LEREN DENKEN EN HANDELEN ALS EEN START-UP. Een circulair restaurant en clubhuis voor Utrecht. Keukenhof: showroom en toeristenmagneet

Transcriptie

1 acilitair! MAGAZINE VAN FACILICOM GROUP Keukenhof: showroom en toeristenmagneet JAARGANG 6, NUMMER LEREN DENKEN EN HANDELEN ALS EEN START-UP De energietransitie kan zichzelf financieren Een circulair restaurant en clubhuis voor Utrecht

2 VOORWOORD! Pay for use Innoveer alsof het nooit is misgegaan, is het mantra van Ruud Hendriks van Startupbootcamp. De co-founder van de grootste accelerator buiten de VS sprak eerder op ons Facilitair Kenniscentrum, en doet nu uitgebreid zijn verhaal in deze Facilitair! Mooi is dat hij onder meer stelt dat ook grote bedrijven prima in staat zijn om te innoveren, sterker nog: dat corporates tal van voordelen hebben boven kleine start-ups. Toevallig heb ik kort geleden hetzelfde betoogd in het blog Koersverandering. Dat grote bedrijven wel degelijk kunnen innoveren, is ook te lezen in dit blad. Bijvoorbeeld in het verhaal over Keukenhof. Geweldig hoe Keukenhof zo n op het eerste oog weinig spectaculaire formule elk jaar weer weet te verbeteren en te vernieuwen. Of kijk naar bioscoopconcern Pathé, een bedrijf dat in 1896 voorop liep in de filmindustrie, en nu alle nieuwe en disruptieve concurrenten het hoofd weet te bieden door een beleving te bieden waar streamingdiensten nooit aan zullen kunnen tippen. Innovaties komen doorgaans voort uit het samenvoegen van bestaande elementen, stelt Ruud Hendriks. Of uit het blijven doen waar je goed in bent, maar wel zoeken naar de toegevoegde waarde die je kunt bieden. Zoals Rogier Verbeek betoogt in zijn column: je zou ook werkgeluk kunnen aanmerken als KPI in een dienstverleningsovereenkomst. Dat is helemaal niet zo gek. Herman Kok bewijst het met zijn onderzoek in opdracht van Facilicom en UWV: zelfs kleine interventies in de dienstverlening zorgen voor een stijging van de arbeidsproductiviteit en de gastvrijheidsbeleving. De toegevoegde waarde die we bieden ligt steeds vaker in maatschappelijk verantwoord ondernemen. Deze Facilitair! staat er bol van. Het zit bijvoorbeeld in het WIL-concept, een vorm van sociaal ondernemen waarmee we onder meer statushouders op weg willen helpen. Het komt terug in de aandacht die we geven aan voedselverspilling. Het speelt een grote rol bij het voornemen van Facilicom om in 2030 volledig CO 2 -neutraal te zijn. En het is een belangrijke drijfveer achter The Green House, het circulaire restaurant dat R Creators en Albron gaan bouwen in Utrecht. The Green House kan alleen circulair worden als alle leveranciers meedenken en betrokken zijn. Dat doen we onder meer door geen producten meer van ze af te nemen, maar door over te stappen op pay for use. We betalen niet meer voor lichtarmaturen en elektriciteit, maar voor een aantal lux. Het is een innovatief model dat ook kan worden doorgevoerd in de facilitaire dienstverlening: opdrachtgevers kunnen bij ons aankloppen voor het leveren van complete werkplekken. Dat doen we in feite al bij B30 en dat kunnen we net zo goed doen voor andere opdrachtgevers. Een integrale aanpak die de opdrachtgever compleet ontzorgt, en ons bovendien in staat stelt om nog sterker in te zetten op voortdurend vernieuwen en verbeteren, efficiënt werken en maatschappelijk verantwoord ondernemen.! Geert van de Laar, CEO Facilicom Group Kijk voor het blog Koersverandering en andere blogs op facilitaironline.nl Facilitair!

3 In dit nummer 04 Leren denken en handelen als een start-up Startupbootcamp, InnoLeaps en The Talent Institute hebben al 464 start-ups, 140 grote bedrijven en honderden individuele talenten leren denken en handelen als een start-up. En deze grootste accelerator buiten de VS zit gewoon in een grijs jaren 70-kantoor in Amsterdam-Slotervaart. Co-founder Ruud Hendriks: Geen risico willen lopen is pas echt riskant. 04 Leren denken en handelen als een start-up 09 Fastforward! Wilde ideeën, mooie plannen en concrete initiatieven die de toekomst dichterbij brengen 10 Keukenhof: showroom en toeristenmagneet 18 Een circulair restaurant en clubhuis voor Utrecht 24 We verspillen nog steeds evenveel voedsel 26 Inzetten op gastvrijheid loont 28 Bioscoopbezoek van beleving naar experience 33 Column! Rogier Verbeek Werkgeluk 34 Denktank B30 officieel geopend 36 Whatsupp! Leuke gadgets, handige apps en meer 38 De energietransitie kan zichzelf financieren 42 Verantwoord! Wonen, inclusiviteit en leefbaarheid Colofon Keukenhof: showroom en toeristenmagneet Een circulair restaurant en clubhuis voor Utrecht De prognose was 1 miljoen bezoekers in Het werden er maar liefst 1,4 miljoen. Het fascinerende verhaal hoe Keukenhof elk jaar opnieuw, in de acht weken dat het park open is, kan uitgroeien tot een ware toeristenmagneet. Dit Utrechtse restaurant mag maar vijftien jaar blijven staan. Reden te meer om The Green House circulair te maken. Het wordt meteen een clubhuis voor iedereen die bezig is met circulariteit Onderzoek: inzetten op gastvrijheid loont De energietransitie kan zichzelf financieren Loont inzetten op gastvrijheid? Facilicom en UWV hebben het laten onderzoeken. Conclusie: zelfs kleine interventies leiden tot een verbetering van de arbeidsproductiviteit en de gastvrijheidsbeleving. De energietransitie kan zichzelf financieren. Facilicom Solutions Energiemanagement gaat het in eigen huis bewijzen. Organisaties die willen vergroenen en geld willen verdienen, kunnen zich aansluiten. Facilitair! is het magazine van Facilicom Group. Facilitair! verschijnt twee keer per jaar en wordt verspreid onder opdracht gevers, relaties, studenten en andere geïnteresseerden. Facilitair! is ook op internet te vinden: Abonnementen zijn gratis en kunnen per mail worden aangevraagd o.v.v. alle adresgegevens, functie en bedrijf via facilitair@facilicom.nl. Facilicom moedigt de discussie aan over de onder werpen in Facilitair! Het delen van artikelen (met bronvermelding) is toegestaan. Ook tips en reacties zijn welkom. Kijk op Eindredactie: Geert van de Laar, Babette Sarlet en Frank Bokern Teksten: Frank Bokern, Weergaloos met Woorden, Bussum Ontwerp en lay-out: John Roobol, Facilicom Group Fotografie: Studio 38c, Albron, Twan de Veer, De Keukenhof, Shutterstock Adres: Redactie Facilitair!, Postbus 144, 3100 AC Schiedam Telefoon: Facilitair@facilicom.nl Meer informatie over Facilicom is te vinden op Facilitair! 03

4 In een grijs jaren 70-kantoor aan een lange laan in Amsterdam-Slotervaart huist de grootste start-up-accelerator buiten de VS. Startupbootcamp begeleidt en traint hier start-ups en helpt ze aan investeerders. Zusterbedrijf InnoLeaps leert grote bedrijven te innoveren. The Talent Institute traint individuele talenten in denken en handelen als een start-up. Maar weinig mensen zullen deze accelerators kennen. Dat terwijl ze deels van Nederlands origine zijn. Facilitair! sprak met co-founder Ruud Hendriks: Geen risico willen lopen is pas echt riskant. LEREN DENKEN EN HANDELEN ALS EEN START-UP Ruud Hendriks was diskjockey, journalist en programmamaker bij radio en tv. In 1988 was hij een van de auteurs van het businessplan voor wat later RTL zou worden. Hij werd de eerste directeur van de zender en groeide daarna uit tot media-ondernemer. Maar hij was op een gegeven moment wel klaar met de tvwereld, ook omdat hij alles wel had gedaan. Hij zat al acht jaar op een hoge positie bij Endemol toen vriend en collega Patrick de Zeeuw hem vroeg wat hij nu het leukste vond om te doen. Het opzetten van een nieuw bedrijf. Waarop Patrick de Zeeuw met het idee kwam om een bedrijf te beginnen dat andere bedrijven helpt om op te starten. Dat hebben ze gedaan, samen met de Deense entrepeneurs Alex Farcet en Carsten Kolbeck. Dat was in En sindsdien hebben we niet meer omgekeken. Een ongekend track record Ze begonnen zeven jaar geleden met zijn vieren. Inmiddels hebben ze wereldwijd zeshonderd mensen in dienst. In die zeven jaar heeft Startupbootcamp maar liefst 464 start-ups begeleid. Daarvan is 76 procent nog steeds actief. Samen hebben al die bedrijfjes banen gecreëerd. En in totaal hebben ze voor 240 miljoen euro aan investeringen opgehaald. Alles samen een ongekend track record. Zusterbedrijf InnoLeaps heeft inmiddels 140 start-ups geaccelereerd voor grote bedrijven als Unilever, Ahold, AB InBev, Philips, Liberty Global, Vodafone, ING en Rabobank. En The Talent Institute leidt jaarlijks zo n driehonderd individuele talenten op tot growth hackers, digital marketeers en young digital executives. Onlangs heeft de start-upfabriek een vierde label in de markt gezet: Venture Metrix, een nog pril bedrijf dat de data levert waarmee de succeskans van een start-up is te beoordelen. Ideeën vinden we niet zo interessant Elke zes maanden gaat een groepje van tien start-ups aan de slag aan de Johan Huizingalaan. Allemaal techbedrijven want tech is waar het gebeurt en tech laat zich bovendien snel ontwikkelen. De selectie is streng: gemiddeld melden zo n zevenhonderd innovatieve bedrijfjes zich aan voor zo n nieuwe ronde. Ruud Facilitair!

5 RUUD HENDRIKS: WE VINDEN IDEEËN NIET ZO INTERESSANT. INNOVATIE IS OOK NIET LEIDEND. WE LETTEN VOORAL OP DE MENSEN Facilitair! 05

6 RUUD HENDRIKS GELOOFT NIET IN RADICALE TRANSFORMATIE. HET ROER TOTAAL OMGOOIEN IS IN MIJN OGEN HEEL ONVERSTANDIG Hendriks: We letten vooral op de mensen. We vinden ideeën eigenlijk niet zo interessant. Je hoeft ook niet de eerste te zijn: Google was de 21e zoekmachine op internet, maar is wel de beste geworden. Innovatie is ook niet leidend. We willen vooral gezonde bedrijven bouwen. Alle deelnemers ondergaan een psychologische test. En als ze eenmaal zijn toegelaten moeten ze eens in de maand naar een pre-mediator. Onze startups gingen bijna nooit ten onder aan het verkeerde business model, maar wel aan onderlinge ruzies. Daar wilden we iets aan doen. Dankzij pre-mediation hebben we dat probleem tot bijna nul weten terug te brengen. Eerst vijftig klanten zoeken Zo n 70 procent van de start-ups komt uit het buitenland. Ze melden zich spontaan aan, zijn op internet gesignaleerd met behulp van algoritmes, of worden gespot door scoutingteams van het bedrijf. De startups werken hier bijna honderd dagen continu. In de eerste drie maanden moeten ze hun product valideren. Het eerste wat we zeggen is: ga vijftig klanten zoeken en vraag of ze jullie product wel echt willen hebben. Tegelijkertijd doorlopen ze een heel curriculum: lean start-up methodology, business model canvas, agile, scrum, al dat soort dingen. Ook doorlopen ze sessies als meet the press, client sneak previews, investor sneak previews. Na drie maanden organiseren we een demo day waarin ze zich mogen presenteren aan honderden investeerders. Daarna helpen we ze nog drie maanden om deals te sluiten. Dan worden ze losgelaten. Maar we blijven aandeelhouder en ze kunnen altijd bij ons terecht voor advies. Een aandeel in alle start-ups Het hele traject is gratis. Sterker nog: de start-ups krijgen euro toe, al is dat in ruil voor 8 procent Facilitair!

7 GROTE BEDRIJVEN MISSEN WAT ZE OOIT WEL HADDEN: LEF, BEHEERSTE RISICO DURVEN NEMEN EN SNELHEID van de aandelen. Interessant, want zo n 10 tot 20 procent van alle start-ups groeit uit tot substantiële bedrijven, de meest succesvolle leerling is inmiddels zo n 200 miljoen euro waard. Een ander deel van de inkomsten haalt het bedrijf op bij dertig sponsors, grote bedrijven die graag betrokken willen zijn bij zo n innovatienetwerk, de exposure op prijs stellen en bovendien de meerwaarde zien van de business intelligence die het netwerk genereert. We spreken start-ups per jaar, dus wij zien techtrends een jaar, anderhalf jaar van te voren aankomen. Het netwerk is overigens nog veel groter: Startupbootcamp heeft goede contacten met investeerders en heeft zo n mentoren aan zich weten te binden, allemaal deskundigen in hun vakgebied. Sport7 als voorbeeld van hoe het niet moet Hij gelooft niet in businessplannen. Daar schrijven ondernemers soms jaren aan, maar vaak lopen zaken anders dan ze hadden voorzien. Toch houden ze dan vaak vast aan dat businessplan, want ze hadden het immers zo goed onderzocht. Wij werken met een business canvas. Dat maak je in twee dagen en kan makkelijk worden aangepast. Hij put graag uit zijn eigen ervaringen. Zoals met Sport 7, de sportzender die hij mede heeft opgezet en die een epische mislukking werd. Sport 7 is het schoolvoorbeeld van hoe veel bedrijven innoveren. Grote bedrijven denken altijd groot. Maar de kunst van innovatie is dat je heel klein begint, kijkt of het werkt, het vervolgens verbetert en het dan groter maakt. Bij RTL zijn we indertijd wel zo te werk gegaan. We hadden weinig geld en waren gedwongen om heel kleine stapjes te zetten. Dan loop je ook weinig risico. Je kijkt steeds of iets werkt, en zet pas dan het volgende kleine stapje. Grote bedrijven leren innoveren Dat ze nu ook voor corporates werken, was helemaal niet de bedoeling. We dachten: daar heb je allerlei consultancy-competenties voor nodig, en die hebben we helemaal niet. Maar de sponsors en andere grote bedrijven in hun netwerk wilden helemaal geen consultants over de vloer, maar juist leren hoe ze kunnen gaan denken en handelen als een start-up. Zo is InnoLeaps begonnen. Bij InnoLeaps gebruiken we de kennis die we opdoen bij het begeleiden van start-ups om grote bedrijven te leren innoveren. Maar we doen tegelijkertijd het omgekeerde. Doordat we ook met en voor corporates werken, kunnen we start-ups heel snel in contact brengen met de juiste personen in zo n gevestigd bedrijf. Daarin verschillen we van alle andere incubators. Die werken of voor start-ups, of voor corporates. Dat wij alle twee doen, maakt ons uniek. Een fast track voor innovatie De werkwijze van InnoLeaps lijkt op die van Startupbootcamp. We halen de mensen uit de organisatie, zetten ze hier neer en begeleiden ze alsof het reguliere start-ups zijn. Maar er is een belangrijk verschil: we doen veel meer aan stakeholdermanagement. Gevestigde bedrijven hebben een juridische afdeling die de tijd neemt om te kijken of de start-up geen patenten schendt. Inkoop eist dat er bij elke uitvraag eerst drie offertes worden opgevraagd. Administratie gaat eerst een PO-nummer aanmaken, en wil daar zes weken de tijd voor. Dat is kenmerkend voor gevestigde bedrijven: cultuur en infrastructuur zijn gebouwd op houden wat je hebt, en niet op het toevoegen van wat een bedrijf nieuw kan gaan doen. Wij creëren een fast track waarin het allemaal wel snel kan. Wie mee wil met de ontwikkelingen moet namelijk wel risico s durven nemen. Geen risico willen lopen is pas echt riskant Facilitair! 07

