 quer 1 quer 2 quer 1 ulmu 1 indet 5 sali 1 sali 2 ulmu cory 1 alnu 3 alnu 2 alnu 3 cory 1 alnu 10 acer 1 tili 1 cory 1 frax 1 corn 1 quer 1 corn 1 frax 1 sali 1 sali 2 quer 2 ulmu 1 sali 1 indet Figuur 3a-c Hardinxveld-Polderweg: spreiding van het onbewerkte hout over de opgraving, a laag 1+2, b laag 1, c laag 2. Legenda: 99 de stammen en dikke takken, 9 de takjes en twijgen.

14 12 fig 3b pomo quer alnu 5 alnu 5 corn 1 frax 1 alnu 4 alnu 1 alnu 1 sali 3 frax 1 cory 1 frax 1 alnu 1 indet 1 frax 1 sali 2 ulmu 1 quer 3 quer 1 cory 1 quer 1 quer 1 sali 2 sali 4 quer 1 cory 1 ulmu 1 indet 5 corn cory 1 alnu 3 alnu 3 acer 1 tili 1 cory 1 corn 1 frax 1 sali 2 ulmu fig 3c alnu 4 quer 1 alnu 1 ulmu 1 quer 1 indet alnu 1 alnu 1 alnu 11 alnu 1 quer 1 alnu 1 frax 3 cory 1 frax 1 frax 1 quer 1 quer 3 quer 4 vibu 1 sali 1 indet quer 1 alnu 3 alnu 5 quer 2 vibu 1 corn 1 ulmu alnu 2 quer 1 alnu 6 frax 1 quer 1 sali 1 sali 1 indet (Figuur 3a-c vervolg).

15 HOUTSKOOL Er zijn 577 stukjes houtskool gedetermineerd. Uit laag 1 zijn 299 stuks bekeken uit twee concentraties en verspreid. Het materiaal uit vak 19, als 'verspreid materiaal' geselecteerd, is echter alleen als 'verspreid' in verticale zin op te vatten. Uit laag 2 zijn 150 stuks uit één concentratie en verspreid, en uit laag 1/2 zijn uit twee concentraties en verspreid materiaal 128 stuks bekeken. De basisgegevens staan in bijlage 2, terwijl tabel 4 en 5 een samenvatting van deze resultaten geven. De spreiding van het onderzochte houtskool over het opgravingsterrein en over de lagen staat in figuur 4 en 5. Als de gegevens van het houtskool gesplitst worden voor laag 1 en laag 2 blijkt dat beide lagen vrijwel hetzelfde spectrum aan soorten vertonen. Laag 1 heeft elf soorten, laag 2 negen. Binnen beide spectra bevinden zich veel lichtminnende soorten uit een open bos of boszomen, die ruimte en licht bieden voor soorten als hazelaar, iep en es, kornoelje, gelderse roos en appel/meidoorn. Els is het meest aanwezig Als men de soorten indeelt naar de sociologisch-oecologische groepen van Van der Maarel en Arnolds (van der Meijden et al. 1991) en kijkt naar het percentuele aandeel per groep, dan komt er een verschil tussen beide lagen naar voren. De meest voorkomende vegetatietypen in beide spectra zijn 9a, 9b en 8d. Type 9a zijn bossen op voedselrijke, vochtige tot natte grond en van brongebieden. Els en es horen tot deze categorie. Tot type 9b behoren bossen op gerijpte, matig voedselrijke tot voedselrijke, matig vochtige tot droge grond, met eik en hazelaar. De soorten die vallen onder 8d zijn struwelen op matig vochtige tot droge, voedselrijke grond. Hiertoe behoren de kornoelje, kardinaalsmuts, gelderse roos en appel/meidoorn. Zowel de soorten van bostype 9b als die van de struwelen van type 8d staan op matig vochtige tot droge grond die varieert van matig voedselrijk tot voedselrijk. Bostype 9a geeft het landschap een nattere component. In laag 1 (N=299) is 40% het totaal van fragmenten afkomstig van els en es (bostype 9a), 36% van soorten van bostype 9b en 17,5% van soorten van type 8d. dat wil zeggen dat 40% afkomstig is van een nat bostype en 53,5% van iets drogere gronden. In laag 2 (N=150) is 71% afkomstig van een nat bostype, 21% van 9b en 1,5% van type 8 (21% in totaal van drogere gronden). Deze verschillen zouden kunnen wijzen op een groter gebruik van natte bossen en het wegvallen van het gebruik van struwelen op hogere en drogere grond voor het verzamelen van brandhout. Hiermee zou beargumenteerd kunnen worden dat het landschap om de nederzetting heen natter was tijdens de periode waarin laag 2 gevormd werd dan in de periode daarvoor. Het aantal determinaties is echter te klein om deze uitspraak te kunnen verifiëren. De 39 fragmenten kardinaalsmuts in één enkel monster van laag 1 (98POLV009271) vormen al 13% van type 8d, terwijl deze fragmenten afkomstig kunnen zijn van één enkele tak. Om uitspraken over veranderingen in de vegetatie te kunnen doen, moet 1. het aantal determinaties zo hoog zijn dat incidentele uitschieters wegvallen 2. gekeken worden naar monsters, genomen over het hele vlak, liefst via een niet-selectief gridsysteem. Wat betreft de betekenis van de contexten voor interpretatie het volgende: haarden representeren een min of meer eenmalige selectie uit de houtvegetatie ten behoeve van een specifieke functie. Houtskool uit vloeroppervlakken representeert selecties van brandstof en incidentele branden over de hele periode van bewoning ten behoeve van verschillende activiteiten. Houtskool uit lagen kan allerlei activiteiten over een nog langere periode representeren. Ze vormen als het ware een vergaarbak van contexten, waarin de grootste verscheidenheid in brandhoutselecties en incidentele branden optreedt. Voor vegetatiereconstructie moeten dan ook zoveel mogelijk verschillende contexten bekeken worden of hele lagen die random of met een gridsysteem bemonsterd zijn. De vraag of er voldoende is gedetermineerd wordt zichtbaar door het maken van verzadigingscurven. De random selectie van de stukjes houtskool wordt zichtbaar in de volgorde van de staven in de diagrammen. De methode van verzadigingscurven is door BIAX Consult ontwikkeld om het minimale aantal fragmenten te bepalen dat per monster gedetermineerd moet worden. Uitgangspunt is 100 fragmenten per monster, zoals dat ook tegenwoordig is opgenomen

