This item is the archived peer-reviewed author-version of:

Transcriptie

1 This item is the archived peer-reviewed author-version of: Corpuslinguïstiek: grammaticalisatie : inleiding tot het studiegebied en een case study Reference: Mortelmans Tanja, Petré Peter.- Corpuslinguïstiek: grammaticalisatie : inleiding tot het studiegebied en een case study Wetenschappelijk onderzoek in de taal- en letterkunde / Van Hulle, Dirk [edit.] - ISBN Borgerhout, Letterwerk, 2017, p Institutional repository IRUA

2 Onderstaand hoofdstuk is verschenen in Dirk Van Hulle (ed.), Wetenschappelijk onderzoek in de Taal- en Letterkunde, Borgerhout: Letterwerk. Gelieve bij verwijzing de gepubliceerde versie te citeren. 12. Corpuslinguïstiek: grammaticalisatie Inleiding tot het studiegebied en een case study Tanja Mortelmans en Peter Petré 1. Inleiding Het begrip grammaticalisatie wordt door Hopper & Traugott in hun standaardwerk Grammaticalization als volgt gedefinieerd: [ ] grammaticalization refers to that part of the study of language that is concerned with such questions as to how lexical items and constructions come in certain linguistic contexts to serve grammatical functions or how grammatical items develop new grammatical functions. 1 Volgens deze definitie betreft grammaticalisatie processen van TAALVERANDERING waarbij oorspronkelijk LEXICALE elementen en constructies GRAMMATICALE functies krijgen en waarbij GRAMMATICALE elementen NIEUWE grammaticale functies ontwikkelen. Cruciaal is hierbij de notie grammatica, die tegenover lexicon wordt geplaatst. Als taalsysteem is grammatica dat onderdeel van de taal waarin de spreker weinig keuzemogelijkheden heeft en aan bepaalde regels onderworpen is, terwijl het lexicon de talige keuzes van de spreker minder beperkt. Een voorbeeld: in de volgende zin zijn vele bewegingswerkwoorden mogelijk: wandelen, rijden, dansen, lopen, kruipen, trippelen, gaan, rennen, rollen, vliegen, duikelen,. De spreker heeft een grote keuzevrijheid om uit haar mentale lexicon dat werkwoord te kiezen dat met haar communicatieve intenties overeenstemt. (1) De student de straat in. 1 Hopper & Traugott, Grammaticalization (2003), 1.

3 Wat de vorm van het gekozen werkwoord betreft, zijn de keuzemogelijkheden van de spreker echter veel beperkter. Het werkwoord moet vervoegd worden en daarbij heeft de spreker in het Nederlands de keuze tussen een beperkt aantal tijden (presens, imperfectum, eventueel (plusquam)perfectum en futurum) en een relatief beperkt aantal vormen per tijd (het werkwoord moet in getal en persoon met het onderwerp van de zin overeenkomen). De volgende zinnen zijn daarom om verschillende reden grammaticaal niet correct. In (2) correspondeert het getal van het werkwoord niet met dat van het onderwerp, in (3) wordt het verkeerde hulpwerkwoord gebruikt. (2) * De student wandelen de straat in. (3) * De student heeft de straat in gewandeld. Overigens moeten grammaticale keuzes in deze voorbeelden niet alleen gemaakt worden met betrekking tot het werkwoord, ook in de NP (noun phrase; nominale constituent) komt de beperkte keuzevrijheid van de spreker tot uiting. Om te beginnen is het gebruik van een lidwoord verplicht; dat lidwoord moet bovendien het correcte genus hebben (*Het student wandelt het straat in). Let wel: het onderscheid tussen lexicon en grammatica is niet absoluut, maar eerder gradueel; ook in het lexicon kan de keuzevrijheid van de spreker relatief beperkt zijn. En omgekeerd is de keuzebeperking in de grammatica meestal ook niet absoluut (denk bijvoorbeeld aan vergeten hebben naast vergeten zijn), wat weer ruimte voor verandering creëert. Vatten we samen: grammaticalisatie betreft die taalveranderingsprocessen waarbij grammaticale elementen ontstaan uit elementen die voorheen een lexicale functie hadden, en waarbij grammaticale elementen nog grammaticaler worden. In de volgende sectie 1.1 gaan we kort in op de typische eigenschappen van grammaticale elementen Kenmerken van grammaticale elementen Een van de belangrijkste functionele eigenschappen van een grammaticaal element is zijn inherent RELATIONELE karakter, i.e. een grammaticaal element heeft een verbindende functie. 2 Zo verbindt zich in Ze zijn de straat in gewandeld het hulpwerkwoord zijn met het hoofdwerkwoord gewandeld en plaatst dit wandelen in 2 Diewald, On some problem areas in grammaticalization theory (2010), 42.