8 IoT, digital health, energy, fintech en foodtech Startupbootcamp, InnoLeaps, The Talent Institute en Venture Metrix hebben allemaal hun basis in Amsterdam. Maar zowel de bootcamps waarbij start-ups worden geselecteerd als de demo days voor investeerders vinden over de hele wereld plaats: in alle grote steden in het westen, maar ook in plaatsen als Dubai, Chengdu, Mumbai en Nairobi. De sessies hebben steeds een specifiek thema, en een opsomming van die thema s geeft goed aan wat de trends op dit moment zijn: IoT, digital health, smart city, smart transportation, energy, fintech, foodtech en cybersecurity. Op startupbootcamp.org is een actuele opgave te vinden van de start-ups die onder de paraplu van Startupbootcamp zijn begonnen, het aantal banen dat ze hebben gegenereerd en hoeveel geld ze hebben opgehaald bij investeerders. De andere bedrijven zijn te vinden op innoleaps.com, thetalentinstitute.nl en venturemetrix.com Geen radicale transformatie Hij gelooft niet in radicale transformatie. Het roer in een keer totaal om willen gooien is in mijn ogen heel onverstandig. Je moet behouden wat je hebt en wat goed werkt. Maar als je tegelijkertijd wil innoveren en kleine bedrijfjes opricht binnen je organisatie, moet je daar niet alle regels op loslaten die voor de rest van het bedrijf gelden. Je moet kleine units maken, die apart zetten, en zorgen dat de mensen die daaromheen zweven snappen dat het hanteren van de gewone regels en procedures innovatie vertraagt. Wat wij daar nog aan toevoegen is dat we ervoor kiezen om de mensen hier neer te zetten, in een inspirerende omgeving waar bovendien niet elk moment mensen binnen kunnen komen die zeggen dat ze toch echt bij die vergadering nodig zijn. We staan nog maar aan het begin Innovaties zijn van alle tijden. En ze zijn meestal ook niet zo heel bijzonder. Ze komen doorgaans voort uit het samenvoegen van bestaande elementen. Wel nieuw is dat de golf van digitalisering die nu over de wereld heen dendert voor een enorme versnelling DANS ALSOF NIEMAND JE ZIET, HEB LIEF ALSOF JE NOOIT BENT BEDROGEN, EN INNOVEER ALSOF HET NOOIT IS MISGEGAAN zorgt. Het gaat almaar harder. Wat tweeduizend jaar geleden een eeuw kostte, heeft nu maar drie maanden nodig en soms zelfs maar drie dagen. En die versnelling is exponentieel: we staan nog maar aan het begin. Dat is ook de reden waarom grote bedrijven soms regelrecht in paniek raken: ze kunnen die snelheid niet zomaar bijbenen. Verschil is ook dat het allemaal tech is. Innoveren blijft moeilijk, maar het is nog nooit zo simpel geweest om een bedrijf te beginnen en om met een klein budget je klanten te bereiken. Daardoor wordt de concurrentie veel groter. Jonge bedrijven zijn bovendien veel meer bereid om risico s te nemen. De voorsprong van gevestigde bedrijven Hij is geen doemdenker. Ik ben niet van het koor dat roept dat grote bedrijven allemaal ten onder zullen gaan als ze niet innoveren. Een bedrijf met medewerkers heeft ook de brainpower van al die mensen, daar kan een start-up met drie mensen niet tegenop. Gevestigde bedrijven hebben bovendien een sterk merk, veel klanten, goede relaties met die klanten en heel veel ervaring. Ze hebben dus een enorme voorsprong op start-ups. Het enige wat ze missen is wat ze ooit, toen ze zelf begonnen, wel hadden: lef, beheerste risico durven nemen en snelheid. Met InnoLeaps leren we bedrijven dat terug te brengen in de organisatie. Hij gooit nog maar eens zijn lijfspreuk erin: Dans alsof niemand je ziet, heb lief alsof je nooit bent bedrogen, en innoveer alsof het nooit is misgegaan.! Facilitair!

9 fastforward! Wilde ideeën, mooie plannen en concrete initiatieven die de toekomst dichterbij brengen >> Klein wonen, rijk leven. Dat is de slogan van Tiny Housing Twente. Deze organisatie wil in deze streek een aantal kleine wijken bouwen met tiny houses. Niet omdat klein wonen goedkoper is, maar omdat het beter is voor het milieu. De huisjes worden circulair gebouwd en zijn zo veel mogelijk zelfvoorzienend. Onderdeel van het concept is dat bewoners spullen als een wasmachine en een grasmaaier gaan delen >> De Rooftop Revolution wil zo veel mogelijk platte daken in Nederland groen maken. En niet met schaamgroen maar met echte natuur: bloemen, gewassen en zelfs complete daktuinen met bomen. Groen op het dak isoleert, spaart energie, houdt binnen en buiten koel, zorgt voor meer natuur, voorkomt overbelasting van het rioolstelsel bij regen en haalt ook nog eens fijnstof uit de lucht. Interessant: tal van gemeenten subsidiëren de aanleg van groene daken >> Elektriciteit uit zon, wind en water wordt helemaal leuk als we het kunnen opslaan. Maar het is lastig stuwmeren aanleggen in een land met maar weinig niveauverschillen. Duitsland heeft de oplossing: in Nordrhein-Westfalen wordt de Prosper-Hanielkolenmijn omgebouwd tot een hydro-elektrisch reservoir, goed voor 200 megawatt ofwel huishoudens. Zo hebben kolenmijnen toch weer toekomst >> Water winnen uit lucht, het lijkt de heilige graal voor gebieden die te kampen hebben met extreme droogte. Onderzoekers van het MIT en de Universiteit van Berkeley hebben een handzaam apparaat ontwikkeld dat de droom echt waarmaakt, en bovendien de benodigde energie verkrijgt via zonnecellen. Het prototype kan zelfs in een woestijn met een luchtvochtigheid van slechts 20 tot 30 procent in twaalf uur tijd drie liter water oogsten >> Schepen die autonoom varen? Komen eraan. De Noorse kunstmestfabrikant Yara International, ook in Nederland actief, heeft Kongsberg Maritime opdracht gegeven om een door elektriciteit voortgedreven vrachtschip te bouwen dat volledig autonoom kan varen. Het schip maakt in 2018 zijn eerste proefvaart en moet jaarlijks vrachtwagenritten overbodig maken >> Wereldwijd hebben nu al 10 miljoen mensen een baan in de groene energie. Dat aantal kan oplopen Renewable Energy and Jobs Annual Review 2017 tot maar liefst 24 miljoen in Dat blijkt uit een recent verschenen rapport van het International Renewable Energy Agency (IRENA). Opmerkelijk maar niet verrassend: maar liefst 62 procent van deze nieuwe werkgelegenheid zit in Azië, en 9.8 million in 2016 dan vooral in China. Het rapport is daarmee indirect een belangrijk pleitbezorger voor het in eigen land investeren in de industrie van hernieuwbare energie << Facilitair! 09

10 Keukenhof: showroom en toeristenmagneet De prognose was 1 miljoen bezoekers in Het werden er maar liefst 1,4 miljoen. Het tekent de populariteit van de mooiste lentetuin ter wereld zoals directeur Bart Siemerink zijn Keukenhof graag noemt. Tegelijkertijd is de tevredenheid van bezoekers gestegen: de waardering was een paar jaar geleden al hoog met een 8,5, maar is nu zelfs 8,9. Hoe een lentetuin die maar acht weken per jaar open is en ook nog eens luistert naar een naam die in de meeste buitenlanden niet is uit te spreken, heeft kunnen uitgroeien tot een wereldwijde attractie Facilitair!

11 Het begon in 1950 op een wat bescheidener schaal: de eerste editie van Keukenhof trok slechts bezoekers. Voor de organisatoren toen een groot succes, zeker voor wie het idee kent achter het lentepark. Keukenhof is geen commerciële onderneming, maar een stichting. Tegelijkertijd is het lentepark de showroom van de Nederlandse sierteeltsector. De 7 miljoen bloembollen die het legertje tuinmannen elk jaar in de grond stopt, zijn afkomstig uit de levende catalogus van honderd bloembollenkwekers. De snijbloemen en planten voor de tientallen bloemenshows op het terrein worden geschonken door zo n vijfhonderd bloemen- en plantentelers. Keukenhof is daarmee in feite een marketingtool, en gezien de enorme naamsbekendheid een uiterst succesvol marketingtool. Maar zo ervaren de bezoekers dat niet. Sterker nog: mensen betalen elk voorjaar graag 16 euro om te kunnen genieten van deze expositie van bloeiende voorjaarsbollen. Even Keukenhof doen Keukenhof is een wereldwijd bekende attractie. Voor nogal wat toeristen die even Europa doen is het lentepark een must see. Zo n 60 procent van de bezoekers komt dan ook uit het buitenland. De meeste Nederlanders denken waarschijnlijk daarom dat het lentepark typisch iets is voor toeristen. Vreemd, want het is een schitterend park met een lange geschiedenis. Kasteel Keukenhof werd in 1641 gesticht. De tuin is in de 19e eeuw opnieuw ingericht door de bekende landschapsarchitect Zocher, de man die ook heeft getekend voor het Amsterdamse Vondelpark. En het is zijn ontwerp dat nog altijd de basis vormt voor de 32 ha. grote Keukenhof. De pracht van het park is nog steeds te zien op 23 mei van dit jaar, als directeur Bart Siemerink eindelijk ruimte in zijn agenda heeft voor een uitgebreid interview. Maar de bezoeker moet wel wat beter kijken. Keukenhof is dan namelijk al drie dagen dicht. De horecapaviljoens zijn bijna ontmanteld, de meeste bloemen en planten afgevoerd, en veel van de bollen gerooid. Maar acht weken open De tulpen die er op 23 mei nog staan, zijn al behoorlijk uitgebloeid. Het is de verklaring waarom deze wereldwijd zo populaire attractie elk jaar al na acht weken de deuren sluit. Bart Siemerink: We zijn het mooiste Facilitair! 11

12 HET AANTAL BEZOEKERS IS GESTEGEN VAN NAAR 1,4 MILJOEN, DE WAARDERING VAN 8,5 NAAR 8, Facilitair!

13 internationaal met verve uitgedragen. Vrijwel de hele wereld kent ons, dus aan naamsbekendheid hoeven we in de meeste landen niet zoveel te doen. We hebben een marketingafdeling van zeven mensen, in het seizoen zijn dat er twee keer zoveel. We gaan naar beurzen en onderhouden goede contacten met zo ongeveer alle reisorganisaties in de wereld. Als een organisatie een reis naar Europa samenstelt en het is in het voorjaar, dan zit Keukenhof er altijd in. Wij zijn een van de toeristische hoogtepunten van Europa. De reisindustrie stuurt mensen hier graag naartoe want ons park is uniek en van een zeer hoogwaardige kwaliteit. Mensen hebben hier steevast een topdag. 5 BART SIEMERINK VRIJWEL DE HELE WERELD KENT ONS, DUS AAN NAAMSBEKENDHEID HOEVEN WE NIET ZOVEEL TE DOEN lentepark ter wereld, en als je dat stelt moet je dat ook hard maken. We zijn open als de tulpen bloeien en kunnen maar acht weken lang garanderen dat het park er heel mooi uitziet. De tien overige maanden zijn bovendien hard nodig om het park klaar te krijgen voor het volgende jaar. Bloembollen moeten gerooid of juist weer geplant, bomen onderhouden, onkruid gewied en gebouwen onderhouden, gerenoveerd en verbouwd om ze bij de tijd te houden. Last but not least krijgt het park elke keer een geheel nieuwe inrichting die past bij het thema van volgend jaar, en dat betekent ook: nieuwe elektriciteitspunten aanleggen, paden verleggen en bijvoorbeeld bebording aanpassen. We moeten blijven vernieuwen en investeren. De hele wereld kent ons Het heeft ook een voordeel dat het park maar acht weken open is, denkt Bart Siemerink. Daarmee creëren we toch een soort schaarste. Bezoekers moeten in die acht weken gaan, anders vissen ze achter het net. Die toch wat ingewikkelde boodschap wordt ook Generale repetitie In de weken voor de opening, elk jaar rond half maart, neemt de drukte met de dag toe. De tientallen tuinmannen wieden onkruid en zorgen dat de tuin er piekfijn bij ligt. De showtuinen worden ingericht. De zes restaurants worden weer in gebruik genomen en krijgen hun eerste voorraad. De achttien winkels met hoogwaardige, altijd aan Keukenhof gerelateerde souvenirs vullen de schappen. De kassa s draaien proef. Vlak voor het begin van het seizoen organiseert de marketingafdeling drie dagen om honderden gidsen bij te praten over het thema van dat jaar en ze vast een sneak preview te geven, zodat ze bij hun rondleidingen niet voor verrassingen komen te staan. De laatste zaterdag voor de opening is er een een kick-off voor de ruim duizend seizoensmedewerkers met voorstelrondes, instructies en trainingen aan de hand van het elk jaar weer aangepaste seizoenshandboek. Het lijkt wel een generale repetitie, en die vergelijking is niet zo gek. Bart Siemerink: Het is inderdaad een show die we hier geven. Meteen een topdag De opening en sluiting van het seizoen worden ruim een jaar van te voren vastgesteld: reisorganisaties moeten immers precies weten waar ze aan toe zijn. Dan kan het dus gebeuren dat er de eerste dagen nog sneeuw ligt, zoals een paar jaar geleden. Of dat de eerste zondag bijna zomerse temperaturen geeft, zoals dit jaar, en het meteen een topdag wordt met meer dan 60 duizend bezoekers. Bart Siemerink: Dat hadden we niet voorzien, dus dat was hard werken voor iedereen. Maar meestal kunnen we het goed inschatten. We hebben A, B en C-roosters. Als we een Facilitair! 13

