Gust Gils' De Stem nader beluisterd. door Sébastien Vermeulen

Transcriptie

1 Gust Gils' De Stem nader beluisterd door Sébastien Vermeulen

2 Gust Gils is de oprichter van het tijdschrift Gard-sivik. De Antwerpenaar waagde zich aan allerlei media. Zo was hij beeldend actief (houtbewerking, schilderen, tekenen), literair (poëzie) en muzikaal (jazz, gitaar, songwriter). In 1982 bracht hij een eigenaardige plaat uit met daarop een sonoor experiment: De Stem. In dit experiment gaat hij expliciet op zoek naar de taal, hetgeen sonore poëzie meestal (impliciet) tracht te doen: "Vandaag zoeken wij de stem." (Gils 1982 : 1'') Hier onderzoek ik of De Stem semiotisch geanalyseerd kan worden en of dit meerwaarde heeft bij de interpretatie ervan. Daarna bepaal ik of De Stem te plaatsen valt onder de noemer van de poëzie. Tenslotte tracht ik via een close listening van het eerste deel van het gedicht (de klinker A) de opzet van het experiment weer te geven aan de lezer. In de semiotische analyse volg ik de terminologie van Charles Peirce zoals ze uiteengezet is door Van der Lubbe en Van Zoest in Teken & Betekenis. De hele geluidsopname van Gust Gils is een aaneenschakeling van (taal)tekens. Gils (of zijn stem) koppelt referenten aan klinkers, diftongen en medeklinkers (sisklanken en plosieven op het einde). Ik focus me vooral op de klinkers en diftongen, die ik vanaf nu gewoon klinkers noem. Aangezien mensen enkel tekens kunnen overdragen (Van der Lubbe & Van Zoest 1997 : 17) maakt elke luisteraar een ander gedicht van de opname. Hoe meer creativiteit, associatie- en inbeeldingsvermogen bij de luisteraar, hoe rijker de luisteraar tekens omzet in interpretanten. Volgen we de categorisering van Peirce, zoals uiteengezet door Van der Lubbe en Van Zoest, kunnen we heel het gedicht (dat een talig discours is), beschouwen als legisign, een teken dat rust op conventie. De Stem is een aaneenschakeling van taaltekens die symbolisch verwijzen naar hun referenten (zoals elk taalteken). Toch kan men de tekens die Gils koppelt aan de klinkers als iconen beschouwen. In "De A is de waan van het bestaande"(gils 1982 : 1'32'') wijst "de waan van het bestaande" naar de referentiele werkelijkheid (door symbool te zijn voor de referent en de interpretant) maar verwijst ook naar de A zelf (via een iconische relatie op fonetisch vlak). Het First-karakter van de klinkers verandert in een Second op drie manieren. Eerst door de karakterisering ervan: "De E is de zee" (Gils 1982 : 3'30''). Dan door de iconische relatie (op fonetisch vlak) tussen de referenten en de First-tekens (de klinkers): E, zee; [e:],[ze:]. De luisteraar is verantwoordelijk voor de derde manier: hij legt een reële link tussen teken en interpretant. Hij aanvaardt namelijk de propositie van de klinkers en hun bijhorende tekens (die in zijn hoofd interpretanten worden). Poëzie ontleent deels zijn charme aan de associatie. (Van der Lubbe 1997 : 28) Anders gezegd heeft creativiteit te maken met chaos. Een dichter maakt sprongen in aaneengekoppelde semiotische driehoeken, net als een schaker verschillende zetten vooruitdenkt, terwijl zijn zet