16 in de botanische bestekken van de Betuweroute. Hoeveel méér gedaan moet worden is afhankelijk van de horizontale cumulatieve lijn op dat punt. We gaan er op dit moment vanuit dat gestopt kan worden met determineren als in één monster, met inachtneming van het minimum van 100, de horizontale lijn 50 fragmenten lang is. Dit komt er op neer dat als de laatstgevonden soort bij fragment 40 optreedt, doorgegaan wordt tot 100. Komt de laatste soort bij fragment 75, dan moet er doorgegaan worden tot 125. De kans op nieuwe soorten daarna is klein en de meerinformatie weegt waarschijnlijk niet op tegen meer-determinatie. Hoeveel monsters per opgraving bekeken moeten worden is afhankelijk van de vraagstellingen van het onderzoek en de betekenis van de contexten en het aantal contexten waaruit houtskool verzameld is. De resultaten van dit onderzoek staan in de figuren 6a-e. Uit de staafdiagrammen lijkt naar voren te komen dat de stukjes houtskool redelijk random geselecteerd zijn, in acht nemende dat er per monster vrij weinig stukjes gedetermineerd zijn. Over het verloop van de verzadigingscurven valt meer te zeggen. In de concentratie uit put 26 (figuur 6a) van laag 2 lijkt een vrij mooie verzadigingscurve te komen. Er zijn zeven taxa binnen een totaal van 50 stukjes gevonden, waarbij het laatste taxon bij de 15 e determinatie werd genoteerd. De gevonden taxa zijn els, hazelaar, eik, kornoelje, vuilboom en berk/els. Dit zijn echter te weinig stukjes om conclusies te kunnen trekken. Uit laag 1 zijn twee concentraties bekeken. Het determineren van 50 stukjes houtskool van de concentratie in put 19 leidde niet tot een verzadigde curve. Er zijn vijf taxa - hazelaar, es, eik, els en berk - waarvan het laatste taxon pas bij de 37 e determinatie wordt gevonden (figuur 6b). De andere onderzochte concentratie is die uit put 21 (figuur 6c). Na determinatie van 50 stukjes was nog geen verzadiging opgetreden zodat ervoor gekozen is om, als demonstratie van de werking van de curven, door te gaan met determineren. In totaal zijn nu 149 stukjes bekeken waarbij negen taxa werden gevonden. De laatste werd nog gedetermineerd op plaats 146, wat betekent dat van een verzadiging nog geen sprake was. De hier gevonden taxa zijn els, kardinaalsmuts, eik, hazelaar, wilg, sneeuwbal, es, vuilboom en kornoelje. Er is tenslotte ook naar verspreid houtskool gekeken uit laag 1 (figuur 6d) en laag 2 (figuur 6e). Hiervoor was slechts de geringe steekproef mogelijk van minder dan 100 determinaties. Na uitvoerig overleg is uit elke laag een steekproef van 100 stuks genomen. In de scatter van laag 1 zijn stukken bekeken uit put 9 en uit een verticale kolom binnen put 19. Dit is dus een scatter in verticale zin, niet in horizontale zin. Er zijn hier 11 taxa gevonden waarbij de laatste als 95 e gedetermineerd is. Deze curve is dus niet verzadigd. Bij laag 2 is een scatter over 13 putten bekeken. Er zijn 6 taxa gevonden waarbij de laatste als 44 e gedetermineerd is. De curve lijkt daarmee goed verzadigd TOUW Er zijn in totaal 5 stukjes touw bekeken. In dit rapport wordt volstaan met het geven van de determinaties. De beschrijvingen en tekeningen worden in het rapport van drs Liesbeth van Beurden (in voorbereiding) gegeven. Eenmaal betrof het een restant van touw gemaakt van plantenvezels die niet verder gedetermineerd konden worden en een mogelijk (vis)net, beide uit nummer 21760: put 2, vlak 1, spoor 28. Het touw was gemaakt van bastvezels van esdoorn of iep. De determinatie is gebaseerd op de breedte, hoogte en celvorm van de houtstralen. Op basis van de determinatieliteratuur van Schweingruber (1978), komen alleen de genoemde taxa in aanmerking, maar kan geen nader onderscheid worden gemaakt. Twee andere fragmenten touw, bestaande uit geknoopte fragmenten van circa 0,5 cm, zijn eveneens gemaakt van bast van esdoorn of iep. Het betreft hier de nummers 3660 (put 27, vlak 5, spoor 13) en (put 6, vlak 5, spoor 17). In put 23, vlak 1 spoor 1 is een knoopje touw gevonden, dat waarschijnlijk gemaakt was van de bastvezels van linde. Het vondstnummer hiervan is niet bekend.

17 15 Tabel 4 Hardinxveld-Polderweg: de verdeling van het houtskool uit concentraties in 5 putten over de beide vondstlagen opgesplitst in aantallen en frequentie. Legenda: zie tabel 1. totaal laag 1 laag 2 Nederlandse naam N F N F N F wetenschappelijke naam Els Alnus spec. Hazelaar Corylus avellana Eik Quercus spec. Es Fraxinus excelsior Kardinaalsmuts Euonymus europaeus Sneeuwbal Viburnum spec. Wilg Salix spec. Iep Ulmus spec. Kornoelje Cornus spec. Wegedoorn Rhamnus cathartica Vuilboom Frangula alnus Berk Betula spec. Els/Berk Alnus spec./betula spec. indeterminabel indeterminatae totaal hkconcentraties, laag alnu 46 quer 30 corn 1 sali 5 cory 15 vibu 5 euon 39 indet 2 fran 2 frax alnu 1 betu 1 cory 31 frax 13 quer Figuur 4a-c Hardinxveld-Polderweg: spreiding van het houtskool over de opgraving uit concentraties a laag 1+2, b laag 1, c laag 2.

18 16 laag alnu 15 indet 1 alnu/betu 1 corn 2 cory 17 frax 1 quer laag alnu 5 alnu 15 indet 1 alnu 46 quer 30 cory 1 alnu/betu 1 corn 1 sali 5 frax 16 corn 2 cory 15 vibu 5 quer 22 cory 17 euon 39 indet 2 ulmu 3 frax 1 fran 2 quer 3 frax alnu 18 alnu 1 frax 15 betu 1 quer 18 cory 31 rham 3 frax 13 ulmu 1 quer 4 indet (Figuur 4a-c vervolg).

19 17 Tabel 5 Hardinxveld-Polderweg: de verdeling van het houtskool uit scatters in 14 putten over de beide vondstlagen opgesplitst in aantallen en frequentie. Legenda: zie tabel 1. totaal laag 1 laag 2 Nederlandse naam N F N F N F wetenschappelijke naam Els Alnus spec. Eik Quercus spec. Es Fraxinus excelsior Hazelaar Corylus avellana Kardinaalsmuts Euonymus europaeus Sneeuwbal Viburnum spec. Wilg Salix spec. Kornoelje Cornus spec. Iep Ulmus spec. Vuilboom Frangula alnus Wegedoorn Rhamnus cathartica Berk Betula spec. Appelachtige Pomoideae Maretak Viscum album Els/Berk Alnus spec./betula spec. indeterminabel indeterminatae totaal hk scatters, laag alnu 28 quer 25 corn 1 sali 3 cory 2 ulmu 5 euon 3 vibu 2 frax 13 visc 1 pomo alnu Figuur 5a-c Hardinxveld-Polderweg: spreiding van het houtskool over de opgraving uit scatters a laag 1+2, b laag 1, c laag 2.

20 18 laag alnu 2 alnu 11 alnu 1 quer alnu 4 alnu 6 alnu 1 alnu 27 alnu 3 euon 1 quer 2 ulmu 2 quer alnu 10 alnu 2 alnu 4 alnu 4 sali 6 frax quer 3 3 laag alnu 7 alnu 11 alnu 4 alnu 1 cory 1 quer 5 quer 2 frax 16 sali 1 quer 22 ulmu alnu 4 alnu 6 alnu 19 alnu 55 quer 25 alnu 19 euon 1 quer 20 corn 1 sali 3 corn 1 quer 1 ulmu 1 cory 2 ulmu 7 vibu 2 frax 15 euon 3 vibu 2 rham 3 frax 13 visc 1 pomo alnu 16 alnu 10 alnu 2 alnu 4 alnu 4 sali 6 frax quer 3 3 (Figuur 5a-c vervolg).