14 BEZOEKERS ZIJN VERRUKT VAN DE BLOEMEN, MAAR OP DE TWEEDE PLAATS STAAT DE PRETTIGE BEJEGENING topdag verwachten met 45 duizend bezoekers of meer, schalen we op naar het C-rooster en zijn hier zo n 450 mensen actief. Het maakt niet zo veel uit of er dan 45 duizend bezoekers komen, of 65 duizend. Er zit een grens aan de hoeveelheid parkeerbeheerders die je kunt inzetten, of hoeveel mensen er achter de counter passen in een restaurant. Maar we zorgen er dan wel voor dat we meer mensen beschikbaar hebben, zodat we ze sneller kunnen wisselen. Topspelers als partners Keukenhof ziet zichzelf als een regieorganisatie. We doen alleen zelf waar we heel goed in zijn: een park maken. Van busvervoer, parkeerbeheer, uitzendwerk, schoonmaken, afvalbeheer, winkels exploiteren en eten en drinken hebben we geen verstand. Daarvoor werken we met partners die topspeler zijn in hun eigen vakgebied: Arriva, HRPM, Randstad, ISS, SUEZ, World of Delight en Albron. Zelf heeft Keukenhof zo n vijftig mensen in dienst, al die andere medewerkers zijn werkzaam bij partners. Maar we zien ze als onderdeel van ons bedrijf. Natuurlijk hebben we een contract met al die partijen, maar dat zijn wel langjarige contracten, want als een partner niet begrijpt wat hier speelt en hoe wij daarin staan, kunnen ze hun werk niet goed doen. Elke ochtend is er een overleg met alle managers. Daarin bespreken we hoe het gisteren is gegaan, hoe het vandaag zal worden en wat de verwachtingen zijn voor de komende dagen. Bij grote drukte komen we meerdere keren per dag bij elkaar. De teamgeest is fantastisch Al in november krijgt hij de eerste telefoontjes van seizoensmedewerkers die er het volgende jaar weer bij willen zijn. Er gaat hier niemand naar zijn werk, mensen komen hier naartoe omdat ze het zo leuk vinden. Het zijn mensen uit de directe omgeving, maar ze komen zelfs uit het hoge noorden, uit Limburg, sommige komen zelfs elk jaar terug uit het buitenland. Ze vinden het zo leuk, ze willen er per se bij zijn. Ze worden ondergebracht in speciaal afgehuurde huizen Facilitair!

15 in de omgeving en maken lekker veel uren. Maar eigenlijk doen ze het om de sfeer, lekker Keukenhof draaien, en om het slotfeest op de laatste zondagavond als het helemaal los gaat en alles op mag. We zijn er bij Keukenhof natuurlijk voor de bezoekers, maar het is ook heel erg leuk om het met elkaar te doen. De teamgeest is fantastisch, de betrokkenheid is groot. Dat komt ook omdat we medewerkers heel zorgvuldig selecteren. Er zijn veel mensen die hier willen werken, maar we leggen de lat hoog. Het moet klikken, ook met de collega s. Acht weken is gewoonweg te kort om mensen te veranderen. Betrokken zijn, interesse tonen Een dag Keukenhof begint al in de bus of in de auto ernaartoe. In de acht weken dat Keukenhof open is, zijn bij Arriva meer dan honderd mensen bezig met dit project. De chauffeurs zijn enorm betrokken. Het is hún Keukenhof. Als het druk is gaan ze de hele dag door, nemen ze niet eens pauze, want dan zouden ze mensen moeten laten staan. Maar ze moeten natuurlijk niet van hun stokje gaan. Dus zorgen wij voor flesjes water en lunchpakketten. Hij en zijn managers lopen de hele dag door het park. Ze praten met bezoekers en medewerkers, kijken hoe het loopt, springen even bij als het moet en grijpen in als het mis dreigt te gaan. Bij grote drukte roepen ze kantoormedewerkers op om bezoekersstromen op het plein te coördineren, kassa te draaien, kaartjes te scannen of plattegronden bij te vullen. Tuinmannen bergen de schoffel op en gaan vuilnisbakken legen of vallen op andere plaatsen in. Doordat we als managers de hele dag in het park zijn, tonen we dat we betrokken zijn en oprechte interesse hebben. Het leuke is: medewerkers nemen die houding over. Dat zien we terug in de waarderingscijfers. Bezoekers zijn verrukt van de bloemen die ze hier zien, maar op de tweede plaats staat de prettige bejegening. Vriendelijke bejegening We zitten in de hospitality. We zijn een mensenbedrijf en geloven heel erg in persoonlijk contact. We trainen iedereen op basiskennis van het park, dat valt niet mee met de meer dan duizend medewerkers die hier maar acht weken zijn, maar we proberen het wel. In lijn met die filosofie kent de parkeerplaats geen slagbomen of borden, maar zijn er gewoon genoeg parkeerwachters om mensen vriendelijk een parkeerplek te wijzen. Voor het entreegebouw staan glimlachende hostesses die elke vraag kunnen beantwoorden en mensen aanspreken die kennelijk zoekende zijn. De kassamedewerkers en de toegangscontroleurs zijn al even hartelijk. De leuke dag begint dus al buiten het park: bij de kaartcontrole heb je nog geen tulp gezien, maar ben je wel al door vier, vijf mensen vriendelijk bejegend. Dat heeft een belangrijk neveneffect. We hebben hier bijna nooit problemen. Er komen zo n honderd verschillende nationaliteiten en alhoewel achtergrond en cultuur van mensen soms flink Facilitair! 15

16 verschillen, gaat het vrijwel nooit mis. Russen en Oekraïners lopen hier vreedzaam naast elkaar, net als Israëli s en Palestijnen, om maar twee voorbeelden te noemen. Het aantal klachten is bijna niet in een percentage uit te drukken. Vorig jaar hadden we meer dan 1,1 miljoen bezoekers en kregen we maar 32 klachten. Rapportcijfer weer hoger De waardering wordt constant gemeten. We willen graag weten hoe gasten het park ervaren, willen de vinger aan de pols hebben. Keukenhof houdt enquêtes in het park, heeft een vragenlijst op de site staan, en er lopen mystery guests rond. De circa 30 enquêteurs hebben dit jaar mensen in verschillende leeftijdscategorieën op verschillende momenten van de dag ondervraagd. Dat zijn uitgebreide enquêtes, het gaat om wel twintig verschillende thema s. Dat heeft dit jaar geresulteerd in een 8,9. Dat is uitzonderlijk hoog, maar dat is relatief. Een Nederlander kan heel tevreden zijn, maar dan nog zal hij niet gauw een 10 geven. Iemand uit China doet dat wel, en al snel. Aan dat cijfer hecht ik dus ook niet zo, wel aan de trend. We gebruiken ieder jaar dezelfde methode, en een paar jaar geleden scoorden we een 8,5 en nu een 8,9. Dat terwijl we toen bezoekers hadden, en dit jaar 1,4 miljoen. Het was helemaal niet zo gek geweest als het rapportcijfer wat lager zou was uitgevallen, maar het is juist veel hoger. Terwijl het aantal bezoekers stijgt De 1,4 miljoen bezoekers van dit jaar zijn een absoluut record. Terwijl dat helemaal niet de bedoeling is. We zijn een stichting met als doelstelling om 1 miljoen bezoekers een mooie dag te geven tussen de bloemen en ze enthousiast te maken voor bloemen. Meer bezoekers is leuk, maar het is niet ons streven. De extra inkomsten worden goed besteed, dat wel. Al het geld dat we verdienen gaat terug in het park. Het nieuwe entreegebouw dat dit jaar is geopend, hebben we kunnen bouwen omdat we de afgelopen jaren regelmatig boven begroting zaten. Het nieuwe entreegebouw zorgt voor een betere doorstroming en spreiding over het terrein, maar toch was het ook dit jaar soms te druk. We hebben twee dagen meer dan bezoekers gehad. Dat kunnen we aan, er zijn voldoende parkeerplaatsen, het past makkelijk in het park, en dan zijn we ook nog in staat om iedereen van een hapje en een drankje te voorzien, maar het is in onze ogen niet meer echt leuk. Het is niet moeilijk om te bedenken dat menig park graag zijn problemen zou hebben.! Keukenhof is volgend jaar geopend van 20 maart tot 13 mei. Thema in 2018 is romantiek Facilitair!

17 Zes restaurants en 45 mobiele verkooppunten De horecavoorzieningen op Keukenhof worden sinds acht jaar geëxploiteerd door Albron. Het gaat om zes restaurants die bij grote drukte ook nog eens 45 mobiele servicepunten kunnen uitzetten, stalletjes waar mensen terecht kunnen voor een lekker broodje, koude dranken en opvallend vaak ook voor een foto of selfie met de Albron-medewerker in klederdracht. Op de echte topdagen doet Albron een beroep op partners die met foodtrucks verspreid over het terrein zorgen voor extra servicepunten en extra sfeer. De paviljoens worden dagelijks ruim voordat het park opengaat bevoorraad, met op drukke dagen vijf opleggers vol eten en drinken. Leverancier Sligro houdt in zijn vestiging in Amsterdam tijdens die acht weken ook nog eens een buffervoorraad aan. Cruciale toeleveranciers van Sligro weten dat er een beroep op ze kan worden gedaan om de zes paviljoens te kunnen voorzien van extra voorraad. Ook in de bezetting is veel ruimte voor fluctuaties. Op rustige dagen zet Albron hier zo n honderd medewerkers in, op drukke dagen loopt dat op tot honderdzeventig. Ze worden aangestuurd door twee algemeen managers, een logistiek manager, drie dutymanagers en achttien locatiemanagers. Het overgrote deel van de bezoekers van Keukenhof maakt gebruik van de restauratieve voorzieningen, al is het maar om een kop koffie of iets anders te drinken. Er zijn dagen bij dat de Albron-medewerkers meer dan 40 duizend bezoekers mogen verwelkomen. Tussen 12:00 en 14:00 uur wil iedereen die dan in het park is lunchen, en de hele operatie is erop ingericht om ook dan iedereen goed te kunnen bedienen. De menukeuze is bewust beperkt gehouden. Het gaat bovendien om gerechten die relatief makkelijk zijn te bereiden. Zo kan Albron de kwaliteit hoog houden en zelfs bij grote drukte iedereen toch relatief snel voorzien van lekker eten en drinken. Een foodconcept dat past bij Keukenhof Albron wil met zijn concepten altijd de identiteit van de opdrachtgever versterken. Ook bij Keukenhof. Dat komt goed tot uiting in het foodconcept dat Albron heeft ontwikkeld voor het nieuwe entreegebouw van het lentepark. Bezoekers vinden hier een grand-café en een to-go-outlet, maar het paradepaardje is restaurant The Blooming Dutch. Een modern en sfeervol restaurant dat erg goed aansluit op het karakter van Keukenhof. Op grote schilderijen aan de wanden worden oude ambachten uit de bollenstreek uitgebeeld. Verrassend: het zijn geen schilderijen, maar foto s, geprojecteerd op een beeldscherm. En sommige van die foto s bewegen. Heel af en toe, en het zijn maar uiterst subtiele bewegingen, maar juist dat zorgt voor veel aandacht en een hoge amusementswaarde. Aardig detail en ook passend bij Keukenhof: alle modellen op de foto s zijn bewoners uit de streek Facilitair! 17

18 Een circulair restaurant en clubhuis voor Utrecht Facilitair!

19 Een restaurant dat maar vijftien jaar mag blijven staan. En dat bovendien moet passen in het streven naar duurzaamheid van de gemeente Utrecht. Dan ligt het voor de hand om dat restaurant circulair te maken. R Creators, een samenwerking van Strukton, Facilicom en Ballast Nedam, mocht invulling geven aan het tijdelijke restaurant. Albron, dat zich al langer verdiept in circulaire oplossingen, had een idee voor een restaurantconcept dat hier perfect bij zou passen. Voorjaar 2018 opent The Green House zijn deuren, niet alleen een bijzonder restaurant maar ook een clubhuis voor iedereen die bezig is met circulariteit. The Green House krijgt een prominente plek in het nieuwe stationsgebied van Utrecht. De Jaarbeurs, het Beatrixtheater en het hoofdkantoor van de Rabobank zijn al tijden belangrijke trekpleisters aan deze kant van het spoor. De alom geprezen nieuwe entree van het stationsgebouw, de megabioscoop, de vele nieuwbouwwoningen in de buurt en de sterk opgeleefde oude wijken zorgen voor nog meer reuring. Straks komt daar nog Rijkskantoor De Knoop bij, een modern Rijkskantoor voor verschillende Rijksdiensten met werkplekken, gastwerkplekken en een vergadercentrum. Gemeente en NS doen er intussen alles aan om het gebied goed te ontsluiten. Zo creëert de fiets- en voetgangersbrug die hier uitkomt een handige nieuwe verbinding met het centrum. Maar het moet bovenal ook aantrekkelijk worden om hier te verblijven. Een perfect match Betere OV-verbindingen zijn er niet in Nederland. Het Utrechtse stationsgebied is dan ook een uiterst aantrekkelijke plek om kantoren te vestigen. De gemeente kiest voor een gefaseerde ontwikkeling van het gebied. Ook op het terrein tussen het hoofdkantoor van de Rabobank en Rijkskantoor De Knoop zal een groot woongebouw of kantoor komen, maar wel pas over vijftien jaar. De stad en het Rijk wilde het terrein al wel zo snel mogelijk een tijdelijke invulling geven om het gebied levendig te maken. In het bestemmingsplan was al horeca opgenomen. Daarnaast wilde de gemeente Utrecht graag dat er iets werd gedaan met de ambitieuze duurzaamheidsdoelstellingen die de stad heeft. R Creators, het consortium van Strukton, Ballast Nedam en Facilicom dat nu druk bezig is met de realisatie van PPS-project De Knoop, heeft het oorspronkelijke ontwerp samen met architectenbureau cepezed sterk verbeterd naar een zo circulair mogelijk gebouw. Albron was al ver met het bedenken van circulaire horecaoplossingen en ontwikkelde op die basis een concept voor een circulair paviljoen. Het was een perfect match, vertelt Ernest van de Voort van Albron Facilitair! 19