3 voor een beginnend schaker onlogisch wordt bestempeld. De tekens in De Stem volgen elkaar snel op doordat ze mondeling worden meegedeeld, waardoor de luisteraar geen eindeloze semiotische (al dan niet bewuste) associatie kan maken. De muzikaliteit en het ritme, aangegeven door de stem, zorgen voor een precies evenwicht tussen nieuwe prikkels, interpretanten, nieuwe tekens en interpretanten van interpretanten. Ik kan ook de volgende semiotische richting uitgaan. Als Gust Gils een plaat uitbrengt en deze De Stem doopt, bestaat de mogelijkheid dat De Stem een eenvoudige geluidsopname is, een experiment, zonder poëtische ambities. In beide gevallen houden we rekening met een onzekerheidsfactor. Onze expertise bij het analyseren van een creatief product is niet absoluut. Het kan zijn dat Gils met De Stem op zoek gaat naar de autonomie van de taal of haar onderliggend tekensysteem. Het kan ook zijn dat hij een van de pot gerukt experiment in elkaar heeft geflanst waar geen rationele interpretatie aan gegeven kan worden. Wanneer ik de terminologie van Pierce volg, kan de opname in zijn totaliteit een qualisign zijn. Het is een geluidsfragment dat bij mezelf een mysterieus, occult gevoel opwekt. Zeker wanneer ik het afspeel in het donker bij het haardvuur, in complete afzondering. De opname is een uit de chaos opdoemend element (Van Zoest 1997 : 65) dat de luisteraar (in dit geval mezelf) in vervoering brengt. De opname wordt iets bestaands, het wordt een Second. Nu het gedicht zowel bij de lezer van deze tekst als bij mezelf een rol speelt in communicatie, wordt het een Third, een legisign, een teken waarover een consensus bestaat. (Van Zoest 1997 : 66) De Stem gaat op zoek naar de essentie, zoals uiteengezet in de expliciete externe poëtica van Gils in de ongepubliceerde tekst Poëzie als geluidsdrager. Gils stelt het belang van een sonore semantiek voorop die bereikt kan worden door bepaalde klanken uit te rekken, te moduleren, kortom te bewerken. In De Stem treedt polyfonie op twee verschillende manieren: stemoverlappingen en een combinatie van stemoverlappingen met gezoem (van de desbetreffende klinkers). Hierdoor ontstaat een sonore semantisering. Ondanks dat de luisteraar sommige woorden niet volledig begrijpt, krijgen deze woorden alsnog betekenis: versterking van sfeer, creëren van verwarring, etc. Het discours is afwijkend van alledaags taalgebruik en dit draagt bij tot het vervreemdingseffect. Daarvoor zijn polyfonie, accentuering, muzikaliteit (op vormelijk vlak) en het toekennen van menselijke eigenschappen aan klinkers (op inhoudelijk vlak) verantwoordelijk. Het lyrisch ik gaat samen met de luisteraar op zoek. Dat is duidelijk in de uitspraak: "Vandaag zoeken wij de stem". (Gils 1982 : 1'') Het lyrisch ik begint zijn zoektocht naar de stem bij de A: "Wij vangen aan met de A" (Gils 1982 : 8'') De A-klank kan dienen om de luisteraar in het

4 experiment te trekken. Het lyrisch ik richt zich tot de luisteraar: "[...] stelt je vragen"(gils 1982 : 36'') "Daar sta je van te staren"(gils 1982: 41'') "[...] wordt je zo raar"(gils 1982 : 43''). De luisteraar is nogmaals mede verantwoordelijk voor de betekenisgeving (cf. supra). De interactie met de luisteraar gaat verder van "Daar kun je in opgaan"(gils 1982 : 1'04") en "Daar ga je in verdwalen"(gils 1982 : 1'08''), tot uiteindelijk: "[...] kun je aan ten onder gaan"(gils 1982 : 1'25'') "[...] gevaarlijk"(gils 1982 : 1'28'') "[...] de waan van het bestaande"(gils 1982 : 1'32''). Daarna gaat de opname over in een verboplasticiteit van de A- klank gecombineerd met gezoem. Ik concludeer met een letterlijk citaat van Gils. Geen andere woorden vatten samen wat De Stem nu feitelijk doet. De poëzie, als kompleks van betekenissen en hun overtonen, van sonoriteit en ritme, is meer dan een kommunikasiemiddel, meer dan een voertuig voor informasie, zij treft doek op een nivo dieper dan dat waar de ontvangst van informasie bewust gebeurt zij programmeert haar lezer. (Gils 19xx : 14)

5 Bibliografie G. Gils, De Stem. Brussel, Eigen beheer, G. Gils, Poëzie als geluidsdrager. Ongepubliceerd, 19xx. J.C.A. Van der Lubbe & A.J.A.Van Zoest, Teken & Betekenis. Haarlem, Aramith, 1997.