4 het recente verleden. Dit relationele karakter zien we ook bij andere grammaticale elementen zoals lidwoorden (de, een student), hulpwerkwoorden (heb gezegd, wordt uitgelegd, moet lachen), tijdsmorfemen (lach te) voorzetsels (in de tuin), voegwoorden (de moeder en haar zoon) of meervoudsmarkeringen (examen s). Verder hebben grammaticale elementen geen erg concrete, maar eerder een ABSTRACTE, SCHEMATISCHE OF PROCEDURELE BETEKENIS. Zo brengt een lidwoord tot uitdrukking dat de referent bij de spreker bekend is (de student) of eerder nieuw in de spreekcontext (een student), een voorzetsel zegt iets over de positie van een referent ten opzichte van een bepaald referentiepunt (de bal onder de tafel, de invloed op haar werk), een tijdsmorfeem lokaliseert een bepaalde gebeurtenis in heden, verleden of toekomst (je t aime; je t aimais; je t aimerai), een meervoudsmarker dat het om meer dan één exemplaar van een bepaalde referent gaat etc. Deze abstracte betekenis is vaak het resultaat van een proces van bleaching, d.w.z. de oorspronkelijke lexicale betekenis van het talige element is verbleekt. 3 Op formeel gebied zijn grammaticale elementen prototypisch (maar niet noodzakelijk) NIET AUTONOOM OF ZELFSTANDIG. In een eerste fase betekent dit dat ze steeds voorkomen samen met een ander element (een hulpwerkwoord bijvoorbeeld met een hoofdwerkwoord). In een nog verder gevorderd stadium van grammaticalisatie zijn grammaticale elementen vaak GEBONDEN morfemen. Duidelijke voorbeelden uit het Nederlands vormen het verledentijdsmorfeem te in lachte, de meervoudsuitgang en in boeken of de oude naamvalsmarkeringen in een uitdrukking als De heer des huizes. Interessant is de vaststelling dat in de verschillende talen van de wereld vaak dezelfde functionele categorieën een grammaticale uitdrukking krijgen, d.w.z. door middel van flexie tot uitdrukking worden gebracht. 4 Categorieën als tijd, modaliteit, aspect, geslacht of getal staan als het ware te dringen om door een grammaticaal, weinig autonoom morfeem uitgedrukt te worden. Een ander kenmerk van grammaticale elementen is hun hoge FREQUENTIE. Die heeft onder meer te maken met het feit dat grammaticale elementen vaak VERPLICHT tot uitdrukking moeten worden gebracht. Dit blijkt ook uit de volgende lijst van de 50 3 Hierbij kan opgemerkt worden dat grammaticalisatie in vele gevallen niet alleen als een proces van bleaching, maar tegelijk ook als een proces van verrijking ( enrichment ) kan worden opgevat, aangezien de nieuwe grammaticale betekenis erbij komt. 4 Zie bv. Bybee, Morphology. A study of the relation between meaning and form (1985),13.