21 19 Figuur 6a-e Hardinxveld-Polderweg: De resultaten weergegeven in verzadigingscurven en staafdiagrammen met de gevonden taxa van a: de concentratie in put 18, b: de concentratie in put 19, c: de concentratie in put 26, d: de concentratie in put 21 en e: een steekproef van verspreid aangetroffen houtskool uit de lagen 1 en 2. Op de x-as staat het aantal determinaties, op de y-as de gevonden taxa. 6a de concentratie in laag 2, put 26 indet. Quercus Betula/Alnus Frangula Alnus Cornus Corylus aantallen 6b de concentratie in laag 1, put 19 Betula Quercus Fraxinus Alnus Corylus aantallen

22 6c de concentratie in laag 1, put 21 (vervolg figuur 6) 20 indet. Frangula Fraxinus Corylus Quercus Euonymus aantallen 6d steekproef scatter uit laag 1 Malus type Cornus Viscum Euonymus Ulmus Alnus aantallen 6e steekproef scatter uit laag 2 Ulmus Salix Quercus Euonymus Alnus Fraxinus aantallen

23 21 4 Conclusies 4.1 WELKE HOUTIGE GEWASSEN HEBBEN IN DE OMGEVING GESTAAN? De resultaten geven een lijst van in totaal 17 verschillende taxa. Hierbij vallen twee dingen op. Ten eerste zijn er weinig significante verschillen tussen de lagen (zie hoofdstuk 4.5). Ten tweede valt op dat in elke groep enkele andere soorten zijn gevonden. Als met name alleen naar het bewerkte hout was gekeken (geen ongebruikelijk verschijnsel op opgravingen), waren berk, vuilboom, maretak en wegedoorn (uit het houtskool), vogelkers (uit het onbewerkte hout) en appelachtigen (uit onbewerkt hout en houtskool) in het geheel niet aangetroffen. Overigens is het ook interessant om de resultaten van het hout te vergelijken met die van de pollen en macroresten. Deze zullen gepubliceerd worden door drs Liesbeth van Beurden en prof. Corrie C. Bakels. Vooruitlopend hierop kan gemeld worden uit mondelinge mededelingen dat uit de macroresten een interessante aanvulling komt voor het niet verder te determineren hout van de appelachtigen; zowel meidoorn (Crataegus monogyna) als appel (Malus sylvestris) zijn gevonden. Omgekeerd vult het houtonderzoek aan met de vondst van de nieuwe soorten esdoorn, kardinaalsmuts, vogelkers en maretak. Dat er zo weinig verschillen zijn tussen het bewerkte hout, het onbewerkte hout en het houtskool is een aanwijzing voor de lokale herkomst van het hout. Het is overigens al vaker geconstateerd dat men in de prehistorie geen hout over lange afstanden vervoerde, met uitzondering van specifieke gebruiksvoorwerpen (Groenman-van Waateringe 1988). Voor de reconstructie van de vegetatie worden de gegevens dan ook bij elkaar gevoegd. De meest algemene boom is els en dat geldt voor alle drie de vondstcategorieën. In het houtskool worden de aanwijzingen voor gebruik van oud (sprokkel-) hout met name in els gevonden (naast een enkele hazelaar, wilg en berk/els). Er zijn echter ook pofeffecten bij de els geconstateerd, hetgeen betekent dat het hout vochtig was bij het verkolen. Het kan zijn dat er vers hout als brandstof is gebruikt of dood hout dat op een vochtige plaats heeft gelegen. Deze pofeffecten kwamen ook voor bij eik, es, vuilboom en sneeuwbal. Er is een verscheidenheid aan bomen en struiken aangetroffen. Dit hangt mogelijk samen met een gradiënt in het landschap. Op de iets drogere gronden stond eik, esdoorn, es, iep en linde alsmede struiken als appelachtigen, hazelaar, kardinaalsmuts, kornoelje, sneeuwbal, vogelkers en wegedoorn. Dichter binnen het bereik van het water stonden wilg, els, berk en vuilboom, waarbij de eerstgenoemde vooral op voedselrijke en mineraalrijke bodem voorkomt en de laatste drie ook op arme en zure bodems kunnen groeien. De meeste van de genoemde bomen en struiken staan in een open vegetatie of langs de randen van bossen. Taxa als eik, iep, esdoorn en linde kunnen met elkaar in een bos voorkomen. Aan de hand van alleen houtmorfologisch onderzoek is echter niet vast te stellen of deze bomen ook daadwerkelijk in een bos gegroepeerd waren. De aanwezigheid van zoveel lichtminnende taxa leidt tot de veronderstelling dat er geen dicht hoog opgaand bos was in de directe omgeving van de donk, maar een open houtvegetatie. Deze conclusie sluit overigens aan bij de bevindingen uit het zaden- en pollenonderzoek (mond. med. prof. Corrie C. Bakels). 4.2 IS ER SELECTIEF GEBRUIK GEMAAKT VAN DE BESCHIKBARE HOUTSOORTEN? In de categorie bewerkt valt op dat de es daar veel hoger scoort dan bij het onbewerkte hout en het houtskool. Er lijkt dus een bewuste keuze te zijn voor deze boom uit het beschikbare aanbod. De es is vooral veel gebruikt voor voorwerpen die veel krachten moeten opvangen zoals bijvoorbeeld de speren en peddels. Een onverwacht resultaat is de lage score van eik in het bewerkte hout (zelfs afwezigheid in laag 2), terwijl dit een kwalitatief zeer goede houtsoort is en de boom wel in de omgeving aanwezig is. Dit kan wijzen op bewust niet gebruiken van deze soort, misschien omdat het met stenen werktuigen toch moeilijker te bewerken is, omdat de boom voor andere doeleinden diende (gebruik van de eikels als voedsel voor mens en dier) of een symbolische functie had. Daarnaast valt op dat linde veel gebruikt is voor planken. Voor het touw is ook een bewuste keuze gemaakt. Ook al is de steekproef heel klein, opvallend is dat van de vijf stukjes er driemaal esdoorn of iep is gevonden en eenmaal linde. Körber-Grohne