20 ROGIER JOOSTEN: HET PAVILJOEN MAG MAAR VIJFTIEN JAAR BLIJVEN STAAN EN IS DUS EEN IDEAAL PROJECT OM CIRCULAIR TE ONTWIKKELEN Ook exploitatie zo circulair mogelijk Omdat het paviljoen maar vijftien jaar mag blijven staan, is dit een ideaal project om zo maximaal mogelijk circulair te ontwikkelen, vertelt Rogier Joosten van R Creators. Circulair bouwen staat niet alleen voor materialen die de natuurlijke keten liefst helemaal niet verstoren, gebouwen moeten ook demontabel zijn en een lange levensduur hebben. Dat wordt The Green House: over vijftien jaar kan het worden gedemonteerd en op een andere plek weer precies zo worden opgebouwd. Maar het gaat verder dan dat: de exploitatie wordt ook zo circulair mogelijk. We gaan het zo bouwen dat er zo min mogelijk energie wordt verbruikt. Niet alleen in het gewone energieverbruik, ook in het onderhoud. We kijken daarbij ook naar het werken in het restaurant. Hoe het eten wordt bereid, waar de grondstoffen vandaan komen, hoe de logistiek zo efficiënt mogelijk kan, hoe we de hoeveelheid afval kunnen terugdringen, en hoe we het afval dat er is op de beste manier kunnen afvoeren. Ook alle leidingen demontabel Maar het begint natuurlijk met de bouw. Omdat het tijdelijk is, wilden we liever geen funderingspalen gebruiken, vertelt Rogier Joosten. Die moet je immers later ook weer weghalen. Het paviljoen wordt daarom op staal gefundeerd, zoals dat heet, ofwel op betonblokken direct op het zand, heel ongebruikelijk voor dit gebied. Voor de vloeren en plafonds is gekozen voor compleet afgewerkte elementen. Daardoor zijn minder materialen nodig, maar het scheelt bovendien handelingen in de bouw, en dus de nodige vervoerskilometers. Er is zelfs goed nagedacht over de watervoerende leidingen. Het ligt voor de hand om die te solderen, te lassen of te plakken. Maar dan kun je ze niet meer demonteren. Wij hebben gekozen voor een alternatief waarbij demonteren wel mogelijk is. Zonder veel extra kosten Ze letten zeker ook op de financiën. Rogier Joosten: Het moet wel financieel haalbaar zijn. Het is niet dat we koste wat kost circulair willen zijn, we willen juist kijken wat er maximaal mogelijk is zonder veel extra kosten te maken. Dan kunnen we echt een voorbeeld zijn voor anderen. Er is genoeg kennis in de markt. Maar je moet er wel naar op zoek. Soms is het een kwestie van doorvragen, want anders krijg je de standaardoplossingen en de standaardmaterialen. Maar vaak zit de kennis bij leveranciers die niet zomaar in de traditionele keten zitten. Dus je moet wel doorvragen, zelf gaan bellen, steeds vragen of het niet anders, beter kan. Dat stelt ook eisen aan de samenwerking. Je moet als opdrachtgever geen stringent eisenpakket op tafel leggen. Het is samen toewerken naar het doel dat we willen bereiken. Elke keuze wordt getoetst aan circulariteit. Steeds verder verbeteren Het businessmodel is niet alleen bouwen en verhuren, maar ook continu verbeteren tijdens de exploitatie. Rogier Joosten: Daarom hebben we ook geen traditioneel huurcontract afgesloten met Albron, maar meer een samenwerkingscontract waarin bijvoorbeeld ook is vastgelegd dat we samen de omgeving gaan managen. Een traditioneel huurcontract creëert geen samen Facilitair!

21 werking, maar is een demarcatie van wie waar verantwoordelijk voor is. Maar als je echt circulair wil werken dan moet dat met elkaar, door de hele keten. Die samenwerking begint al in de bouw, sterker nog, al in de ontwerpfase. In de horeca is het gebruikelijk dat de exploitant een groot deel van de inrichting en de apparatuur zelf aanlegt en installeert. Wij managen namens Albron de inbouw, want ook daarin willen we zo circulair mogelijk worden. En dat kan alleen als je integraal kijkt naar alles wat er bij zo n pand komt kijken. Haalbaar en houdbaar Het zal niet het meest circulaire restaurant van Nederland worden. Ernest van de Voort van Albron: In de catering zie je best veel duurzame initiatieven, maar die worden vaak al vrij snel weer stopgezet omdat ze hun bedrijfseconomische doel niet halen. Bij de ontwikkeling van het concept van The Green House zijn de uitgangspunten daarom geweest dat het haalbaar en houdbaar moet zijn. Haalbaar betekent dat we het moeten kunnen uitvoeren. Houdbaar wil zeggen dat we het ook op de lange termijn moeten kunnen blijven doen. Het moet bedrijfseconomisch kloppen: we gaan hierin investeren, maar we willen er ook geld aan verdienen. Alleen dan is het mogelijk om te versnellen op het gebied van circulariteit en het op grotere schaal toegankelijk te maken voor een veel bredere publiek dan nu doorgaans het geval is. Het is bovendien nog niet duidelijk hoe een restaurant geheel circulair kan worden, zegt hij. Ik ben bang dat als we bij elke oplossing het ultieme willen bieden, we heel veel laten liggen. Dus gaan we maar gewoon beginnen. Duizend passanten per dag Albron loopt in de foodservice voorop met commerciële concepten zoals in musea, in de zorg, bij Center Parcs, Keukenhof en bijvoorbeeld de TT in Assen. WE WILLEN NIET KOSTE WAT KOST CIRCULAIR ZIJN, WE WILLEN JUIST KIJKEN WAT ER MOGELIJK IS ZONDER VEEL EXTRA KOSTEN TE MAKEN Ernest van de Voort: Maar dan werken we nog altijd onder het dak van een opdrachtgever. Wij verzorgen de horeca, de opdrachtgever trekt de gasten aan. Dat is anders bij The Green House. Dit is echt commercieel, hier zijn we geheel zelf verantwoordelijk. Het wordt een restaurant met ambitie. De zaak is zeven dagen per week open van acht uur s ochtends tot elf uur s avonds. Op drukke dagen verwachten we zo n duizend passanten. Het moet daarom wel een plek worden waar een breed publiek zich welkom voelt. We willen het laten uitgroeien tot een clubhuis voor circulariteit, maar willen dat gedachtengoed meteen uit de alternatieve hoek halen. Juiste design, comfort, assortiment The Green House moet een club worden waar bedrijven graag bij willen horen, maar waar ook de buurtbewoner zich thuis voelt. We moeten dus een concept neerzetten dat aantrekkelijk is voor al die doelgroepen, zegt Ernest van de Voort. Dat gaat ook over design. Het moet niet de uitstraling krijgen van een alternatieve hotspot, want dat stoot bedrijven af, dus het moet wel degelijk ook comfort bieden, maar het moet ook weer niet te luxe zijn, want dat stoot de buurtbewoners weer af. Het assortiment wordt breed en betaalbaar en voor iedereen herkenbaar. Hij mikt zeker niet alleen op de mensen die toch al in het gebied aanwezig zijn. Het moet echt een bestemming worden. Je kunt hier heerlijk eten en drinken in een prettige atmosfeer, waarbij alles ook nog eens zoveel mogelijk circulair is. Hij is stellig: Hier gaan mensen afspreken Facilitair! 21

22 Urban farming De naam The Green House is niet zomaar gekozen: het restaurant krijgt een urban farm van 100 vierkante meter, een kas waar het eten en drinken kan groeien. De kas is natuurlijk niet groot genoeg om duizend bezoekers per dag van eten en drinken te voorzien. Daarom gaan we samenwerken met een kweker in de buurt die de planten opkweekt. Op het moment dat de paprikaplanten in de urban farm zijn kaalgeplukt, bellen we de kweker, brengt hij nieuwe volle planten en neemt hij de oude weer mee. Dat klinkt als extra werk, maar dat zorgt er juist voor dat de keten veel korter wordt, want er is nu een rechtstreekse band tussen kweker en restaurant. Dat scheelt enorm veel vervoerskilometers, want alle tussenstations zijn er tussenuit. Ander belangrijk voordeel is dat we nauwelijks waste hebben, want de koks kunnen precies de hoeveelheid paprika s plukken die ze nodig hebben. ERNEST VAN DE VOORT: IEDEREEN DENKT NA OVER CIRCULARITEIT. WAT MIST IS EEN PODIUM. DAAR IS DIT CLUBHUIS HET IDEALE THEATER VOOR Een theater voor circulariteit Ook hij moet doorvragen als hij bij leveranciers komt, steeds vragen of het anders, beter kan. Maar hij is aangenaam verrast door de vele initiatieven die er zijn. Iedereen is op zijn eigen postzegel aan het nadenken over circulariteit: de wetenschapper, de boer, de groothandel, de keukenboer. En de meeste zijn daar al best ver in. Maar wat ze missen is een podium om het te etaleren, om het te laten zien, aan het publiek en aan de rest van de markt. Daar is dit clubhuis het ideale theater voor. Dus werkt een leverancier nu aan een werkbank met een oppervlak van recyclebaar kunststof. Worden de afzuigkappen niet van rvs maar van gerecycled glas. Gaan ze de warmte die de keuken uitstoot hergebruiken. Kijken ze welke apparatuur zonder stekkers kan. En wordt de pizza-oven gestookt op bio-waste. Pay for use Ook nieuw: Albron gaat leveranciers betalen op basis van pay for use. Ik wil geen eigenaar zijn van al die spullen. Licht rekenen we af in lux, de keukenboer blijft eigenaar van de keuken, de meubelboer van de meubels. Ik maak afspraken met mijn leveranciers dat ze me vijftien jaar moeten ontzorgen. Hoe ze dat doen, mogen ze zelf invullen. Ik hoef niet iedere vijf jaar nieuwe lampen, een nieuwe keuken, nieuwe meubels, ik wil vijftien jaar lang voldoende licht hebben, kunnen koken, en mijn gasten comfortabel kunnen laten zitten. Leveranciers kunnen nu spullen leveren of bouwen die veel duurzamer zijn, want ze kunnen ze afschrijven in vijftien jaar. Het grappige is: iedereen staat hiervoor open. Het is niet eens zo innovatief, zegt hij. Het is veel meer het loslaten van alles wat we kennen. Ook gewoontes, afspraken, financieringsmodellen. Dat Facilitair!

23 EEN VAN DE UITGANGSPUNTEN IS PAY FOR USE. IK WIL VIJFTIEN JAAR ONTZORGD ZIJN. HOE LEVERANCIERS DAT DOEN, MOGEN ZE ZELF INVULLEN vraagt ook hier om een andere vorm van samenwerken. We vragen bedrijven niet om leverancier te zijn, maar om deelnemer te worden. Een restaurant met een verhaal Het wordt een restaurant met een verhaal, of beter: met heel veel verhalen. Dat kan gaan om een stoel die eerst bij iemand op zolder stond en nu in het restaurant. Een plantenbak die we gemaakt hebben van petfleskorrels. Een medewerker die ooit een verkeerde afslag heeft genomen in het leven, en hier nu een nieuwe carrière krijgt. Vlees dat niet afkomstig is uit de bio-industrie maar van de oerossen van Staatsbosbeheer waarbij we nu de uitgelezen kans hebben om deze dieren van neus tot staart te verwerken. Of wat er mogelijk is met een stadskas. Al die verhalen zullen ook terecht komen in een documentaire die over The Green House wordt gemaakt. Rogier Joosten: En we gaan ze vertellen in een magazine en in de workshops, seminars en mini-congressen die hier komen. Alle verhalen, kennis en ervaringen over circulariteit gaan we hier delen, ook de pogingen die we gaan ondernemen om het nog meer circulair te maken. Ernest van de Voort: En we doen dat volledig transparant. We gaan ook vertellen waar het ons niet lukt om maximaal circulair te zijn, want ook dat is natuurlijk een verhaal.! we verspillen nog steeds evenveel voedsel De bouw van The Green House start dit najaar. Op 23 maart 2018 wordt het circulaire restaurant feestelijk geopend Facilitair! 23

24 we verspillen nog steeds evenveel voedsel Verspilling van voedsel is weinig circulair, zelfs als we alles in de gft-bak zouden gooien. De teelt, de productie en het vervoer van al die levensmiddelen zorgen namelijk voor een enorme belasting van het milieu. Weggooien is ook een klap in het gezicht van al die miljoenen mensen op de wereld honger lijden. De overheid was daarom vast voornemens om de voedselverspilling in een paar jaar tijd met 20 procent terug te dringen. Dat beleid heeft hopeloos gefaald Facilitair!