5 meest frequente woorden in een groot hedendaags corpus van het Nederlands (nld_mixed_2012_1m; zie 1 de 14 die 27 u 40 was 2 van 15 aan 28 worden 41 tot 3 het 16 niet 29 deze 42 we 4 een 17 ook 30 uit 43 kan 5 en 18 er 31 naar 44 hebben 6 in 19 om 32 dan 45 meer 7 is 20 als 33 heeft 46 wat 8 op 21 je 34 hij 47 al 9 te 22 bij 35 dit 48 zo 10 met 23 door 36 wordt 49 werd 11 voor 24 of 37 over 50 kunnen 12 dat 25 maar 38 ze 13 zijn 26 ik 39 nog Tot slot zijn grammaticale elementen typisch georganiseerd in min of meer stabiele PARADIGMA S met een klein aantal duidelijke opposities (enkelvoud vs. meervoud; bepaald vs. onbepaald; heden vs. verleden vs. toekomst; actief vs. passief, perfectief vs. imperfectief, eerste vs. tweede vs. derde persoon etc.). We vatten kort samen: grammaticalisatie betreft het ontstaan en de verdere ontwikkeling van grammaticale elementen, d.i. hoogfrequente en in de regel verplichte elementen met een relationele functie en abstracte betekenis, die over het algemeen formeel weinig autonoom zijn en in paradigma s georganiseerd zijn Diachronie vs. Synchronie Door de nadruk op processen van verandering (diachronie) kan de indruk ontstaan dat grammaticalisatie enkel doorheen de tijd kan worden bestudeerd. Veel grammaticalisatieonderzoekers hebben echter het synchrone aspect van grammaticalisatie in de verf gezet. Zoals alle processen van taalverandering leidt grammaticalisatie immers tot synchrone taalvariatie, i.e. het naast mekaar bestaan van verschillende varianten, die minder dan wel sterker gegrammaticaliseerd zijn. Een mooi voorbeeld van synchrone variatie door verschillende processen van grammaticalisatie biedt de uitdrukking van verleden tijd in het Nederlands. De oudste categorie vinden we in het systeem van de sterke werkwoorden, waarbij het imperfectum door een klinkerwisseling (Ablaut) binnen het werkwoord zelf (helpt vs. hielp; rijdt vs. reed) tot uitdrukking wordt gebracht. Dit systeem gaat terug naar het

6 Indo-Europees, waar het erg regelmatig was. Intussen is het systeem evenwel grotendeels uit elkaar gevallen, en is de klinkerwisseling niet meer zozeer een grammaticale regel, als wel een verzameling (lexicale) uitzonderingen. (4) Ze hielp me gisteren bij het studeren. Van recentere datum (het is een Germaanse innovatie) is de verledentijdsmarkering door middel van een affix (-te/-de), die we bij de zwakke werkwoorden (lach-te, handel-de) vinden. Men gaat ervan uit dat de oorsprong van het affix te/-de een hulpwerkwoord (doen) is, dat in de loop van de ontwikkeling met het hoofdwerkwoord fusioneerde en zo zijn autonomie verloren is. 5 (5) Gisteren lachte ze de hele tijd (vgl. Lachen deed ze) Nog recenter is het gebruik van het perfectum dat gevormd wordt door een hulpwerkwoord (hebben/zijn) in combinatie met een voltooid deelwoord (gelachen, geholpen). (6) Gisteren heeft ze de hele dag gelachen. Voor de uitdrukking van eenzelfde semantische categorie (in dit geval: verleden tijd) vinden we dus drie verschillende uitdrukkingsvormen in het huidige Nederlands met een verschillende grammaticalisatiegraad; in de literatuur wordt dit layering (of: gelaagdheid) genoemd, een term die door Paul Hopper geïntroduceerd werd. 6 Verschillende (minder of meer gegrammaticaliseerde) gebruiken van het in oorsprong zelfde lexeem kunnen ook naast mekaar bestaan. Een klassiek voorbeeld is het werkwoord hebben dat nog steeds de oorspronkelijke lexicale betekenis bezitten kan hebben (Hij had ooit een groot vermogen) maar tegelijk als hulpwerkwoord van het perfectum fungeert (hij heeft intussen een vermogen vergaard, zie ook sectie 1.5) Grammaticalisatiecontinua 5 Horst, Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis (2008), Hopper, On some principles of grammaticalization, 1991.

7 Over het algemeen wordt aangenomen dat grammaticalisatie eenrichtingsverkeer is, in technische terminologie een unidirectioneel proces, waarbij constructies zich via minimale transities ontwikkelen van lexicaal tot zwakker grammaticaal naar sterker grammaticaal. Om het geleidelijke, stapsgewijze karakter van grammaticalisatieprocessen te beschrijven, spreken Hopper en Traugott van een grammaticalisatieschaal of continuüm. 7 Voor werkwoorden ziet een grammaticalisatiecontinuüm er zo uit: 8 zelfstandig werkwoord hulpwerkwoord klitische vorm affix Het zelfstandig werkwoord heeft een concrete betekenis en is autonoom en vrij. Vaak regeert het directe en indirecte objecten (zie voorbeeld 7). De eerste stap in een grammaticalisatieproces is het gebruik als hulpwerkwoord, d.i. in combinatie met een ander (typisch infiniet) werkwoord. Hulpwerkwoorden zijn minder autonoom dan zelfstandige werkwoorden. Ze zijn inherent relationeel en drukken (temporele, aspectuele, modale, ) informatie uit m.b.t. de stand van zaken die door het hoofdwerkwoord wordt beschreven (zie voorbeeld 8). In een volgende grammaticalisatiefase verschijnt het hulpwerkwoord als zwak beklemtoonde klitische vorm die aan een ander woord aangehangen wordt; hier is de formele autonomie van het zich grammaticaliserende element nog kleiner geworden (9). (7) He wills it. (8) Will you join me? (9) She ll do it. Nog verder in het grammaticalisatieproces is het oorspronkelijke hulpwerkwoord een noodzakelijk gebonden (en dus minimaal autonoom) affix geworden dat enkel nog een grammaticale functie heeft. Een voorbeeld is het morfeem ai (-as, -a, ) waarmee de Franse futur simple gevormd wordt. Een mogelijke eindfase is het volledig verdwijnen van de markeerder Wat is de oorzaak van grammaticalisatie? 7 Hopper & Traugott, Grammaticalization (2013), Naar Hopper & Traugott, Grammaticalization (2013), 111.