24 (1976) heeft dezelfde taxa gevonden, tijdens het onderzoek aan de Vroegmiddeleeuwse nederzetting Haithabu. Zij verklaart dat er geen touw van de bast van esdoorn gemaakt kan worden. Het gebruik van bastvezels van iep voor de fabricage van touw is echter wel bekend. Hieruit kan geconcludeerd worden dat het touw van de Polderweg van iepen- en lindenbast is gemaakt HOE ZIJN DE VOORWERPEN GEMAAKT EN MET WELK GEREEDSCHAP? Eén van de vragen die bij onderzoek aan bewerkt hout een rol speelt, is of de maker van het voorwerp zich bewust was van de mogelijkheden die de betreffende houtsoort bood. Kijken we naar het bewerkte hout van de Polderweg dan lijkt het er in eerste instantie op alsof er geen selectie op houtsoort is toegepast. Voor palen en planken gebruikt men meestal els, wat niet direct bekend staat als een goed constructiemateriaal. Kijken we echter naar de voorwerpen dan is er wel degelijk sprake van een selectieve keuze. De boog (iep), de peddels (es), de bijlsteel met vatting (es) en de mogelijke speren (es) zijn alle van een houtsoort gemaakt die bekend staat als stevig en taai. Ook de manier waarop ze zijn gemaakt duidt op vakkennis. Op de boog na zijn de genoemde voorwerpen uit de stammen van bomen gemaakt en ook dat verhoogt de duurzaamheid van het voorwerp, aangezien stamhout sterker is dan het hout dat in takken voorkomt. Ook bij het bewerkte hout, waarbij de houtsoort er niet toe deed, is de kunde van de maker vaak nog af te lezen aan de wijze waarop het hout uit de boom is gehaald. De planken, bijvoorbeeld, zijn allemaal uit dikke stukken hout vervaardigd. Tegen dit licht bezien is het verwonderlijk dat de geweibijl met vondstnummer (put 7, vlak 4, spoor 29, laag 1) een steel met een diameter van 2 cm had, die gemaakt was van een tak van esdoorn. Deze diameter lijkt niet geschikt voor het maken van een steel van een bijl waar zware slagen mee worden gegeven. Op basis van de zorg waarmee de voorwerpen op de Polderweg in het algemeen zijn gemaakt, alsmede de mooie afwerking van deze specifieke geweibijl, constateren wij dat de bijl niet werd gebruikt om er zware slagen mee uit te delen. Het assortiment aan gereedschap was in de steentijd nog redelijk beperkt. Op het hout van de Polderweg hebben we de sporen van twee typen stenen bijlen aangetroffen. De meeste bewerkingssporen waren met een bolle stenen bijl gemaakt. Eenmaal zijn de sporen van een vlakke stenen bijl vast gesteld (Felsovalbeil/Walzenbeil, mond. med. prof. Leendert P. Louwe Kooijmans). Een aantal voorwerpen is zo glad afgewerkt dat wij vermoeden dat deze gepolijst zijn. Dit geldt met name voor de mogelijk speerpunt, vondstnummer (bijlage 3, foto 5). Ook vuur is als 'gereedschap' gebruikt. Er is vastgesteld dat enkele punten van palen en takken met vuur waren verhard (bijlage 3, foto 17). De functie van de voorwerpen die in hoofdstuk 3.2 onder 'onbekend' staan, kon niet worden achterhaald. De functie van de peddels lijkt wel zeker. Op basis van de asymmetrische vorm van de peddels, alsmede de geringe slijtage van het bewerkingspatroon op de peddel van vondstnummer 22088, is het niet aannemelijk dat wij hier met zogenoemde 'single or double paddle-shaped spades' te maken hebben (Lerche 1977). 4.4 IS HET HOUTSKOOL SELECTIEF ALS BRANDSTOF VERZAMELD? Men neemt aan dat het houtskool afkomstig is van gecontroleerde vuurhaarden. Er zijn geen echte concentraties van één of enkele specifieke houtsoorten gevonden die duiden op een specifieke keuze van brandhout. De hazelaar scoort wel hoog, maar dit kan het effect van de kleine aantallen en kleine aantallen monsters zijn: bij grotere hoeveelheden kan dit effect verdwijnen. Bij het onbewerkte hout kwamen min of meer dezelfde taxa naar voren in dezelfde verhoudingen als bij de houtskoolassemblages. Het is aannemelijk dat het brandhout tijdens beide perioden uit de nabije omgeving gehaald werd, zonder op de specifieke brandkwaliteit van het hout te letten. Esdoorn en linde kwamen in geen van beide lagen als houtskool voor. Deze soorten kwamen met iep ook bij het bewerkte en onbewerkte hout slechts in kleine aantallen voor. Voor laag 2 geldt dat de linde, op grond van pollenen macroresten-onderzoek, lijkt te verdwijnen uit het landschap. Voor laag 1 zou de oorzaak kunnen zijn dat met

25 name de linde, die van droge grond houdt, op grotere afstand van de nederzetting stond en daarom niet verzameld werd. Daartegen pleit echter het grote aantal zaden van linden die in de macroresten van laag 1 gevonden zijn. Het is ook mogelijk dat linde en esdoorn gespaard werden voor het maken van gebruiksvoorwerpen. Veel van het bewerkte hout vertoonde brandsporen. Op basis hiervan veronderstelt men dat oud gebruikshout dat kapotgegaan was, ook op het vuur terecht kwam. Dat leidt, samen met het gebruik van het brede spectrum aan houtsoorten, tot de veronderstelling dat de vuurtjes een huishoudelijke functie hadden IS ER VERSCHIL TUSSEN LAAG 1 EN LAAG 2? Dit blijkt het duidelijkst als de meest voorkomende soorten in aflopende dominantie worden uitgezet (tabel 6). Hieruit komen maar twee verschillen naar voren: ten eerste is bij het onbewerkte hout in laag 1 meer wilg aangetroffen dan in laag 2 en ten tweede is in het houtskool van laag 1 meer kardinaalsmuts gevonden dan in laag 2. In beide gevallen is echter beargumenteerd dat deze verschillen aan de te kleine steekproef kunnen liggen. Tabel 6 Hardinxveld Polderweg: de zes meest gevonden houtsoorten in volgorde van dominantie, per laag en per categorie gerangschikt. De getallen geven de rangorde aan. De frequent voorkomende soorten zijn aangegeven met een *. Een + en - geeft respectievelijk aan- en afwezigheid aan. totaal laag 1 laag 2 bew stam tak hk c hk sc bew stam tak hk c hk sc bew stam tak hk c hk sc els es 2 * eik * 2 * 2 2 * wilg * * * hazelaar * kardinaalsmuts * Advies Hout is een kwetsbaar materiaal daarom is in overleg met ARCHOL besloten om tijdens het houtonderzoek zo snel mogelijk de voorwerpen die voor een foto, tekening en voor het conserveren in aanmerking kwamen daarvoor in te sturen. De voorwerpen die voor deze zaken in aanmerking kwamen staan in bijlage 1 genoemd. Hier worden alleen de aantallen gegeven en de namen en instellingen die het werk uitvoeren. Foto's. Er zijn 18 speciale voorwerpen door Jan Pauptit (Archeologisch Centrum) gefotografeerd. Deze zijn in bijlage 3 afgebeeld. Tekeningen. Door Christine Dijkstra en Martin Hense (Regula) en Pieter Collet worden een aantal voorwerpen getekend. De resultaten worden apart door hen gepresenteerd. Conservering. Er zijn in totaal 29 voorwerpen ter conservering aangeboden aan Archeoplan. Over het algemeen zullen deze voorwerpen worden gevriesdroogd. In bijlage 1 staan ook de nummers van de vondsten die geschikt zijn voor een 14 C-datering of voor dendrochronologisch onderzoek. Voorgesteld wordt om het dendrochronologisch onderzoek door de Stichting RING uit te laten voeren.