25 Na zeven jaar falend beleid staat de taskforce voor een forse uitdaging De catering en de foodservice scoren goed in het beperken van de derving, zoals bleek in het dossier voedselverspilling dat Facilitair! in 2014 publiceerde. Waar huishoudens in 2016 nog steeds zo n 13 procent verspillen, was dat in de catering en foodservice toen al teruggedrongen tot zo n 3 procent. Daar is ook wel een verklaring voor: het beperken van de derving is in deze branche onderdeel van het businessmodel omdat het direct bijdraagt aan een gezonde exploitatie en dus aan het rendement. Maar in de totale keten is maar weinig veranderd, zo blijkt uit rapporten die de overheid heeft laten opstellen. Consumenten gooien inmiddels wel wat minder weg, maar in de rest van de keten is de verspilling gelijk gebleven, en waarschijnlijk zelfs gestegen. Daling niet significant Het was al te lezen in het dossier voedselverspilling: de rijksoverheid wilde de voedselverspilling tussen 2009 en 2015 met 20 procent terugdringen. Een actuele tussenstand kon Facilitair! destijds helaas niet geven: daar werd wel onderzoek naar gedaan, maar de resultaten moesten geheim blijven. Nu is duidelijk waarom. Eind mei heeft demissionair staatssecretaris Dekker van Economische Zaken eindelijk de eindrapportage vrijgegeven. De begeleidende brief aan de Tweede Kamer lijkt in eerste instantie goed nieuws te bevatten: de verspilling bij huishoudens is teruggedrongen van 48 kilo in 2010 tot 41 kilo in Dat is weliswaar geen 20 procent maar 15 procent, dus dat lijkt heel aardig, maar wie het onderzoek erop naslaat kan daar lezen dat de onderzoekers die daling niet significant achten. In zes jaar niet veel veranderd In de hele keten, zo meldt de staatssecretaris aan de Kamer, is de daling 3 procent. Dat is gemeten in een tweede onderzoek, gedaan door Wageningen University. Een daling van 3 procent lijkt heel weinig en dat is het ook, schrijven deze onderzoekers: Het algemene beeld is dat er op totaalniveau over de jaren 2009 tot en met 2015 niet veel veranderd is in de hoeveelheid voedsel dat per hoofd van de bevolking verspild wordt. En met enig understatement: De absolute reductiedoelstelling van 20 procent tussen is niet gehaald, aangezien er in de periode geen significante reductie valt te constateren. Dat is al een opmerkelijke bevinding maar het wordt nog erger. Huishoudens gooien inmiddels zeven kilo per jaar minder weg. Maar de verspilling in de totale keten is nagenoeg gelijk gebleven. Dat betekent dus dat de overige partners in de keten (boeren, transportsector, levensmiddelenindustrie, groothandel en winkels) meer zijn gaan weggooien. Taskforce Circular Economy in Food Op de Voedseltop in januari zijn afspraken gemaakt om voedselverspilling verder tegen te gaan, zo schrijft de staatssecretaris in zijn brief. Daar is ook de Taskforce Circular Economy in Food opgericht. Deze taskforce, een initiatief van Wageningen University & Research in samenwerking met de Alliantie Verduurzaming Voedsel en het ministerie van Economische Zaken, werkt aan een nationale strategie met concrete doelen en acties voor de korte en lange termijn om voedselverspilling verder te verminderen. Dat klinkt daadkrachtig, maar zo klonken de mooie voornemens van 2009 ook. Na zeven jaar falend beleid staat de taskforce voor een forse uitdaging.! Leeswijzer voedselverspilling Verder lezen over voedselverspilling? Kijk op facilitaironline.nl. Daar is onder meer de brief aan de Tweede Kamer te vinden. Net als de Oplegnotitie Voedselverspilling ofwel het rapport van het Voedingscentrum waaruit blijkt dat consumenten inmiddels 15 procent minder verspillen. Verder de Monitor Voedselverspilling, opgesteld door Wageningen Food & Biobased Research van Wageningen University, waarin is te lezen dat er nauwelijks iets is verbeterd in de keten. Zeker zo interessant is de site van het tv-programma Monitor (van Teun van der Keuken) over voedselverspilling, hier zijn onder meer recente uitzendingen over dit onderwerp terug te kijken. En zolang er niets verandert, blijft het dossier voedselverspilling dat Facilitair! in 2014 publiceerde actueel: alle artikelen, links en downloads staan nog steeds op facilitaironline.nl. Daar is ook de toolkit te vinden van de FAO met 77 concrete en inspirerende voorbeelden hoe voedselverspilling is terug te dringen door bedrijven en consumenten Facilitair! 25

26 Herman Kok was in 2016 een van de sprekers op het Facilitair Kenniscentrum over het succesvolle gebouw. Tijdens die sessie bereed hij maar weer eens zijn stokpaardje: er wordt te vaak alleen gekeken naar de kosten van facilitaire dienstverlening, niet naar de opbrengsten. De assistant professor Facility, health and innovation management aan de Wageningen University promoveerde er zelfs op: hij toonde aan dat bij hbo-instellingen bijvoorbeeld schoonmaak duidelijk van invloed is op de studieprestaties. Het verbaasde hem niet: in de retail worden omgevingsfactoren immers ingezet om mensen naar binnen te lokken en tot kopen aan te zetten, in de gezondheidszorg is het bekend dat een goede healing environment de genezing van patiënten sterk kan bevorderen. Facilicom en UWV daagden de wetenschapper uit om zijn stelling te onderzoeken in een kantooromgeving. Lentegeurtje, sfeer, nabellen De interventies die dit voorjaar bij UWV op drie touch points (zie kader) zijn gedaan, waren maar klein. Als eerste kregen de toiletten in het voorportaal een lekker lentegeurtje en geurmatjes bij de urinoirs. Tweede touch point was het restaurant: dat kreeg een huiselijker uitstraling met houten tafels met daarop bloemen, en een setje met zout, peper en olijfolie. Het tl-licht ging uit, daarvoor in de plaats zorgden led-kaarsen voor verlichting. Ook klonk er achtergrondmuziek. Een cateringmedewerker die anders achter de schermen werkte, werd in de onderzoeksperiode ingezet om vanaf uur rond te gaan door het pand met een proeverij van lunchhapjes, hapjes waar ook de mensen die in het restaurant moesten wachten mee werden verrast. Een hospitality trainer coachte het cateringteam en draaide actief mee in het restaurant. Derde en laatste touch point vormden de services: medewerkers die een servicemelding hadden gedaan, werden nagebeld met de vraag of alles naar voldoening was afgehandeld. Inzetten op gastvrijheid loont Inzetten op gastvrijheid loont. Het is een van de mantra s in de facilitaire dienstverlening. Facilicom en UWV wilden het graag bewezen zien. En vroeg Wageningen University daar onderzoek naar te doen. Facilicom-klant UWV werkte graag mee. Resultaat is een uniek onderzoek met een stellige conclusie: werkplekontwerp en hospitality zijn belangrijke factoren bij het creëren van betekenisvolle en stimulerende werkomgevingen Facilitair!

27 HERMAN KOK: INTERVENTIES HEBBEN ZIN, ZELFS MET KLEINE INTERVENTIES KUN JE AL BEHOORLIJK WAT BEREIKEN Prettig verrast Herman Kok is prettig verrast door de resultaten van het vervolgonderzoek, al zijn ze soms anders dan verwacht. De geurtjes op de toiletten worden misschien wel als prettig ervaren, maar hebben vooral invloed op de factor toegankelijkheid van de toiletten: als het er lekker ruikt, vinden mensen het dus kennelijk prettig om naar de toiletten te gaan. Anders gezegd: zouden de toiletten niet schoon zijn en niet lekker ruiken, dan zouden mensen daar minder graag naartoe gaan en ze dus als minder toegankelijk ervaren. Door de geurtjes worden dus ook de hygiènevoorzieningen op de toiletten positiever beleefd. Opmerkelijk is dat de factor binnenklimaat zelf regelen in het tweede onderzoek significant beter werd beoordeeld. Dat terwijl we daar helemaal geen ingrepen hebben gedaan. Het is gissen, maar dat zou te maken kunnen hebben met de geurtjes op het toilet. Het is misschien wel zo dat mensen daardoor het hele binnenklimaat beter gaan beoordelen. In de wetenschap staat dit fenomeen bekend als holisme. In de beoordeling van de ruimtelijke omgeving hangt alles met elkaar samen. Aandacht heeft effect Opmerkelijk is dat de ingrepen in het decor van het restaurant nauwelijks effect hebben gehad. Tenminste, niet op de beleving van de sfeer en de uiterlijke kenmerken van het restaurant. Opvallend, want het restaurant had eerst een wat neutrale uitstraling, en was na de ingrepen heel sfeervol. Wel werd de reinheid van het restaurant fors beter beoordeeld. Ook hier geldt kennelijk dat aandacht een positief effect heeft, maar een heel ander effect dan gedacht. Door de houten tafels, de aankleding van de tafels en het gezelligere licht ervaren mensen het restaurant opeens als fris, opgeruimd, netjes en hygiënisch. Dat soort effecten zie je overigens wel vaker. Het is bijvoorbeeld bekend dat in de horeca een terras met alle tafels en stoelen in het gelid niet alleen uitnodigend is, maar ook als schoon wordt ervaren. De achtergrondmuziek in het restaurant van UWV, geen loungemuziek maar echte liedjes in originele uitvoering, werd overigens iets negatiever beoordeeld. Ook kleine interventies hebben zin Het nabellen na servicemeldingen zorgde voor een licht positieve waardering, maar die was niet significant. Maar de onderzoeksperiode was daar ook wel wat kort voor. Er waren maar weinig mensen onder de respondenten die een servicemelding hadden gedaan en de extra service dus hebben ervaren. Wat de effecten van al deze interventies op de lange termijn zijn, weet hij niet. Het experiment was gericht om op de korte termijn mogelijke gastvrijheids- en productiviteitseffecten van omgevingsinterventies aan te tonen. Daarin lijkt hij geslaagd. Van de vijftig kantooromgevingskenmerken die we in kaart hebben gebracht zijn er na de interventies maar liefst 32 positiever beoordeeld. Dat terwijl het heel kleine Vijftig factoren kantooromgeving onderzocht Het onderzoek is gehouden bij het UWV-kantoor aan de Delflandlaan in Amsterdam, een locatie waar zo n mensen werkzaam zijn. Vooraf zijn vijftig factoren in kantooromgeving en de facilitaire dienstverlening benoemd die een relatie hebben met gastvrijheidsbeleving. In het onderzoek zijn ze gegroepeerd in zes touch points: entree, gemeenschappelijke ruimtes, services, werkplek, sanitaire ruimte, en restaurant en automatengebied. Bij wijze van nulmeting hebben alle UWV-medewerkers per een vragenlijst ontvangen om in kaart te brengen hoe ze de vijftig benoemde factoren ervaren. Dat leverde 287 bruikbare respondenten op. Vervolgens zijn in drie van die touch points interventies gepleegd, iets waar natuurlijk geen ruchtbaarheid aan is gegeven. Enkele weken later zijn de 57 medewerkers benaderd die bereid waren mee te werken aan het vervolgonderzoek. Daarvan hebben er 33 gereageerd. Dat lijkt weinig, maar het is volgens de onderzoeker statistisch voldoende om representatief te zijn. interventies waren, niks bouwkundigs bijvoorbeeld. Dat vind ik ook een mooie boodschap: met dit onderzoek tonen we niet alleen aan dat interventies zin hebben, het bewijst dat je zelfs met kleine interventies al behoorlijk wat kunt bereiken. Stimulerende werkomgeving Grote vraag is natuurlijk of de arbeidsproductiviteit is gestegen. Het antwoord is ja: met 4 procent, al is dat niet voldoende om wetenschappelijk significant te zijn. De gastvrijheidsbeleving is door de interventies wel significant verbeterd, namelijk met 7 procent. Aandacht voor een beperkte set van kantooromgevingsaspecten geeft medewerkers het gevoel dat er aandacht aan hen wordt besteed en dat ze welkom zijn op kantoor. Nog mooier is dat het onderzoek statistisch duidelijk maakt dat de gastvrijheidsbeleving, overigens samen met de werkplek zelf, een positief effect heeft op de arbeidsproductiviteit. Conclusie moet dan ook zijn dat inzetten op gastvrijheid op kantoor loont. De gastvrijheidsbeleving van medewerkers en daarmee hun productiviteit is door middel van dit soort kleine interventies positief te beïnvloeden. Het leidt tot zijn belangrijkste aanbeveling in zijn eerste rapportage over dit onderzoek: De disciplines werkplek ontwerp en hospitality moeten gezamenlijk optrekken om betekenisvolle en stimulerende werkomgevingen te creëren.! Dit artikel is gebaseerd op een interview met Herman Kok en op het eerste (interne) verslag van zijn bevindingen: Het gastvrije kantoor en medewerkersproductiviteit: een uitnodigende relatie. De resultaten van het onderzoek zullen worden verwerkt in een publicatie die Herman Kok dit najaar hoopt te publiceren in een internationaal wetenschappelijk tijdschrift Facilitair! 27

28 Bioscoopbezoek van beleving naar experience Dankzij internet en streamingdiensten kan iedereen altijd en overal films kijken. Toch gaat het uitstekend met de bioscoopsector in Nederland. Het aantal zalen neemt toe, de bezoekersaantallen stijgen. Marktleider Pathé weet als geen ander hoe de thuisconcurrentie moet worden verslagen. Film beleef je pas echt bij Pathé, luidt de slogan, maar met alle aandacht voor bezoekers en de investeringen in nieuwe technologieën wordt een bioscoopbezoek bij Pathé veel meer dan een beleving: het wordt een experience Facilitair!

29 Facilitair! 29

30 Met 4DX, de nieuwste en meest vergaande technologie, wordt een film kijken een regelrechte sensatie. Geluid komt van overal, stoelen bewegen, wind blaast door de zaal, regen komt naar beneden, mist dringt zich op, en geuren verspreiden zich. Pathé heeft deze totaalervaring bij wijze van proef in een van de bioscopen in Parijs geïntroduceerd, en de eerste ervaringen van de bezoekers zijn veelbelovend. Reden voor Pathé Nederland om het concept te omarmen en nog dit jaar in twee steden te introduceren. Een enorme investering, want zalen moeten daarvoor compleet worden verbouwd om plaats te bieden aan alle apparatuur die nodig is. Twee andere zalen krijgen nog dit najaar Dolby Cinema, goed voor spectaculair beeld en geluid. Ook krijgt de bioscoopketen een zevende IMAX-zaal, nog zo n techniek die zorgt voor een overweldigende bioscoopervaring. Speciale popcorncorners Je kijkt bij ons geen film, je beleeft het, zegt Nico Vertommen van Pathé. Daarmee willen we ons onderscheiden. De facilitair directeur werkt al jaren bij het bioscoopconcern. Eerder was hij operationeel directeur. In die tijd deden we de facilitaire dienstverlening er maar een beetje bij. Dat begon steeds meer te knellen, ook omdat we de laatste jaren fors zijn gegroeid. Het was in de tijd dat er vooral met een technisch-logistieke blik naar de bioscopen werd gekeken: er moesten snel veel mensen naar binnen en naar buiten kunnen. Dat is totaal veranderd. We doen er nu juist alles aan om de bezoekers langer bij ons te houden. Steeds meer bioscoopcomplexen krijgen een café of zelfs een restaurant erbij. De koffiecorners van DE maken plaats voor vestigingen van Starbucks. De route naar de zalen wordt omgetoverd in een heus winkelgebied. En daar verleidt een PopChef de bezoekers met allerlei speciale en bijzondere toppings voor over de popcorn. De vernieuwingen zijn een groot succes: inmiddels is food & beverage goed voor maar liefst 30 procent van de inkomsten van de Pathé-bioscopen. NICO VERTOMMEN: JE KIJKT BIJ ONS GEEN FILM, JE BELEEFT HET Het totaal van de omgevingsfactoren Al die verleidingen dragen weer bij aan de experience die mensen zoeken. We moeten concurreren met popconcerten, musicals en andere avondjes uit, mensen kunnen immers maar een keer hun geld uitgeven. De beleving begint al bij het bezoek aan de website. Ook het online kaartjes kunnen kopen is deel van de experience. Als dat goed op orde is, stemt dat mensen positief. Mocht het toch een keer niet goed gaan, dan is er een support centrum dat problemen snel oplost. Onze medewerkers zijn erg belangrijk. We zijn dan ook continu bezig om ze op een leuke Een filmdistributeur met een lange geschiedenis Pathé is niet alleen bioscoopexploitant maar in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk ook filmdistributeur. De geschiedenis van het concern gaat terug tot 1896 toen de vier broers Pathé in Frankrijk begonnen met de distributie en productie van films, toen een revolutionaire nieuwe uitvinding. In 1929 verkocht oprichter Charles Pathé zijn bedrijf, dat sindsdien meerdere eigenaren had en nu in handen is van de Jerôme Seydoux. Pathé is actief in Nederland, België, Frankrijk en Zwitserland en wil in 2018 de oversteek maken naar Tunesië. Totaalomzet van het concern was vorig jaar 905 miljoen euro, waarvan 863 miljoen werd verdiend met de exploitatie van bioscopen. De waardevolle historische bezittingen van het concern zijn ondergebracht in de Fondation Jerôme Seydoux-Pathé, een museum en archief dat sinds 2014 huist aan de Avenue des Gobelins in Parijs. Het museum is ontworpen door de beroemde architect Renzo Piano, de man die ook verantwoordelijk was voor het Centre Pompidou Facilitair!