8 Dat grammaticalisatie haar oorsprong in taalgebruik vindt, is vandaag niet meer omstreden. Sprekers lijken altijd opnieuw op zoek te gaan naar nieuwe talige elementen om dezelfde basiscategorieën uit te drukken. Maar waarom doen ze dat? Volgens Haspelmath (1999) is de belangrijkste reden hiervoor het verlangen van de spreker naar expressiviteit of extravagantie: sprekers willen zich uitdrukken op een manier die zich van hun gesprekspartners onderscheidt en grijpen daarom naar nieuwe uitdrukkingsmiddelen. 9 Volgens Croft (2010) ligt eerder natuurlijke, onbewuste en willekeurige variatie die inherent is aan elk vorm van taalgebruik aan de basis van grammaticalisatie. 10 Beide verklaringen kunnen overigens complementair zijn, of zelfs tegelijk werkzaam. Het is immers niet omdat er een inherente variabiliteit in taal is, dat een bepaalde variant spontaan de overhand zal krijgen. De selectie van varianten wordt typisch beïnvloed door sociale factoren (Keller 1994), waaronder eveneens de drang valt om zich te onderscheiden (expressiviteit). Maar dergelijke selectie kan ook het gevolg zijn van een betere fit met andere delen van het taalgebruik. Deze laatste mogelijkheid wordt geïllustreerd in sectie Grammaticalisatie en constructionalisering De evolutie van lexicaal naar grammaticaal gebruik gebeurt niet in een vacuüm. Taalgebruikers beslissen niet van de ene dag op de andere om bijvoorbeeld naast lexicaal hebben bezitten, hebben ook te gaan gebruiken als hulpwerkwoord. Wel is het zo dat een grammaticaliserend element geleidelijk aan van functie verandert in specifieke contexten of CONSTRUCTIES. Zo kwam voorafgaand aan zijn grammaticalisatie hebben reeds voor in combinatie met een voltooid deelwoord (ingepakt) dat dienst doet als nabepaling bij een zelfstandig naamwoord (cadeau). (10) Ik heb hier het cadeau nog ingepakt. Ik heb op je gewacht om het open te doen. De ik-persoon bezit het cadeau in ingepakte toestand. Heb is in dit geval geen hulpwerkwoord, omdat (in de meest voor de hand liggende interpretatie) niet ik, maar iemand anders het cadeau heeft ingepakt. Maar de situatie is onduidelijker in (11). 9 Haspelmath, Why is grammaticalization irreversible? (1999). 10 Croft, The origins of grammaticalization in the verbalization of experience (2010).