26 24 6 Samenvatting In het kader van de aanleg van de Betuweroute is archeologisch onderzoek verricht aan een vindplaats uit het Mesoen Neolithicum, die gelegen was op een donk bij Hardinxveld-Polderweg. Tijdens de opgravingen is hout en houtskool verzameld uit met name twee vondstlagen (1 en 2). Deze waren echter niet altijd van elkaar te onderscheiden. Er zijn in totaal 17 taxa gevonden, waarbij els, eik, es, hazelaar, wilg en kardinaalsmuts de meest voorkomende zijn. Het houtspectrum tussen de beide vondstlagen verschilde niet noemenswaardig. Het hout is in drie categorieën onderzocht: bewerkt hout, onbewerkt hout en houtskool. Tussen het bewerkte hout bevonden zich enkele interessante voorwerpen, waarbij sprake is van een bewuste houtkeuze door de Meso- /Neolithische mens. Het betreft de fragmenten van een boog van iepenhout, vier peddels van essenhout, enkele bijlstelen waarvan er twee van essenhout en één van esdoorn gemaakt was. Er zijn tevens twee mogelijke speren gevonden die wederom van essenhout zijn gemaakt. Niet alleen de houtsoort was een bewuste keuze, ook de wijze van maken was afgestemd op de functie van het voorwerp. De voorwerpen waar veel krachten op stonden, zijn uit dikke stammen gemaakt. Op basis van de bewerkingssporen is geconstateerd dat er vooral bolle stenen bijlen zijn gebruikt. Eenmaal zijn vlakke bewerkingssporen gezien, die gemaakt zijn met een zogenoemde Felsovalbeil/Walzenbeil. Een aantal punten van palen zijn voor het gebruik met vuur verhard. Er zijn ook vijf stukjes touw bekeken waarvan er één gedetermineerd kon worden als linde-bast en drie als bastvezels van iep of esdoorn. Waarschijnlijk betreft het hier iep. Naast bewerkt hout is veel onbewerkt hout bekeken. Het soortenspectrum komt overeen met dat van het bewerkte hout, hoewel in deze categorie het hout van de kardinaalsmuts ontbrak. Daar staat tegenover dat in het spectrum van het onbewerkte hout wel appelachtigen en vogelkers zijn aangetroffen. Ook het spectrum bij het houtskool is vergelijkbaar, maar geeft als aanvulling vuilboom, wegedoorn, berk en maretak. Hier ontbraken linde, esdoorn en vogelkers-type. Het lijkt erop dat men als brandstof het hout dat direct voorradig was, gebruikte. Daartoe behoorden waarschijnlijk ook gebruiksvoorwerpen die kapot waren gegaan. Op basis hiervan wordt verondersteld dat de gemaakte vuurtjes vooral een huishoudelijke functie hebben gehad. Het feit dat de spectra in de drie categorieën vergelijkbaar zijn, leidt tot de veronderstelling dat het hout van lokale herkomst is. De vegetatie had een open karakter, aangezien voor het merendeel lichtminnende taxa zijn gevonden. Een aantal soorten staat op iets drogere, mineraalrijke bodem, zoals bijvoorbeeld eik, es, hazelaar, iep, esdoorn, kardinaalsmuts, linde en wegedoorn. Aanwijzingen voor nattere bodem zijn wilg, els, berk en vuilboom, waarbij de drie laatstgenoemden ook op arme en zure bodem kunnen groeien.

27 25 7 Literatuur Beurden, L., (in voorb.). Botanisch onderzoek aan Hardinxveld Polderweg. Heinz, C Palaeoecological study of a Prehistoric settlement "La Balma de l'abeurador" (Hérault, France) during the Mesolithic and Neolithic transition based on charcoal analysis: first results. Abstracts of the 1st European Conference on Wood and Arcaeology. Leuven. Groenman-van Waateringe, W Bosbestanden en houtgebruik in West-Nederland. In: J.H.F. Bloemers (red.), Archeologie en Oecologie van Holland tussen Rijn en Vlie. Assen/Maastricht. Kooistra, L.I., & K. Hänninen Archeologie Betuweroute: Houtskool en hout uit de IJzertijd van de Papendrechtse stroomrug (gem. Graafstroom). Standaardrapportage deel II. BIAXiaal 54. Amsterdam/Utrecht Körber-Grohne, U Zur Bestimmung von Hölzgebasten. Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu. Bericht 11. Untersuchungen zur Anthropologie, Botanik und Dendrochronologie Lerche, G., Double paddle-spades in prehistoric contexts in Denmark. Tools and Tillage III:2, Schweingruber, F.H Microscopic Wood Anatomy. Swiss Federal Institute of Forestry Research. Schweingruber, F.H Anatomy of European woods. Bern and Stuttgart. Rijn, P. van, & L.I. Kooistra Hout en houtskool van de Laatmesolithische-Vroegneolithische vindplaats 'Hoge Vaart' (gem. Zeewolde). BIAXiaal 44. Amsterdam/Amersfoort

28 Bijlage 1 Hardinxveld-Polderweg: basisgegevens van het hout. Legenda: kopjes tabel: st. = stam bew. = bewerkt verk. = hout deels verkoold N-jaar = aantal groeiringen D/C14 = geschiktheid voor dendrochronologie of 14 C-dateringen T/F/C = Tekening/Foto/Conservering afkortingen bij 'soort': acer = Acer spec. = esdoorn alnu = Alnus spec. = els betu = Betula spec. = berk corn = Cornus spec. = kornoelje cory = Corylus avellana = hazelaar euon = Euonymus europaeus = kardinaalsmuts fran = Frangula alnus = vuilboom frax = Fraxinus excelsior = es pomo = Pomoideae = appelachtigen pr-p = Prunus padus = vogelkers quer = Quercus spec. = eik rham = Rhamnus catharticus = wegedoorn sali = Salix spec. = wilg tili = Tilia spec. = linde ulmu = Ulmus spec. = iep vibu = Viburnum spec. = sneeuwbal visc = Viscum album = maretak st.code:

29 Bijlage 1 Hardinxveld-Polderweg: basisgegevens van het houtonderzoek 2-99 vondst nr put vlak spoor laag soort lengte breedte dikte st diam st code bew. verk. N-jaar D/C14 TFC opmerkingen 97POLV inde <1 A1 2x, schors 97POLV alnu <1 A1 3x, wortel 97POLV ulmu <1 A1 2x 97POLV alnu <1 A1 97POLV vibu <1 A1 97POLV alnu <1 A1 3x 97POLV alnu <1 A1 3x 97POLV inde <1 A1 wortel 97POLV acer 23,4 4,8 6 6 B1 + + FC verkoolde punt + recente beschadiging 97POLV alnu 8? groot brok hout 97POLV alnu 16,8 7,4 D POLV alnu 8 A1 97POLV ? alnu 32 7,2 4,5 C3a? + 97POLV ? alnu 28 10,3 5,3 C3? + aan schorszijde verkoold 97POLV euon A1 + + FC de twee uiteinden zijn aangekoold 97POLV alnu 15 3,9 C POLV alnu 82 7,5 2,4 B3 + + plank, net zonder bast, verkoold aan de uiteinden 97POLV alnu ,4-2 A4 + + FC plankje, licht afgeschuind aan uiteinden 97POLV alnu <1 A1 7x 97POLV inde <1 A1 wortel 97POLV alnu <1 A1 6x 97POLV quer <1 A1 97POLV inde <1 A1 2x, schors 97POLV sali <1 A1 97POLV acer 13,8 2,8-3,5 A FC ontschorste tak met rafelige punten van ca. 2,5 cm 97POLV inde <1 A1 3x, schors 97POLV quer? <1 A1 bast/schors 97POLV alnu <1 A1 3x 97POLV cory <1 A1 97POLV vibu <1 A1 97POLV quer 10 A1 D 97POLV frax 20 A1 >41 97POLV frax 19 A1 ca 60 97POLV quer 8 A1 97POLV frax 15 A1 97POLV alnu 9 A1 met schors 97POLV quer 4,5 A1 97POLV frax >95 6 A1 + >21 FC punt > 37 cm, zeer smalle groeiringen, voor beschrijving zie tekst 97POLV corn 3 A1 97POLV frax ,5 B1? tak waar zijtakken af zijn