31 Een facilitaire partner die adviseert en innoveert De facilitaire afdeling van Pathé is een regieorganisatie. We kopen vrijwel alles in. Het bedrijf is kritisch. We zoeken partners die met ons mee kunnen denken over hoe het bij Pathé beter kan. Tot een paar jaar geleden werd de schoonmaak van de theaters gedaan door enkele kleinere bedrijven. Ze stonden dag en nacht voor ons klaar, maar konden ons maar tot een bepaald niveau servicen. Wij zochten een surplus, wilden meer innovaties, één aanspreekpunt, betere rapportages, van die zaken die je nodig hebt als je bedrijf wat groter wordt. Dat konden die kleine bedrijven niet leveren. Na een aanbesteding maakt Gom nu alle bioscopen schoon, op de paar theaters na die de schoonmaak nog in eigen beheer doen, maar daar heeft het bedrijf dan weer een adviesfunctie. Gom heeft andere schoonmaakmethodieken geïntroduceerd, maar heeft ons ook op diverse vlakken geadviseerd, bijvoorbeeld bij de toepassing van materialen. In zalen hadden we marmoleum liggen, maar Gom adviseerde pvc, want dat is makkelijker te onderhouden en schoon te maken. Zo zijn er nog veel meer voorbeelden. Accountmanager Brenda Westerveld van Gom zou ook graag dagschoonmaak introduceren bij Pathé. Daar zijn we op vergelijkbare locaties heel succesvol mee en het zou goed passen bij de bioscopen van Pathé. We maken nu in de ochtend schoon en worden bij grote drukte incidenteel gebeld om nog een keer een sanitaire ronde te doen, maar het zou natuurlijk veel handiger zijn als onze mensen overdag en in de avond zouden werken, daar ligt immers het zwaartepunt van de dag en dan wordt het sanitair het meest gebruikt. Pathé aarzelt nog. Het betekent dat je heel anders moet gaan nadenken over schoonmaak. Het stelt ook hoge eisen aan de mensen die dan worden ingezet, want er moet wel een goede interactie zijn met de bezoekers. Dat vraagt om representativiteit, om goede communicatieve vaardigheden. En het vraagt ook om een andere samenwerking tussen Pathé en Gom. Die ontwikkeling moeten we bij Pathé nog doormaken. manier te trainen en te coachen. Zwaartepunt van het uitje blijft wel degelijk de film. Maar dan telt niet alleen de kwaliteit van de film, maar het totaal van de omgevingsfactoren in de filmzaal: de zaal moet precies de goede temperatuur hebben, beeld, geluid en ondertiteling moeten goed zijn, en andere bezoekers moeten geen overlast geven. Food & beverage is ook een belangrijke graadmeter voor tevredenheid: bezoekers letten zowel op aanbod, kwaliteit als prijs. Derde aandachtsgebied zijn de toiletvoorzieningen: die moeten schoon zijn, fris ruiken en als prettig worden beleefd. Nieuwe technieken steeds belangrijker Het aanbod bestaat overigens niet alleen meer uit films. Veel Pathé-theaters vertonen via live-streams ook andere content als opera, ballet, popconcerten en voetbalwedstrijden. Tien jaar geleden dachten we dat techniek steeds minder belangrijk zou worden. Het tegendeel is waar. Dit soort live-streams was tien jaar geleden onmogelijk, nu kunnen we dat makkelijk organiseren. En als de animo groter blijkt, kunnen we het signaal zo doorzetten naar andere zalen. De digitalisering maakt ook het programmeren van films veel eenvoudiger. Als Roger Moore overlijdt, kunnen we een dag later al in zoveel zalen als we willen oude James Bond-films vertonen. Vroeger moesten we dan gaan sjouwen met enorme rollen celluloid, nu regelen we dat achter een computer met een digitaal bestand en een ontsleutelingscode. Last but not least zijn er al die nieuwe concepten, die zwaar leunen op uiterst geraffineerde technieken. Het leuke is: filmproducenten spelen daar steeds meer op in, komen met films die optimaal gebruik maken van de nieuwe mogelijkheden. Dat is mooi, want daarmee kunnen we ons onderscheiden Facilitair! 31

32 Lange terugverdientijd Met de overname van de Minerva-bioscopen in 2010 en de recente overname van CineMec is Pathé Nederland in enkele jaren tijd in omvang verdubbeld: de 25 bioscopen, 202 zalen, 40 duizend stoelen en ruim 15 miljoen bezoekers per jaar zijn goed voor een marktaandeel van 44 procent. Toch investeert de marktleider nog steeds in nieuwe zalen. Recent heeft Zwolle een indrukwekkend nieuw bioscoopcomplex gekregen, later dit jaar begint de bouw van een nieuwe bioscoop in Leeuwarden. Het zijn niet alleen forse investeringen met een lange terugverdientijd, ook is een lange adem nodig: het duurt vijf tot zeven jaar voordat bestemmingsplannen zijn aangepast, de vergunningen zijn verleend, de bouw is gerealiseerd en de nieuwe bioscoop kan worden geopend. We zoeken voortdurend naar nieuwe locaties. Dat lijkt makkelijk, maar is het niet. Je moet een goed beeld hebben hoe een stad en vooral dat gebied in die stad zich op de lange termijn zal ontwikkelen. Dan komt de vraag of er concurrentie is. En we kijken natuurlijk naar de demografie: hoe ziet de plaatselijke bevolking er uit, welke leeftijdscategorieën zijn goed vertegenwoordigd, wat is het gemiddelde inkomen. Dan gaan we rekenen of zo n gebied voldoende bezoekers kan genereren, zodat we onze investeringen ook kunnen terugverdienen. Interactie met bezoekers Tien jaar geleden zette een bioscoop aan het begin van de middag gewoon de deuren open in de hoop dat er mensen zouden komen. Onze bezoekers kwamen en gingen weer. Dat is nu anders. Met onze verschillende concepten spelen we in op de behoeften van verschillende doelgroepen. Door bijvoorbeeld gerichte aanbiedingen te doen, weten we ze te interesseren voor speciale evenementen. Dat biedt heel veel nieuwe mogelijkheden. Pathé is ook erg actief met sociale media. Onze bezoekers gebruiken die sociale media volop, en misschien wel 90 procent van de geplaatste content is positief. We hebben een hele afdeling die daarmee bezig is en meteen reageert. Ook daardoor krijgen we een veel directer contact met onze bezoekers. Het zijn ontwikkelingen die onze sector enorm gaan helpen. Zo krijgen onze bezoekers steeds meer een gezicht, kunnen we ze nog meer centraal stellen en nog beter inspelen op hun wensen.! Bioscoopbezoek Nederland groeit fors Na jaren van stabilisatie groeit het bioscoopbezoek weer. En fors. In 2015 nam het aantal bioscoopbezoekers toe met 7 procent, in 2016 was de stijging 3,7 procent. Sinds 1967 zijn er niet zoveel mensen naar de film gegaan, schreef Filmdistributeurs Nederland (FDN) vorig jaar juichend, en dat wil toch wel wat zeggen: dan praten we immers over de jaren dat internet en streamingdiensten nog onbekende fenomenen waren en Nederland maar twee televisienetten had. In 2016 kochten maar liefst mensen een bioscoopkaartje, goed voor een omzet van bijna 288 miljoen euro. Er wordt ook stevig geïnvesteerd in de sector. Niet alleen in luxe en in nieuwe technologieën, maar ook in extra schermen. In 2015 kwamen er meer dan dertig zalen bij, in 2016 nog eens vijftig, samen goed voor ruim 15 duizend extra stoelen Facilitair!

33 Column! Werkgeluk Geïnspireerde en gelukkige medewerkers presteren beter en zorgen ervoor dat ook hun organisaties beter presteren. We roepen het al jaren als facilitaire dienstverleners, en het blijkt ook uit tal van rapporten. Ik zie het bijvoorbeeld terug in de Inspirerende 40, een jaarlijks onderzoek van Synergie, een strategisch adviesbureau waar Facilicom ook mee werkt. Hoewel social enterprises altijd al goed scoren in deze lijst, zijn ze in de top 40 van 2016 zonder meer dominant. Het gaat dan om organisaties als Tony s Chocolonely, Tesla, Dopper, Van de Bron, maar ook Efteling, Rituals, Apple, Lego en zelfs Lidl. De onderzoekers hebben natuurlijk gezocht naar een verklaring voor hun bevindingen. Social enterprises bieden volgens de onderzoekers perspectief op de toekomst. Niet groots en abstract, maar concreet en dichtbij. (...) Veel mensen lijken hiernaar op zoek te zijn. Dat past natuurlijk ook bij de meer algemene constatering dat de nieuwe generaties op de arbeidsmarkt op zoek zijn naar zingeving. Een onderbouwing voor het belang van werkgeluk is ook terug te vinden in de in 2015 gehouden Happiness at Work Survey NL. Volgens de website van deze onderzoekers staat onomstotelijk vast dat bedrijven die investeren in het geluk van hun medewerkers hier structureel de vruchten van plukken. Hun medewerkers zijn minder vaak ziek, blijven langer bij een organisatie, zijn productiever en creatiever. En daarnaast wordt het ook nog een stuk leuker op het werk. Ze hebben ook gekeken welke vijf punten het geluk van medewerkers bepalen. Dat zijn: relaties creëren op het werk, eerlijk met mensen omgaan, medewerkers stimuleren om te doen waar ze het beste in zijn, ze uitdagen om het beste uit zichzelf te halen, en zinvol werk aanbieden. Maar er is nog een zesde component schrijven de onderzoekers: het loont om mensen een goede fysieke werkomgeving bieden. Werkgeluk is dus van groot belang, mogen we constateren. Toch heb ik nog nooit een dienstverleningsovereenkomst gezien waarin werkgeluk wordt opgevoerd als een belangrijke KPI. En dat is eigenlijk wel gek, want elke organisatie wil graag goed presteren en dat lukt veel beter, zo wijzen onder meer deze onderzoeken uit, met geïnspireerde en gelukkige medewerkers. Het aardige is dat de facilitaire dienstverlening veel kan betekenen in het creëren van werkgeluk. Niet alleen bij het bieden van een goede fysieke werkomgeving: het is mijn stellige overtuiging dat we met goede facilities kunnen bijdragen aan alle componenten die ervoor zorgen dat mensen gelukkig zijn op hun werk. En daarmee kom ik weer bij mijn stelling dat we niet zozeer moeten kijken naar de kosten van FM, maar naar de waarde die we met deze dienstverlening creëren. En het effect daarvan moeten we misschien niet langer meer peilen met enquêtes over de tevredenheid van medewerkers, we kunnen veel beter het werkgeluk gaan meten.! Rogier Verbeek directeur Klant & Markt van Facilicom Solutions In de webversie van deze column zijn de twee geciteerde rapporten in hun geheel te lezen en te downloaden, kijk op facilitaironline.nl. Op haws.nl is een gratis test te vinden voor het meten van werkgeluk. GEÏNSPIREERDE EN GELUKKIGE MEDEWERKERS PRESTEREN BETER EN ZORGEN ERVOOR DAT OOK HUN ORGANISATIES BETER PRESTEREN Meer blogs op Facilitair! 33

34 Denktank B30 officieel geopend Facilitair!

35 Op 19 april heeft koning Willem Alexander PPS-project B30 officieel geopend. Het ingrijpend verbouwde en gerenoveerde pand biedt al sinds afgelopen najaar plaats aan 450 werkplekken voor de medewerkers van het Centraal Planbureau (CPB), het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), de Raad voor de leef omgeving en infrastructuur (Rli) en de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). B30, de naam is afgeleid van het adres: Bezuidenhoutseweg 30 in Den Haag, is een statig en imponerend Rijksmonument dat tussen 1912 en 1917 werd gebouwd voor het ministerie van Landbouw, Nijverheid en Visserij, het latere ministerie van Economische Zaken. In 2013 hebben de laatste ambtenaren van dit ministerie het pand verlaten en werd het mogelijk het kantoor te herontwikkelen en om te vormen tot een modern kantoorgebouw. De ambitie is om B30 te ontwikkelen tot hét kenniscentrum van de Rijksoverheid. Geen doorsnee kantoor, maar een denktank waar excellent onderzoek verricht wordt en prikkelende debatten en seminars plaatsvinden. Deze ambitie moet weerspiegeld worden in de architectuur, de voorzieningen en de dienstverlening in het pand. Het citaat komt uit het ambitiedocument, waarin ook is te lezen dat het ging om een complexe ontwerp opgave. De herontwikkeling van het pand werd als PPS-project aanbesteed, waarbij het winnende consortium verantwoordelijk werd voor design, build, finance, maintain en operate. Facilicom won als single party de tender op zowel prijs als kwaliteit. In een eerder artikel in Facilitair! werden Facilicom en partner Kaan Architecten geprezen dat ze al bij de eerste dialoog kwamen met een ontzettend sterke visie op het ontwerp. Het inmiddels honderd jaar oude pand is met de revitalisering een heel nieuwe levensfase ingegaan. Een nieuwe fase die dertig jaar lang wordt begeleid door Facilicom, want dit single party-consortium blijft tot 2047 verantwoordelijk voor onderhoud en exploitatie van B30.! Lees op facilitaironline.nl de artikelen B30: van statig ministerie naar denktank, B30: integraal bouwen werkt ook bij herbestemmen en Rijksmonument met hypermoderne beveiliging of kijk daar de video die is gemaakt over het gerenoveerde pand. Foto: Fred Ernst Facilitair! 35