9 (11) Ik heb het adres in mijn notitieboekje gekribbeld. Naast een interpretatie parallel aan die van (10), is een meer voor de hand liggende interpretatie die waarbij heb hulpwerkwoord is dat in combinatie met gekribbeld uitdrukt dat de handeling voltooid is en tot een resultaat geleid heeft (tekst in een notitieboekje). Oorspronkelijk was deze tweede interpretatie niet in overeenstemming met de betekenis van hebben. Maar omdat ze in de context voor de hand ligt, kwam deze nieuwe interpretatie of HERANALYSE meer en meer op bij taalgebruikers. Vervolgens emancipeerde ze zich, zodat hebben + voltooid deelwoord geleidelijk aan ook kon gebruikt worden in zinnen waarin de bezitsbetekenis niet langer mogelijk was: (12) Ik heb je gisteren een antwoord gegeven. In (12) is de betekenis van bezit volledig verdwenen. Empirisch onderzoek wijst uit dat dit proces geleidelijk, via minimale transities verloopt. Zinnen als (12) zijn voorafgegaan door zinnen die minder ver af staan van (11), zoals bijvoorbeeld eerst ik heb gisteren een boek gekregen (concreet bezit) en op basis daarvan ik heb gisteren een antwoord gekregen (abstract, mentaal bezit). Wat verandert in een grammaticalisatieproces is dus een constructie of een woord plus een deel van zijn context. Uiteindelijk kan dit leiden tot het ontstaan van een nieuwe constructie, een proces dat ook wel constructionalisering wordt genoemd. Volgens Traugott & Trousdale (2013) ontstaat een nieuwe constructie wanneer zij verschilt van haar bronmateriaal zowel in vorm als in betekenis. 11 De perfectumconstructie [hebben + voltooid deelwoord] voldoet aan beide voorwaarden. Het bronmateriaal is opgebouwd uit hebben bezitten + zelfstandig naamwoord x + nabepaling y. De betekenis is de optelsom van deze onderdelen. De perfectumconstructie [hebben + voltooid deelwoord] daarentegen betekent resultaat van een voltooide handeling. Dit is een nieuwe betekenis, die bovendien holistisch is. De betekenis ligt niet in de delen en de constructie moet als geheel worden geleerd om haar te begrijpen. Ook in vorm verschilt de nieuwe constructie van het 11 Traugott & Trousdale, Constructionalization and constructional changes (2013).

10 bronmateriaal. In de gegrammaticaliseerde constructie is het immers toegestaan intransitieve werkwoorden te gebruiken (ik heb gelachen), terwijl in de bronstructuur het zelfstandig naamwoord dat door de nabepaling wordt gemodificeerd onmisbaar is. Merk tot slot op dat het constructieaspect er mede voor verantwoordelijk is dat grammaticalisatie ook verschillend verloopt in verschillende talen. Neem bijvoorbeeld Engels be going to en Nederlands gaan. Werkwoorden die gaan betekenen zijn wereldwijd een bron voor hulpwerkwoorden van de toekomst, wellicht omdat meestal het doel (dat ten opzichte van het gaan in de toekomst ligt) belangrijker is dan het ernaartoe gaan zelf. Toch leidt dit proces niet altijd tot hetzelfde resultaat, noch in vorm noch in functie. Zo is de verschillende vorm van be going to en gaan het gevolg van hun inbedding in de taaleigen grammatica. In het Engels is de progressiefconstructie [BE Ving] verplicht waar dat in het Nederlands niet het geval is (*I go to do it tomorrow). De progressiefvorm suggereert ook iets over de chronologie van de ontwikkeling. Het is onwaarschijnlijk dat een niet-progressief go to als markeerder van de toekomst voorkwam met een sterk gegrammaticaliseerde functie vóór de grammaticalisatie van de progressiefconstructie [BE Ving]. Sterk gegrammaticaliseerde vormen evolueren gewoonlijk niet meer mee met de rest van de grammatica, en taalgebruikers zouden in dat geval go to niet meer vervangen hebben door be going to wanneer een progressiefvorm verplicht werd met lexicale werkwoorden. 2. Een case study: progressieve constructies 2.1. Inleiding De notie aspect heeft betrekking op het temporele perspectief van waaruit een spreker een situatie presenteert. Bij progressief aspect ligt de nadruk op het feit dat iets bezig is ( ongoingness ): het onderwerp van de zin is de handeling aan het doen of aan het ondergaan. Veel talen van Europa gebruiken specifieke syntactische constructies om progressief aspect uit te drukken. Verschillende types kunnen onderscheiden worden: constructies met werkwoorden van lichaamshouding zoals zitten, liggen en staan, constructies met werkwoorden van beweging zoals lopen, locatieve constructies zoals de Nederlandse [aan het INF]-constructie of de Duitse