30 Bijlage 1 Hardinxveld-Polderweg: basisgegevens van het houtonderzoek 2-99 vondst nr put vlak spoor laag soort lengte breedte dikte st diam st code bew. verk. N-jaar D/C14 TFC opmerkingen 97POLV ? alnu D5 + 97POLV quer? + beetje aangekoold hout 97POLV alnu 24 4,5 C POLV corn 18 2,5 A1 + TC 97POLV vibu 1,5-2 A1 afgeplatte tak 97POLV alnu A4 + TFC niet gelijkzijdig plankje met mogelijke sporen van bolle bijl 97POLV alnu 27 6,5 0,5-2,2 B5a + + TC plank met sporen, beschrijving zie tekst 97POLV alnu A4? waarschijnlijke plank met slecht geconserveerde kapsporen 97POLV cory >76 3 A1 + ca. 5 erg rechte tak, gemanaged? 97POLV alnu 6 A1 97POLV alnu 5 A1 97POLV quer 6 A1 97POLV quer 9 A1 97POLV alnu 24 5,5 C3a POLV malu 35, ,5 A1 wortelhout of knoestig hout 97POLV alnu 70 12,2 1,2 A4 + + plank, niet gelijkzijdig 97POLV tili 5-8 A1 97POLV ulmu 7-8 A1 97POLV quer?? 97POLV pomo 7 A1 stam/wortel 97POLV alnu 55,5 3 A1 97POLV ? alnu 74,3 11,4 3,1 B3 + plankje 97POLV ulmu A1 + mogelijk stambasis, mogelijke punt van 16 cm 97POLV alnu 5-6 A1 + aangekoold hout met schors 97POLV alnu A1 97POLV ulmu 7 A1 97POLV quer A1 D zeer veel smalle ringen met schors 97POLV alnu >12 A1 + groot brok hout 97POLV alnu 9-11 A1 97POLV alnu?? + brok aangekoolde stam met een niet gebrande zijtak 97POLV quer 40 A1 D met spint 97POLV quer A1 ca. 80 hart acentraal, met spint en schors 97POLV quer 25 A1 ca. 100 D met spint + schors 97POLV quer 20 A1 D met spint 97POLV frax B1 + + punt, 2-zijdig: zijden 5 cm en 11 cm lang 97POLV acer 14 A1 97POLV ? cory 3-4 A1 met schors 97POLV inde <1 A1 6x 97POLV alnu <1 A1 4x 97POLV corn <1 A1

31 Bijlage 1 Hardinxveld-Polderweg: basisgegevens van het houtonderzoek 2-99 vondst nr put vlak spoor laag soort lengte breedte dikte st diam st code bew. verk. N-jaar D/C14 TFC opmerkingen 97POLV quer <1 A1 97POLV alnu 20 4,4-5,5 0,9-1,3 A4 + + TC plankje 97POLV alnu 8 A1 basis stam? 97POLV ? alnu 6 A1 + 97POLV frax 6 A1 + 97POLV inde <1 A1 4x, schors 97POLV pomo <1 A1 2x 97POLV alnu <1 A1 97POLV frax 22 A1 F wortel/stam overgang zonder schors 97POLV quer? + brok, sterk aangekoold 97POLV ulmu 6 A1 + smalle groeiringen 97POLV alnu <1 A1 5x 97POLV alnu <1 A1 3x wortel 97POLV quer <1 A1 3x 97POLV quer 5 A1 met schors 97POLV quer 5 A1 97POLV alnu 10 A1 met schors 97POLV quer A1 97POLV alnu A1 97POLV quer 17 B2 half verrot 97POLV frax 7 A1 97POLV quer 7 A1 stambasis, een stoel? 97POLV quer 10,5 A1 acentraal hart => tak of scheve boom 97POLV quer 8 A1 97POLV sali 3,5 A1 97POLV sali 1,5 A4 + 97POLV acer 15,3 1,3 0,9?? 97POLV ulmu 62,5 4,7 1,8 B3 + >8 FC boog met aan 1-zijde een inkeping, voor details zie tekst 97POLV ulmu >7 A mogelijk een boog, zonder schors en glad gemaakt 97POLV alnu? + brok 97POLV sali A4 + + aan buitenzijde aangekoold en aan binnenzijde aangevreten 97POLV quer 10 A1 ca. 60 D 97POLV frax 2,5 2,5 D5 + TC "speerpunt" 97POLV quer 12 A1 >60 D met spint 97POLV quer 4,5 B1 97POLV cory? groot brok hout, een stoel? 97POLV salix 1-2 A1 + 97POLV alnu 17 4 D6? plank? met niet evenwijdige zijden 97POLV quer 6 A1 + verkoold einde 97POLV ulmu 4 A1 + zonder schors

32 Bijlage 1 Hardinxveld-Polderweg: basisgegevens van het houtonderzoek 2-99 vondst nr put vlak spoor laag soort lengte breedte dikte st diam st code bew. verk. N-jaar D/C14 TFC opmerkingen 97POLV alnu 4 A1 + rondom aangekoold 97POLV sali 3-4 A1 met schors 97POLV sali 13 5,4 2,5 B2? + aan bastzijde aangekoold 97POLV /28 1 frax ,5-1,7 A4 + >7 FC peddel, voor details zie tekst 97POLV quer A2 + + ruwe balk met punt van 11 cm, aan niet-punt zijde aangekoold 97POLV inde <1 A1 met schors 97POLV alnu <1 A1 4x 97POLV frax ,7 A4 + + >20 FC peddel, voor details zie tekst, geen kapsporen gezien 97POLV tili >>> B3 + + C plank, zie de grote plank nummer 25793, put 7 vlak 9 97POLV sali 3 A1 + 97POLV frax... 1,5 A1 + TC 97POLV corn 4 A1 + 97POLV sali 0,7-1,5 A1 afgeplatte twijg 97POLV frax >10? + brok 97POLV sali 33 2,5-3,5 A1 + + TC verkoolde punt van 4 cm 97POLV cory 2,5-3,5 A1 97POLV alnu 32 7,5 1,5 D6 + TC met beetje vraatsporen en vierkant gat (1,1 x 1,1 cm) 97POLV inde <1 A1 2x, schors 97POLV sali <1 A1 2x 97POLV alnu <1 A1 3x 97POLV alnu 5 A1 97POLV scho <1 A1 2x 97POLV quer <1 A1 97POLV sali <1 A1 97POLV cory <1 A1 97POLV alnu D2? mogelijk tangentiale bewerkte plank 97POLV alnu? + brok met zijtak/knoest, sterk aangekoold 97POLV cory >110 A1+C2 + + TFC voorwerp, voor beschrijving zie tekst 97POLV sali 4 A1 stam/takdeel zonder zichtbare bewerkings-/gebruikssporen 97POLV alnu 14 4 >16 D6 + 97POLV ,5 A1? + aan basis aangekoold, gemanaged 97POLV sali 5 A1 + 97POLV quer 7 A1 D tak met schors 97POLV alnu ,5 A1? 97POLV alnu 3,5 A1 + 97POLV quer? groot brok hout 97POLV sali?? afgeplat brok hout, mogelijk bewerkt 97POLV quer A4 + + plank? 97POLV frax 4-6 A1 97POLV alnu? groot brok hout