36 Whatsupp! Leuke gadgets, handige apps en meer BIEREN EEN DIY-CAFÉ Zelf je bier en (en wijn) tappen. Precies zo veel of weinig tappen als je wilt. En dus ook: lekker proeven van meerdere soorten bier voordat je een heel glas neemt. Dat kan bij t Taphuys, een compleet nieuw café-concept. t Taphuys heeft zijn debuut gemaakt in Tilburg, en heeft sinds kort een tweede vestiging in Arnhem. Klanten krijgen een pasje, scannen dit bij alles wat ze tappen en betalen per centiliter. De vestiging in Tilburg heeft 27 verschillende bieren, die in Arnhem maar liefst 96, en dat allemaal op de tap, ook uniek. Al die taps worden overigens onderhouden en gereinigd door Tapwacht, een onderdeel van Albron, maar dat terzijde. t Taphuys is voor zover we kunnen nagaan het eerste Nederlandse DIY-café. In beide vestigingen kun je overigens ook lunchen en dineren. Neem alvast een voorproefje op taphuys.nl! ETEN TRÈS HAUTE FRITURE Het is niet nieuw, de haute friture. Maar het culinaire fritesbakken is wel naar een hoger plan getild nu ook sterrenkok Sergio Herman zich in dit segment heeft begeven met zijn Frites Atelier Amsterdam. De keten in wording heeft al vestigingen in Arnhem, Den Haag, Utrecht en Antwerpen, Amsterdam volgt snel. De topkok vond frites eten lang niet zo leuk als het zou kunnen zijn, vertelt hij op de site, daarom dit initiatief. De zaken, ontworpen door Piet Boon, zijn schitterend. De kaart is beperkt: frites, vijf huisgemaakte sauzen, verder Vlaamse stoverij, pindasaus en elke seizoen een special, en als snacks vol au vent en boudin blanc. Het is allemaal niet uitzonderlijk, maar wel van een hoog niveau. Net als de prijs: een patatje stoof met mayo kost acht euro. Très haute friture dus. Ach, een broodje op een terras kost al gauw meer. Bovendien kun je dan op feestjes achteloos laten vallen dat je bij Sergio hebt gegeten. Adressen en seizoensspecials vind je op fritesatelieramsterdam.com! PLATFORM HET KAN WEL Een echt goed nieuws-platform is het: hetkanwel.net. Een site, nieuwsbrief en community met onafhankelijke journalistiek voor een duurzame wereld. De makers willen laten zien dat groener, eerlijker en leuker leven écht kan en claimen met al dit positieve nieuws maandelijks honderdduizenden mensen te bereiken. Zomaar wat berichten: ingenieurs van de UGent ontwikkelen biobrandstof uit gras, een hippe eettent in Amsterdam serveert hamburgers van zeewier en shoarma van seitan, het Great Barrier Reef kan worden hersteld met koraal uit een 3D-printer, en voorbeelden van verpakkingsvrije supermarkten die wel succesvol zijn. De naam van de site is goed gekozen, want bij de meeste berichten denk je als lezer inderdaad: zie je, het kan wél. Inschrijven voor de nieuwsbrief kan op hetkanwel.net/nieuwsbrief! Facilitair!

37 DEELECONOMIE TWEEDEHANDS E-BOEKEN E-boeken zijn door de (nu nog) hogere BTW relatief duur. Maar gelukkig kunnen we ze na lezing nu ook doorverkopen via de Nederlandse site Tom Kabinet. Daar was veel verzet tegen van uitgevers en schrijvers omdat digitale boeken in principe eindeloos zijn te kopiëren. Maar tomkabinet. nl mag van de rechter. En dat komt ook omdat de site het heel netjes doet: verkopers moeten hun eigen exemplaar vernietigen (iets dat overigens niet te controleren is, maar waarom zou je het niet doen) en de schrijver krijgt voor elk verkocht boek op de site 50 cent royalties. Zo n vergoeding bestaat natuurlijk niet bij de tweedehands verkoop van gedrukte boeken. Alle e-boeken kosten 2 euro, maar je moet ook credits betalen. Die kun je kopen, maar je kunt ze ook verdienen door zelf boeken aan Tom Kabinet aan te bieden. En dat kan ook met boeken die je eerder op deze site hebt gekocht. Zo wordt Tom Kabinet een soort ruilbeurs, maar dan wel een waarbij de auteur profiteert van elke verkoop. Supersympathiek, om met Alexander Klöpping te spreken.! BOEK EN TV-SERIE HIMMLERS HERSENS HETEN HEYDRICH De zevendelige filmische televisievertelling Himmlers hersens heten Heydrich (HhhH) van VPRO s Roel van Broekhoven is niet genomineerd voor de Nipkow-schijf, maar verdient absoluut een prijs. De uitzendingen zitten er inmiddels op, maar zijn terug te kijken op vpro.nl, waar bovendien allerlei extra s zijn te vinden. Maar het boek is nóg beter. En ook interessant voor mensen die de serie inmiddels hebben verslonden. Want de Franse schrijver Laurent Binet heeft met dit epos over de opkomst en ondergang van Reinhard Heydrich, de architect van de jodenvernietiging, een waar meesterwerk afgeleverd. HhhH is tijdelijk extra goedkoop: 10 euro voor de gebonden versie, als e-boek maar 7,99. Een absolute aanrader.! WINKELEN VINTAGE ONLINE Er is al zo veel kleding op deze planeet, waarom zouden we altijd maar nieuwe kleding kopen als er al zo veel leuks ter beschikking is? Dat is het idee achter unitedwardrobe.com. De site afficheert zichzelf als een sociale marktplaats voor het kopen en verkopen van kleding. Noem het deeleconomie, noem het circulair, het is in ieder geval helemaal van deze tijd. Een Nederlands initiatief met duidelijk internationale ambities, want de missie luidt: tweedehands kleding overal ter wereld de norm te maken. De charme van zo n echt winkeltje met vintage-kleding ontbreekt, maar het voordeel is dat je hier veel sneller vindt wat je zoekt. Het aanbod is groot, maar uitstekend te filteren op maat, prijs, kleur en kwaliteit. Er is ook een mooie app en natuurlijk is unitedwardrobe.com te vinden op werkelijk alle sociale media.! GROENE ENERGIE SLIMME ZONNEBLOEM Hij is al een tijdje op de markt, de Smartflower: zonnepanelen in de vorm van een bloem. Bijvoorbeeld voor mensen die niet voldoende ruimte hebben op het dak, maar wel in de tuin. Maar deze zonnebloem is om meerdere redenen slim: de panelen draaien automatisch mee met de zon. De opbrengst is daardoor een stuk hoger dan bij statische panelen, wel 40 procent hoger, zeggen de makers. Ook aardig: de panelen klappen vanzelf in als de zon achter de horizon is verdwenen. De Smartflower produceert per jaar zo n kwh en dat is meer dan voldoende voor het gemiddelde huishouden. Helemaal leuk wordt het met het nieuwe model, de Smartflower Pop+. Want die heeft accu s in de voet waarin overdag energie wordt opgeslagen voor de avond en nacht. Het systeem is plug and play, maar vraagt wel om een stevige fundering. De Smartflower is duurder dan gewone zonnepanelen, maar daarvoor biedt hij wel mooie extra s en een hogere opbrengt. Ook te krijgen bij Nederlandse installateurs. Kijk op smartflower.com! Facilitair! 37

38 De energietransitie kan zichzelf financieren. Door te besparen op energieverbruik komt geld vrij dat kan worden geïnvesteerd in hernieuwbare energie. Het is een vliegwielconstructie die uiteindelijk fors geld kan opleveren. Facilicom Solutions Energiemanagement gaat het in eigen huis bewijzen: in 2030 moet heel Facilicom CO2-neutraal zijn en op grote schaal zijn eigen hernieuwbare energie opwekken en opslaan. Kosten: nihil. Opbrengsten: een besparing van zo n 50 procent op energie. Bedrijven en organisaties die eveneens willen vergroenen en geld willen verdienen, kunnen zich aansluiten. De energietransitie kan zichzelf financieren Facilitair!

39 F acilitair! schreef er al eerder over: Facilicom Solutions Energiemanagement heeft met het concept Zero Budget Sustainability een ingenieuze constructie opgezet om vergroening mogelijk te maken zonder dat een bedrijf of organisatie daar geld voor hoeft uit te trekken. De klant zet het energiebudget vast en laat de betaling verlopen via Facilicom Solutions Energiemanagement. Het geld wordt in eerste instantie gebruikt om de energierekening te voldoen, maar het bedrijf neemt tegelijkertijd allerlei maatregelen om energie te besparen. Het geld dat daarmee vrijkomt kan worden geïnvesteerd in het zelf opwekken en opslaan van hernieuwbare energie, maatregelen die de kosten voor energie nog verder zullen terugdringen. Joost Ploos van Amstel van Facilicom Solutions Energiemanagement: In een van de kantoren van Facilicom kunnen we met een eenvoudige maatregel waarschijnlijk 30 duizend euro per jaar besparen. Dat betekent dat we alleen al door deze ene ingreep in vijftien jaar tijd 450 duizend euro kunnen investeren in vergroening. Eigen energie opwekken Het energiebeleid van Facilicom, zoals recent vastgelegd in de nieuwe Energiebeleidsverklaring, is geheel op deze leest geschoeid. De plannen zijn ambitieus, heel ambitieus. Facilicom wil in 2030 volledig Subsidie voor investeringen in hernieuwbare energie Bedrijven en organisaties die hernieuwbare energie willen gaan produceren, kunnen daarvoor subsidie krijgen. De Subsidieregeling Duurzame Energie productie, afgekort SDE+, opent elk voorjaar en najaar voor een nieuwe ronde subsidieaanvragen. De regeling is opgesplitst in de categorieën zon, wind, water, biomassa en geothermie (warmte en koeling uit de grond of via opslag in de grond). De inschrijving voor de ronde van dit najaar opent waarschijnlijk eind september. Waarschuwing: de regelingen zijn ingewikkeld, verschillen per maat regel en het subsidiebedrag is doorgaans afhankelijk van de (beoogde) opbrengst. Meer informatie en actuele gegevens zijn te vinden op de site van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Op deze site ook een voorlichtingsfilm van 4 minuten over de regeling. Bedrijven en organisaties die nog verder willen gaan en willen zoeken naar slimme oplossingen waarmee niet alleen hernieuwbare energie wordt opgewekt, maar ook de kosten van de op wekking worden teruggedrongen, komen wellicht in aanmerking voor een extra subsidie: de subsidie Hernieuwbare Energie. In die pot zit 50 miljoen euro. Inschrijven kan tot 31 maart Kijk op facilitaironline.nl voor alle links. MET EEN BESPARING VAN EURO KUNNEN WE IN VIJFTIEN JAAR TIJD EURO INVESTEREN IN VERGROENING Facilitair! 39

40 Een beknopte wegwijzer voor consumenten Consumenten met oudere huizen kunnen veel energiewinst behalen met de isolatie van vloer, muren en dak en het vervangen van ramen door driedubbel glas. Het verbruik van gas zal daardoor fors dalen. Wie twee of meer van dit soort maatregelen tegelijk neemt, kan daarvoor subsidie krijgen, en dat kan oplopen tot duizenden euro s. Globale informatie over zowel nationale als lokale subsidies is te vinden op energiesubsidiewijzer.nl. Iets gerichter is de informatie die is te krijgen bij duurzaambouwloket.nl. Op milieucentraal.nl zijn veel waardevolle tips te vinden over energie besparen, zelf groene energie opwekken en andere manieren om het milieu te sparen. Op duurzamewarmte.nl veel informatie voor alternatieven voor gasverwarming, wat er mogelijk is in de eigen situatie en welke subsidies er zijn. Voor wie naar zijn gevoel te weinig weet van energiemaatregelen zijn er onafhankelijke adviseurs als hoom.nl. Deze coöperatie zonder winstoogmerk geeft tegen faire tarieven adviezen over energiebesparing en zelf energie opwekken, vraagt voor elke maatregel drie offertes bij goed aangeschreven bedrijven, helpt bij de keuze van leveranciers en doet de eindoplevering. CO2-neutraal zijn. Het bedrijf hanteert daarbij de Trias Energetica, die voorschrijft dat alleen in laatste instantie nog gebruik wordt gemaakt van fossiele energie. Maar zelfs dat wil Facilicom niet. Doel is om in 2030 in het geheel geen fossiele energie meer te gebruiken, dus alleen nog maar elektriciteit, gas en warmte te gebruiken die 100 procent duurzaam is opgewekt (het gas dat dan eventueel nog wordt gebruikt mag alleen biogas zijn). Alle auto s rijden dan elektrisch of op duurzaam geproduceerde brandstoffen. Ook opvallend: het bedrijf gaat over op grootschalige eigen opwekking middels windturbines, zonneparken, warmtecentrales en WKO s (...) gecombineerd met opslagmogelijkheden, zoals batterijen. Facilicom gaat dus niet alleen zelf energie opwekken, maar ook over tot eigen opslag, waarmee het bedrijf nog onafhankelijker wordt van energieleveranciers en dus ook van stijgende energieprijzen. Budgetneutraal te realiseren Het mooie is dat al die ambitieuze plannen budget neutraal zijn te realiseren. Het geld voor de investeringen wordt verdiend door te besparen op energie. Joost Ploos van Amstel kan er met veel bevlogenheid over ENERGIE BESPAREN EN HET GELD INVESTEREN IN HERNIEUWBARE ENERGIE: HET IS EEN VLIEGWIELCONSTRUCTIE DIE FORS GELD OPLEVERT Facilitair! praten. Het is zonde dat we nog elektriciteit afnemen van kolencentrales. Dat is letterlijk geld verbranden: je investeert dat geld nergens anders in dan in het verbranden van kolen. Wij gaan actief op zoek naar maatregelen om energie te besparen. Het geld dat dan overschiet kan worden geïnvesteerd in duurzame energie. En als je er ook nog eens toe overgaat die duurzame energie zelf te gaan opwekken, maak je een dubbelslag. Dan moet er wel voldoende energie kunnen worden bespaard. Er is nog zoveel mogelijk. Ook bij Facilicom. Alleen verwarmen en koelen als het nodig is, ketels uit in het weekend, slimme ventilatie systemen, goede isolatie, kieren dichten, warmtekoudeopslag, overal led-verlichting met bewegingssensoren. We kunnen denk ik tegen de 50 procent besparen op het energieverbruik. Het eerste grote CO2-neutrale bedrijf Facilicom is, voor zover hij weet, het eerste grote bedrijf in Nederland dat nu als beleid heeft om in 2030 CO2-neutraal te zijn. Waarbij het natuurlijk ook nog eens belangrijk is dat we meteen aangeven hoe we dat gaan doen, en hoe we het gaan betalen. Horizon daarbij is vijftien jaar. We nemen alle maatregelen die