11 [am INF]-constructie en constructies met een vorm van het werkwoord zijn en een tegenwoordig deelwoord of gerundium (Engels: is singing; Spaans: soy hablando) Progressieve constructies in het Engels, Nederlands en Duits Wanneer we ons op het West-Germaanse trio Engels-Nederlands-Duits concentreren, valt meteen op dat er onmiskenbare verschillen tussen de drie talen bestaan. In het Engels moet de spreker een progressiefmarkering gebruiken als zij tot uitdrukking wil brengen dat iets op dit moment bezig is; de markering van progressief aspect is verplicht (en dus ook hoogfrequent). De volgende conversatie, die gebruikt maakt van een simple present om naar iets wat nu bezig is te verwijzen, is daarom grammaticaal niet correct: (13) * What do you do right now? - * I read a newspaper. (maar wel: What are you doing right now? I am reading a newspaper) Enkel bij niet-dynamische werkwoorden (I hate you!), in performatieve zinnen (I hereby declare you husband and wife) en bij inversie (Here comes the rain again) wordt de simple present gebruikt om een bezig-zijn te coderen. Verder is de Engelse progressive niet aan syntactische restricties onderworpen: hij verschijnt bijvoorbeeld ook in het passief (vgl. Kanye West is being used as a college case study for mental illness). Dit alles suggereert dat deze categorie in het Engels sterk gegrammaticaliseerd is. Aan de andere kant van het grammaticalisatiespectrum vinden we het Duits, waar de progressieve [am INF]-constructie weinig gegrammaticaliseerd is. Ze is niet frequent en nooit verplicht (vgl. Was machst du? Ich lese ein Buch). Bovendien is ze aan opvallende syntactische restricties onderworpen. Zo verdraagt de Duitse [am INF]-constructie meestal geen combinatie met een lijdend voorwerp (? Sie ist noch die Zeitung am Lesen) en verschijnt ze enkel in actieve zinnen Het Frans maakt gebruik van être en train de + INF om progressief aspect uit te drukken. 13 De semantiek van deze constructie wordt onder meer beschreven in Anthonissen, De Wit & Mortelmans, Aspect meets modality: A semantic analysis of the German am-progressive (2016).

12 Het Nederlands lijkt wat de uitdrukking van progressief aspect betreft, een tussenpositie in te nemen. De spreker heeft in tegenstelling tot het Engels de keuze uit verschillende progressieve constructies ([aan het-inf], [zitten/liggen/staante-inf], [lopen-te-inf]), waarbij met name bij de positie- en bewegingsprogressiva een duidelijke bleaching van de oorspronkelijke betekenis kan worden vastgesteld dit past bij hun evolutie van zelfstandige werkwoorden naar hulpwerkwoorden. (14) Wat zit ik hier de hele dag rond te lopen? Wat loop je toch te grijnzen? Anders dan in het Duits kunnen de Nederlandse progressiefconstructies wel gecombineerd worden met een lijdend voorwerp (ik ben een boek aan het lezen/ik zit (lig, sta, loop) een boek te lezen); passieve constructies lijken dan weer (zoals in het Duits) onmogelijk De geschiedenis van de progressiefconstructie in het Engels Het artikel Grammaticalization by changing co-text frequencies. Or why [BE Ving] became a progressive (Petré 2016) behandelt in detail een deel van de grammaticalisatie van de Engelse progressiefconstructie. In deze paragraaf situeren we het artikel tegenover de gehele ontwikkeling en de grammaticalisatietheorie zoals hierboven geschetst. Tot nog toe werd grammaticalisatie voorgesteld als een lineair proces dat start bij een lexicaal element. In complexe, langdurige grammaticalisatieprocessen kunnen echter meerdere van zo n processen een rol spelen. De Engelse progressiefconstructie, die op (minstens) twee constructies uit het Oud-Engels teruggaat, is hiervan een goed voorbeeld. De eerste constructie bestaat uit een koppelwerkwoord en een tegenwoordig deelwoord in -ende dat functioneert als predicatief adjectief, zoals in het volgende voorbeeld: (15) And Tyberius þa wæs swyðe geblyssigende. (11 de eeuw) en Tiberius toen was heel verheugend En toen was Tiberius heel blij.