33 Bijlage 1 Hardinxveld-Polderweg: basisgegevens van het houtonderzoek 2-99 vondst nr put vlak spoor laag soort lengte breedte dikte st diam st code bew. verk. N-jaar D/C14 TFC opmerkingen 97POLV ulmu 2,5 A1 97POLV frax >8 B3 + 97POLV quer? + brok 97POLV pr.p 1,5-2,5 A1 afgeplatte tak zonder schors, vlechtwerk?? 97POLV inde <1 A1 met schors 97POLV sali <1 A1 97POLV alnu <1 A1 97POLV alnu <1 A1 wortel 97POLV inde <1 A1 houtig 97POLV quer 4 A1 + aangekoolde punt 97POLV alnu 2,5-5,5 A1 + punt van 2,5 cm 97POLV ulmu? groot brok hout 97POLV alnu 20 A1 97POLV frax 1,5 A1 kromme tak zonder schors 97POLV cory 2 C1 97POLV ulmu 5 A1 + verkoold tot aan de punt 97POLV alnu 6-8 A1 + rondom aangekoold 97POLV alnu 5-7 A1 + aangekoold met schors 97POLV frax 62 2,5-4 4,5-6 A1 + + FTC bijl+steel, gat voor steen/gewei, veel vraat, beschrijving zie tekst 97POLV corn 2 A1 97POLV frax 64 2,5 A1 + + TC kaarsrecht aangekoolde punt van 10 cm 97POLV quer A1 + met punt van 2,5 cm 97POLV sali 2,5-3 A1 + verkoold met schors 97POLV sali 1,5-2,1 A1 97POLV alnu 2 A1 97POLV alnu 2,5 A1 97POLV alnu? groot brok hout met schors 97POLV vibu 36 5 C1 + + TC verkoolde punt van 3 cm gemaakt aan schorszijde 97POLV alnu 2-3 A1 97POLV frax 39 2,2 2,8 >28 D6 + + FTC rechtshandige peddel, voor beschrijving zie tekst 97POLV ? cory 7 A1 + TC punt: 7-zijdig, lengte 16 cm, basis 4 cm, 'in de grond geslagen' 98POLV alnu? brok 98POLV cory 1,5-2,5 A1 + bewerkt, twee lange facetten eraf 98POLV frax >20 2 1,8 D5 + FC mooi geslepen puntje, mogelijk ook "speerpunt" zie nr POLV tili 1,5-2,5 A1 98POLV cory 1,5-2 A1 + met schors 98POLV sali <1 A1 2x 98POLV sali? <1 A1 98POLV quer <1 A1 98POLV frax >63 1,7-5 0,6-2 D6 + FTC bijzondere linkshandige peddel, voor beschrijving zie tekst

34 Bijlage 1 Hardinxveld-Polderweg: basisgegevens van het houtonderzoek 2-99 vondst nr put vlak spoor laag soort lengte breedte dikte st diam st code bew. verk. N-jaar D/C14 TFC opmerkingen 98POLV quer >40 D5 + + ca 60 D aangekoolde balk 98POLV frax <1 A1 897POLV alnu <1 A1 2x 98POLV sali <1 A1 98POLV quer 16,5 A2 + FTC voorwerp, voor beschrijving zie tekst 98POLV quer? + brok 98POLV quer A1 met schors 98POLV acer A1 FC tak in een geweibijl 98POLV ? quer >33 C3b + met punt: 1zijdig, lengte punt onbekend, want beschadigd 98POLV ? quer 9 A1 98POLV ? sali >17,5? brok 98POLV ? 1 tili 23 1,5 >>> B3 + + aan schorszijde aangekoold, om plank recht te trekken? 98POLV alnu ,5 1 >28 D6 + FC plankachtig en kapsporen, voor beschrijving zie tekst 98POLV frax 8 A1 + 98POLV alnu 6 A1 + 98POLV frax > A1 + + TC afgeplatte tak met aangekoolde punt 98POLV frax A4 gevonden in gat van geweibijl met stukje bot, beschrijving zie tekst 98POLV sali C3b gevonden in gat van geweibijl met stukje bot, beschrijving zie tekst 98POLV alnu ,8 B3 + plank 988OLV alnu 67,5 5-6,5 0,5-1,2 B3 + TC verkoolde schorszijde, vraatsporen aan 2 zijden 98POLV alnu B5a + 98POLV sali 1,2 A1 gaffeldeel tak, met aan een kant stukje tak 98POLV corn 3-4 A OLV alnu?? + brok aangekoold hout

35 Bijlage 2: Houtskooldeterminaties - DONK Lagen1/2 vondstnr put vlak spoor vak laag Houtsoort N-C stam tak twijg wort kn indet totaal gewicht schimmel aantasting pof opmerking 97POLV /2 quercus sp ,3 1 ca 56 kern+spintr.dendro? 97POLV /2 salix sp ,2 97POLV /2 alnus gl./inc ,1 1 97POLV /2 alnus gl./inc ,8 2 97POLV /2 alnus gl./inc ,9 5 97POLV /2 viburnum o ,2 97POLV /2 cornus sp ,1 97POLV /2 alnus gl./inc ,9 2 97POLV /2 quercus sp ,3 gaatjes2x 5 met spint 7x 97POLV /2 fraxinus exc ,5 2 97POLV /2 ulmus sp ,2 97POLV /2 alnus gl./inc ,2 97POLV /2 corylus a ,1 97POLV /2 fraxinus exc ,9 97POLV /2 quercus sp ,3 2 97POLV /2 alnus gl./inc ,1 97POLV /2 fraxinus exc ,5 zeer dik voorjaar 97POLV /2 rhamnus c ,5 97POLV /2 alnus gl./inc ,6 97POLV /2 quercus sp ,1 97POLV /2 alnus gl./inc ,4 1 gat 97POLV /2 fraxinus exc ,2 97POLV /2 quercus sp ,3 97POLV /2 alnus gl./inc ,7 2 1 met knoest 97POLV /2 quercus sp ,8 97POLV /2 ulmus sp ,3 97POLV /2 quercus sp ,1 97POLV /2 alnus gl./inc ,2 97POLV /2 fraxinus exc ,2 97POLV /2 quercus sp ,4 97POLV /2 alnus gl./inc ,5 97POLV /2 rhamnus c ,1 97POLV /2 fraxinus exc ,8 TOTAAL det ,8 vondstnr put vlak spoor vak laag Houtsoort N-C stam tak twijg wort kn indet totaal gewicht schimmel aantasting pof opmerking 97POLV /2 niet gedet. 12,3