41 zich in gemiddeld vijftien jaar laten terugverdienen. We gaan natuurlijk niet zomaar investeren in gehuurde kantoren met slechte energieprestaties, die stoten we af. Of we gaan eisen stellen aan de verhuurder in ruil voor langjarige contracten. Of we gaan wel investeren, maar dan alleen als we dat terugverdienen met een korting op de huur. De horizon van vijftien jaar betekent ook dat het energiebudget voor die periode wordt vastgezet. Dan zijn de investeringen terugverdiend, tenminste gemiddeld gezien: sommige investeringen hebben een terugverdientijd van 20 jaar, andere verdien je al terug in een half jaar. In 2032 gaat het bedrijf eraan verdienen. Dan kan het energiebudget dus misschien wel met 50 procent omlaag. Garanties van overheid of EU Hij wil andere bedrijven en organisaties van harte uitnodigen om mee te doen. Wat we bij Facilicom doen, kunnen we bij iedereen doen. Vrijwel overal is energie te besparen en kunnen we, met een gelijkblijvend energiebudget, gaan investeren in verduurzaming. Zeker bij gemeenten, onderwijsinstellingen en zorginstituten is dat eenvoudig. Dat zijn organisaties waarbij de continuïteit zo goed als gegarandeerd is. Bij bedrijven is er wel een risico. De meeste maatregelen hebben een langere terugverdientijd, en dat betekent dat we die investeringen moeten voorfinancieren. Dat is een risico als een bedrijf failliet gaat. Dat kan worden opgelost als bedrijven samen een pool vormen en bijvoorbeeld vijf promille van hun energiebudget in een gezamenlijke pot stoppen om dat soort risico s af te dekken. Maar ook de overheid zou hier een rol in kunnen spelen door een fonds op te richten. Niet om de transitie te financieren, maar als garantstelling. Dergelijke revulving-fondsen zijn er al, maar op provinciaal niveau. Het zou veel handiger zijn als er een landelijk fonds komt. Hij is al in gesprek met de landelijke overheid en denkt erover om ook in Brussel aan te kloppen. Ook de EU heeft daar middelen voor en kan daar iets in betekenen. Nogmaals: niet om te financieren, maar alleen om het vliegwiel op gang te brengen.! Zelf een energiecoöperatie beginnen Ook een idee: met vrienden, familie of buren een energiecoöperatie beginnen. Daar zijn prachtige voorbeelden van. Zoals Friese dorpen die met die ene windmolen die ze hebben niet alleen geheel groen zijn geworden, maar ook winst maken, geld waarmee ze lokale voorzieningen in stand weten te houden. Of de Limburgse Coöperatie Zuidenwind die de overwinst eerst heeft geïnvesteerd in een glasvezelnet voor de buurt, en nu asbestdaken van boerenschuren wil gaan saneren, op voorwaarde dat de coöperatie daar dan zonnepanelen op mag installeren. Op de site hieropgewekt.nl veel meer voorbeelden van coöperaties en andere collectieven per provincie en op plaatsnaam gerangschikt, en bovendien een stappenplan voor beginnende coöperaties. JOOST PLOOS VAN AMSTEL: HET IS ZONDE DAT WE NOG ELEKTRICITEIT AFNEMEN VAN KOLENCENTRALES. DAT IS LETTERLIJK GELD VERBRANDEN Organisaties zijn vaak verplicht om energiebesparende maatregelen te nemen, zoals in de vorige Facilitair! was te lezen. Het artikel Energie besparing vaak verplicht is nog steeds te lezen op facilitaironline.nl Energiebeleidsverklaring en bevat tal van tips, links naar informatieve sites en handige downloads. Daar is ook de energiebeleidsverklaring van Facilicom Group te lezen en te downloaden. Versie: versie 1.2; Eigenaar: Stuurgroep Energie Facilicom Group Group DE JUISTE MENSEN OP DE JUISTE PLEK Facilitair! 41

42 Wonen, inclusiviteit en leefbaarheid Wonen, Inclusiviteit en Leefbaarheid. Dat biedt het WIL-concept. WIL is ontwikkeld door Facilicom Solutions, zorgdivisie Incluzio en samenwerkingspartner Radar en was in eerste instantie gericht op statushouders. Nu de vluchtelingenstroom is afgenomen wordt het doorontwikkeld tot WIL 2.0. Want het concept is ook ideaal om bijvoorbeeld GGZ-patiënten, tienermoeders en kwetsbare ouderen te helpen (weer) een eigen plek in de maatschappij te verwerven Facilitair!

43 verantwoord! Foto: Marieke Odekerken Ali (30) komt uit de buurt van Aleppo, Syrië. Toen de situatie daar in augustus 2015 echt onhoudbaar werd, is hij naar Nederland gevlucht. Hij woont aan de Bredestraat 312 waar hij wacht op de hereniging met zijn vrouw en dochter en probeert de Nederlandse taal machtig te worden. Ali heeft inmiddels een contract voor zes maanden als schoonmaker in een hotel in het centrum van Rotterdam, maar zou het liefst weer aan de slag gaan in zijn oude vak als aluminiumbewerker en schilder. Dat moet in of rond Rotterdam toch te vinden zijn. Tips? Mail naar Het hele verhaal van Ali is te vinden op hoogkwartier.nl/statushouders. Met dank aan Marieke Odekerken (foto) en Esther Wienese (interview). Yvette Koedijk is consultant Impact bij Facilicom Solutions. Ze heeft in het verleden enige tijd in Afrika voor ngo s gewerkt in Afrika en is moeder van drie jonge kinderen. Dus is het niet zo gek dat haar hart brak toen ze in september 2015 de beelden zag van het drie jaar oude vluchtelingenkindje Aylan Kurd dat dood aanspoelde in het Turkse Bodrum. Er moest iets gebeuren, vond ze. En ze besloot dat nu eens niet als persoon te doen, maar als manager bij Facilicom. Een groot bedrijf kan nu eenmaal veel meer bewerkstelligen dan ik als individu. Dat vond een vruchtbare voedingsbodem binnen het bedrijf. Er waren bovendien meer mensen die de koe bij de hoorns wilden vatten. Zo hebben mensen van Facilicom Solutions, zorgdivisie Incluzio en samenwerkingspartner Radar in enkele maanden tijd het WIL-concept uit de grond gestampt. Integraal concept WIL is een integraal concept: streven is mensen uit de bijstand naar werk begeleiden, de leefbaarheid in de wijk vergroten, leegstaand vastgoed een nieuwe tijdelijke bestemming geven en betaalbare woningen creëren. De huisvesting kan bijvoorbeeld worden gerealiseerd door de Hub van architectenbureau Kraaijvanger in te zetten: een demontabele unit met keuken, douche en toilet waarmee een kantoor snel en makkelijk is te transformeren tot een tijdelijke woonverblijf. Yvette Koedijk: Per gemeente proberen we een businesscase te maken die haalbaar is, het is dus altijd maatwerk. Ook andere Facilicom-divisies participeren. We richten het pand in als leerwerkbedrijf waar Facilicom-bedrijven met hun expertise en begeleiding bewoners op weg kunnen helpen. Sociale activering Zorgdivisie Incluzio en samenwerkingspartner Radar zetten hun expertise in op het gebied van sociale activering, zoals beide organisaties dat ook al in tal van steden doen in het kader van de Wmo. De locatiemanagers spreken statushouders aan op hun eigen kracht, verantwoordelijkheid en talenten, regelen trainingen en cursussen, stimuleren integratie, bevorderen contacten met bewoners, de wijk, instellingen en lokale ondernemers en doen er alles aan om mensen zo snel mogelijk naar een stage of liever nog betaald werk te begeleiden. En met dat alles wordt ook gewerkt aan de leefbaarheid van de wijk. Bredestraat Rotterdam Rotterdam is de eerste gemeente die het WIL-concept heeft omarmd. Facilicom, Incluzio en Radar wonnen afgelopen najaar de aanbesteding voor het huisvesten en begeleiden van 33 statushouders. Eind december is aan de Bredestraat 312 in de wijk Hoogkwartier een leegstaand kantoorpand in gebruik genomen als tijdelijk woonverblijf. Het WIL-concept past perfect bij de aanpak die Rotterdam voorstaat. De gemeente wil mensen met een verblijfsvergunning vanaf de eerste dag onderdompelen in de Rotterdamse samenleving, want dat geeft ze de beste kansen om hun leven in Rotterdam versneld op te bouwen. Dat verloopt uitstekend op deze locatie. Buurtbewoners lopen weg met de statushouders en geven ze, bijvoorbeeld, op een mooie manier aandacht op de website van de buurt. Veel statushouders hebben inmiddels een baan, een stageplek, zicht op een opleiding of doen vrijwilligerswerk (zie kader). De gemeente Rotterdam wil dan ook door met het project. Er komt waarschijnlijk zelfs een tweede locatie. Maatschappelijk rendement Facilicom Solutions, Incluzio en Radar hebben het WIL-concept inmiddels doorontwikkeld tot versie 2.0. Yvette Koedijk: Er is op dit moment minder behoefte aan huisvesting voor statushouders. Maar de behoefte voor betaalbare woningen voor spoedzoekers en kwetsbare groepen mensen wordt steeds groter, de situatie is nijpend. We zoeken de magic mix waarbij bijvoorbeeld starters op de arbeidsmarkt en bankhangers samenwonen met GGZ-patiënten, tienermoeders of kwetsbare ouderen. WIL stond voor Wonen, Integratie en Leefbaarheid, WIL 2.0 heeft een iets ander accent gekregen. De afkorting staat nu voor Wonen, Inclusiviteit en Leefbaarheid. Het is een concept met een verdienmodel dat ze goed kan uitleggen. Het moet geld opleveren, anders heeft het geen bestaansrecht. Maar het belangrijkste bij WIL is het maatschappelijk rendement.! Op hoogkwartier.nl/statushouders zijn schitterende foto s met geschreven portretten te vinden van enkele bewoners en medewerkers van de Bredestraat Facilitair! 43

44 Facilitair! verschijnt ook online. De site biedt nu nog meer nieuws, achtergrondinformatie, links naar relevante sites en actuele en prikkelende blogs. Ook zijn er natuurlijk volop mogelijkheden om feedback te geven op het blad, de blogs en de site. Lees meer op Updates Boeien en binden Hij deed zijn voorspelling al in in de zomer van 2012 in Facilitair! maar professor Andries de Grip heeft wel degelijk gelijk gekregen: er komt weer krapte op de arbeidsmarkt. Volgens het UWV is aantal openstaande vacatures sinds 2006 niet meer zo groot geweest. In totaal zullen er dit jaar en volgend jaar 1,8 miljoen nieuwe vacatures bijkomen. Vooral in de ICT, de zorg en de bouw zal het gaan knellen. Misschien toch nog even het artikel Bedrijven kunnen de krapte op de arbeidsmarkt maar beter vóór zijn teruglezen op facilitaironline.nl. Want daarin geeft de hoogleraar waardevolle tips hoe de medewerker van nu te boeien en te binden. Dream out loud De Fair Phone van Bas van Abel en de smog free ring van Daan Roosegaarde: ze kwamen allebei eerder aan bod in Facilitair. Ze zijn straks ook te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Dat opent op 26 augustus de tentoonstelling Dream out loud met 26 ontwerpers die actief zijn in social design. Een derde bekende Nederlandse social designer die daar acte de présence geeft is Boyan Slat, de jonge ex-student die het tot zijn missie heeft gemaakt om de plastic soup in de oceanen op te ruimen. Museum of Failure Innoveer alsof het nooit is misgegaan, is het mantra van Ruud Hendriks van Startupbootcamp. Dat het wel degelijk vaak misgaat, is te zien in het Museum of Failure. De zeventig legendarische mislukkingen die het Zweedse museum toont (de Apple Newton, een parfum van het merk Harley Davidson en de Sony Betamax, om er maar drie te noemen) geven een unique insight in the risky business of failure. Leuk en leerzaam dus. En op 5 oktober ook te zien in een pop up-museum tijdens de Emerce E-Day in Amsterdam. Kijk op museumoffaillure.se of emerceeday.nl Blijven lezen? Dat kan met de nieuwsbrief van Facilicom. De nieuwsbrief is een verlengstuk van Facilitair! en facilitaironline.nl en wil verbanden leggen tussen nieuws en bestaande content op de sites van Facilicom en zijn divisies. Dat is voor de redactie ook nieuw. Volg die zoektocht en blijf lezen. Aanmelden kan op: facilicom.nl/nieuwsbrief De extra s op facilitaironline bij dit nummer Wat sommige presidenten ook beweren, hernieuwbare energie lijkt de echte banenmotor, want we gaan naar 24 miljoen banen in Het is te lezen in de Annual Review 2017 van het International Renewable Energy Agency (IRENA). De voedselverspilling van huishoudens wordt minder: we gooien nog maar 41 kilo per jaar weg. Dat blijkt uit de Oplegnotitie Voedselverspilling die het Voedingscentrum heeft opgesteld in opdracht van de overheid. Dat betekent helaas we dat de rest van de voedselketen slechter is gaan presteren, want in de totale keten valt 2009 en 2016 geen significante reductie te constateren, zo is te lezen in de Monitor Voedselverspilling van Wageningen University. Werkgeluk tot KPI maken in dienstverleningsovereenkomsten? Daar lijkt alle reden toe. Lees de onder Nederlandse bedrijven gehouden Happiness at Work Survey. Ook op de site te vinden: een link naar de Inspirerende 40 van Synergie. Op naar CO 2 -neutraal in Facilicom gaat het in eigen huis bewijzen. De enorme ambitie is vastgelegd in de beknopte maar baanbrekende Energiebeleidsverklaring 2017 van Facilicom Group.