13 Het bijwoord swyðe heel laat zien dat het tegenwoordig deelwoord geïnterpreteerd wordt als een adjectief, niet alleen in vorm, maar ook in betekenis. Wat uitgedrukt wordt, is dat iemand voor zekere duur een bepaald kenmerk vertoont, namelijk blij zijn. Omdat het in vorm en betekenis om een adjectief gaat, is een vertaling met een progressiefconstructie ( was zich?heel aan het verheugen ) niet mogelijk. Een progressiefconstructie drukt immers uit dat een activiteit of gebeurtenis bezig is gelijktijdig met iets anders. Het verschil komt duidelijk tot uiting in (16), waar weren wuniende waren wonende niet kan worden gezien als bezig, maar wel als voorafgaand aan wat bezig is. (16) [E]fter þan þe hie weren wuniende in ierusalem.... þo hie forleten godes lore. (13 de eeuw) Nadat ze in Jeruzalem woonachtig waren (*aan het wonen waren), verlieten ze Gods leer. In sommige contexten kan de betekenis eigenschap die geldt voor duur X wel geïnterpreteerd worden als handeling die plaatsvindt op tijdstip X, en is dat ook de meest natuurlijke interpretatie. (17) þa he... wæs etende, þa færinga wæs he up ahafen on his modgeþance. toen hij... was etend, toen plots werd hij opwaarts geheven in zijn geest Toen hij... etend was/aan het eten was, steeg zijn geest plots op (uit zijn lichaam). Het is op basis van zinnen als deze dat het adjectief wordt geherinterpreteerd als verbaal in functie en de progressiefconstructie zich verder ontwikkelt. Vooraleer we daar verder op ingaan, kijken we eerst nog even kort naar de tweede bronconstructie. Deze bestaat uit een koppelwerkwoord met een voorzetselzin: (18) He is on hunting. Deze tweede constructie lijkt erg op de Nederlandse aan het-constructie. In beide constructies was het voorzetselvoorwerp oorspronkelijk een naamwoordelijke groep.

14 We beperken ons tot de Engelse constructie. De vorm hunting is een deverbaal naamwoord, net als Nederlandse afleidingen in ing (vgl. Hij is in vergadering). Ondanks de gelijkenis in betekenis met een progressiefconstructie, gedraagt hunting zich als een zelfstandig naamwoord. Een direct object is bijvoorbeeld aanvankelijk niet mogelijk (*he is on hunting animals). Wel roept de globale betekenis opnieuw de associatie op met werkwoordconstructies die eveneens handelingen uitdrukken. De versmelting van de twee bronconstructies leidt tot een nieuwe vorm [BE (a)ving], waarbij het voorzetsel on > a via fonetische reductie (een typisch kenmerk van grammaticalisatie) uiteindelijk verdwijnt. Daarnaast wordt het ook geleidelijk aan mogelijk directe objecten te gebruiken. Toch zijn nog niet alle elementen aanwezig om van een progressiefconstructie te spreken. De niet-verbale oorsprong blijft immers doorschemeren in de beperking tot werkwoorden die een situatie voorstellen als homogeen, zoals bijvoorbeeld het Middel-Engelse be woning woonachtig zijn, een situatie die hetzelfde blijft over haar hele duur. Een volwaardige progressiefconstructie drukt louter uit dat een gebeurtenis bezig is, zonder beperking op de aard ervan. Pas in de vijftiende eeuw duiken werkwoorden op die een opeenvolging van verschillende situaties uitdrukken, zoals was adoynge, dat naar een complexe opeenvolging van gebeurtenissen verwijst: (19) The meanewhyle as thys was adoynge, in com Merlion. Ondertussen, terwijl dit aan het gebeuren was, kwam Merlijn binnen. Het verschijnen van heterogene gebeurtenissen weerspiegelt een verschuiving van een homogene lezing ( blij zijn als niet verder in onderdelen verdeelde tijdelijke eigenschap) naar een gefocuste interpretatie bezig op tijdstip X, waarbij enkel de aard van de handeling op dat tijdstip op de voorgrond treedt, en de homogeniteit van de handeling irrelevant wordt. Petré (2016) redeneert op basis van kwantitatieve corpusevidentie dat deze verdere ontwikkeling niet spontaan plaatsvond, maar (gedeeltelijk) gemotiveerd werd door een verandering in de bredere tekstuele omgeving of co-text van de constructie. 14 Naast de constructie zelf, kunnen dus ook bredere contextuele veranderingen een rol spelen in grammaticalisatie. Concreet vindt in de late middeleeuwen een toename plaats van zinnen van het type in (17), waar [BE 14 Petré, Grammaticalization by changing co-text frequencies, or why [BE Ving] became the progressive (2016).