36 Bijlage 2: Houtskooldeterminaties - DONK Lagen1/2 97POLV /2 niet gedet. 9,3 97POLV /2 niet gedet. 12,9 97POLV /2 niet gedet. 7,9 97POLV /2 niet gedet. 4,1 97POLV /2 niet gedet. 7,2 TOTAAL niet gedet. 53,7

37 Bijlage 2: Houtskooldeterminaties - DONK Laag 1 Concentraties vondstnr put vlak spoor vak laag Houtsoort N-C stam tak twijg wort kn indet totaal gewicht schimmel aantasting pof opmerking 97POLV evonymus eur ,5 97POLV viburnum o ,2 2 97POLV quercus sp ,8 2 97POLV alnus gl./inc , POLV corylus a ,8 5 97POLV salix sp ,2 1 97POLV fraxinus exc ,2 97POLV cf frangula a ,1 97POLV frangula a ,1 97POLV cornus sp ,1 97POLV indet ,3 TOTAAL det ,8 TOTAAL niet det. 57 met veel aardewerk Concentraties vondstnr put vlak spoor vak laag Houtsoort N-C stam tak twijg wort kn indet totaal gewicht schimmel aantasting pof opmerking 97POLV corylus a ,4 1 4(gaatjes) 97POLV alnus gl./inc ,8 1 97POLV fraxinus exc ,6 1 97POLV quercus sp ,3 3 97POLV betula sp ,1 TOTAAL det ,2 TOTAAL niet det. < 124,6 gewicht incl. aw

38 Bijlage 2: Houtskooldeterminaties - DONK Laag 1 verspreid vondstnr put vlak spoor vak laag Houtsoort N-C stam tak twijg wort kn indet totaal gewicht schimmel aantasting pof opmerking 97POLV alnus gl./inc ,7 1 97POLV alnus gl./inc ,9 98POLV quercus sp POLV alnus gl./inc POLV fraxinus exc POLV ulmus sp POLV corylus a POLV cornus sp POLV evonymus eur POLV viburnum o POLV quercus sp met rhyzoom van riet? 98POLV alnus gl./inc POLV fraxinus exc POLV corylus a POLV salix sp POLV pomo,t.malus POLV quercus sp POLV ulmus sp POLV alnus gl./inc POLV fraxinus exc POLV evonymus eur POLV salix sp POLV viscum a TOTAAL det TOTAAL niet det. gewicht incl. aw 98POLV kringporig hout 98POLV kringporig hout 98POLV kringporig hout

39 Bijlage 2: Houtskooldeterminaties - DONK Laag 2 vondstnr put vlak spoor vak laag Houtsoort N-C stam tak twijg wort kn indet totaal gewicht inschimmel aantasting pof opmerking 97POLV /0 3 2 corylus a ,8 1 97POLV /0 3 2 alnus gl./inc , POLV /0 3 2 quercus sp ,2 97POLV / cornus sp ,5 97POLV / frangula aln ,2 1 97POLV / alnus gl./inc , POLV / corylus a ,2 1 97POLV / alnus gl./inc , POLV / corylus a POLV / betula/alnus ,3 1 97POLV / quercus sp ,5 97POLV / indet/bast 1 1 0,2 TOTAAL det ,4 1003/0 3 2 niet gedet / niet gedet / niet gedet. 4 veel grit,bot enz. TOTAAL niet gedet. 26

40 Bijlage 2: Houtskooldeterminaties - DONK Laag 2 vondstnr put vlak spoor vak laag Houtsoort N-C stam tak twijg wort kn indet totaal gewicht schimmel aantasting pof opmerking 97POLV alnus gl./inc POLV quercus sp POLV alnus gl./inc POLV alnus gl./inc ,5 5 gaatjes2x 1 97POLV alnus gl./inc maar gedeeltelijk verkoold;ook rest lijkt op alnus 97POLV alnus gl./inc POLV alnus gl./inc 2 2 maar gedeeltelijk verkoold 97POLV alnus gl./inc gedeeltelijk verkoold;ook rest lijkt op alnus 97POLV alnus gl./inc POLV quercus sp ,3 3 97POLV alnus gl./inc POLV salix sp POLV alnus gl./inc POLV alnus gl./inc ook rest lijkt op alnus 97POLV alnus gl./inc POLV quercus sp POLV alnus gl./inc ook rest lijkt op alnus 97POLV alnus gl./inc POLV quercus sp POLV alnus gl./inc ,2 2 97POLV euonymus eur ,8 97POLV alnus gl./inc ,7 97POLV alnus gl./inc ,5 2 gaatjes 1x 1 97POLV alnus gl./inc ,9 2 gaatjes 2x 97POLV quercus sp POLV alnus gl./inc ,5 97POLV alnus gl./inc POLV ulmus sp POLV fraxinus exc ,1 nauwr.,gem.0,47mm 97POLV alnus gl./inc ,5 TOTAAL det TOTAAL niet gedet.

41 Bijlage 3 Hardinxveld Polderweg: foto's gemaakt door Jan Pauptit (Archeologisch Centrum Leiden). 1 97POLV002590, plank van els. Vergroting: 1/5x. 2 97POLV , plank van els. Vergroting: 1/4x. 3 97POLV006051, fragmenten van een boog van iep. 3a: overzicht van de gevonden stukken aan voor- en achterzijde. Vergroting: 1/5x. 3b: detail van één van de uiteinden. Vergroting: 1x. 3c: detail van de groef. Vergroting: 1x. 3d: detail van de versiering. Vergroting: 1x. 4 97POLV007713, mogelijke speerpunt van es. Vergroting:1/2. 597POLV , mogelijke speerpunt van es. Vergroting:1/ POLV008347, mogelijke peddel van es. 6a: overzicht van de gevonden stukken. Vergroting: 1/4x. 6b: detail van de overgang van het handvat naar het blad aan voor- en achterzijde. Vergroting: 1x. 7 97POLV008722, mogelijke peddel van es. Vergroting: 1/4x. 8 97POLV , een peddel van es. 8a: overzicht. Vergroting: 1/4x. 8b: detail van de overgang van de handgreep naar het blad aan voor- en achterzijde. Vergroting: 1/2x. 9 97POLV , een peddel van es. 9a: overzicht. Vergroting: 1/4x. 9b: detail van de overgang van de handgreep naar het blad aan voor- en achterzijde. Vergroting: 1/2x POLV , een bijlsteel met vatting van es aangetast door vraat. 10a: overzicht. Vergroting: 1/5x. 10b: detail van de kop met het gat. Vergroting: 1x POLV , een geweibijl met steel van esdoorn. Vergroting: 1/3x POLV00851, een aan twee zijden aangepunte tak van kardinaalsmuts. Vergroting: 12a: overzicht. Vergroting: 1/4x. 12b: detail. Vergroting: 1/2x POLV00988, een aan twee zijden aangepunte tak van esdoorn. Vergroting: 1/2x POLV001871, een aan één zijde met een vlakke bijl aangepunte tak van es. 14a: overzicht. Vergroting: 1,5x 14b: detail van de vlakke bijlsporen. Vergroting: 1/2x POLV009976, een tak van hazelaar. Vergroting: 1/5x POLV , een voorwerp met kop en punt. 16a: zijaanzicht. Vergroting: 1/2x. 16b: bovenaanzicht. Vergroting: 1/2x POLV00568, een met vuur verharde punt van een paal van esdoorn. Vergroting: 1/2x.

42

43

44

45

46