15 Ving] in een bijzin staat, die bij wijze van achtergrondinformatie een handeling beschrijft die bezig is op het moment dat de gebeurtenis van de hoofdzin plaatsvindt. De betekenis handeling die plaatsvindt op tijdstip X is hier oorspronkelijk het resultaat van de totale zinsstructuur die bijzin en hoofdzin combineert. Met de toename van dit type zinnen echter beginnen taalgebruikers deze betekenis toe te schrijven aan wat gezien wordt als de werkwoordelijke groep, mede omdat werkwoorden vaak dat soort temporele informatie bevatten. 15 Het gevolg is dat de progressieve functie deel van de semantiek van [BE Ving] zelf wordt, en niet meer onderdeel van de context. Dit maakt verdere evolutie mogelijk, zoals bijvoorbeeld de uitbreiding van deze functie naar [BE Ving] buiten de bijzin, zoals beschreven in Petré (2016). Het eindpunt is de volledige opname in het werkwoordparadigma, met inbegrip van bijvoorbeeld de in sectie 2.2 reeds vernoemde passieve progressiefconstructies (bv. he s being bullied). 3. Grammaticalisatie onderzoeken in de taalkundige praktijk Uit het voorgaande mag blijken dat grammaticalisatieprocessen contextgevoelig zijn. Dat betekent dat eender welk grammaticalisatieproces pas goed verklaard kan worden door naar het eigenlijke taalgebruik te kijken doorheen de tijd. Omdat niet alleen kwalitatieve aspecten een rol spelen, maar ook veranderingen in frequentie, volstaat het bovendien niet om anekdotisch te zoeken naar eerste attestaties waarin een bepaalde verandering zich manifesteert. Ten eerste kan de datering van de eerste attestatie er tot meer dan een eeuw naast zitten, zoals al is gebleken uit antedateringen naar aanleiding van de ontsluiting van meer bronnenmateriaal. Het analyseren van empirische gegevens rond taal op een meer systematische wijze staat bekend als corpuslinguïstiek. Een corpus is een doordachte selectie van bronnenmateriaal, bijvoorbeeld zo dat de verschillende periodes die met elkaar vergeleken worden dezelfde genres bevatten (en niet periode 1 alleen maar wetteksten en periode 2 alleen maar toneelstukken bijvoorbeeld). Meestal zijn de teksten in een corpus eveneens voorzien van uitgebreide meta-informatie zoals datering of informatie over de auteur 15 Het verrijken van een woord of constructie met oorspronkelijk contextuele betekenis staat bekend als pragmatische inferentie (als het de ontvanger is die deze herinterpretatie doorvoert, ook al is de uitspraak niet zo bedoeld), of pragmatische implicatuur (als het de zender is die iets tussen de regels wil zeggen).

16 (geslacht, leeftijd, sociale groep). Dit maakt het mogelijk om ook de sociale en taalexterne context mee in de analyse op te nemen. Enkel een analyse waarin de verschillende kwantitatieve en kwalitatieve aspecten bij elkaar gebracht worden, kan tot een diep inzicht leiden in een complex evolutionair fenomeen als grammaticalisatie. Referenties ANTHONISSEN, Lynn, Astrid DE WIT & Tanja MORTELMANS. Aspect meets modality: A semantic analysis of the German am-progressive. Journal of Germanic Linguistics 28:1 (2016), BYBEE, Joan. Morphology. A study of the relation between meaning and form. Amsterdam: John Benjamins, CROFT, William. The origins of grammaticalization in the verbalization of experience. Linguistics 48.1 (2010), DIEWALD, Gabriele. On some problem areas in grammaticalization theory. Grammaticalization: Current Views and Issues [Studies in Language Companion Series 119]. Red. E. Stathi, E. Gehweiler & E. König. Amsterdam: John Benjamins, HASPELMATH, Martin. Why is grammaticalization irreversible? Linguistics 37 (1999), HOPPER, Paul. On some principles of grammaticalization. Approaches to Grammaticalization, Vol. 1, Focus on Theoretical and Methodological Issues. Red. Elizabeth Closs Traugott & Bernd Heine. Amsterdam: John Benjamins, HOPPER, Paul & Elizabeth Closs TRAUGOTT. Grammaticalization. 2 nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, HORST, Joop van der. Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis. Leuven: Universitaire Pers, KELLER, Rudi. On Language Change: The Invisible Hand in Language. London: Routledge, PETRÉ, Peter. Grammaticalization by changing co-text frequencies, or why [BE Ving] became the progressive. English Language and Linguistics. 20:1 (2016),

17 TRAUGOTT, Elizabeth C. & Graeme TROUSDALE. Constructionalization and constructional changes (Oxford Studies in Diachronic and Historical Linguistics). Oxford: Oxford University Press, 2013.