Onderwijsdifferentiatie en begaafdheidsverschillen tussen leerllngen

Transcriptie

1 Onderwijsdifferentiatie en begaafdheidsverschillen tussen leerllngen Dr. T. Mooij 1. Inleiding Begaafdheidsverschillen tussen kinderen uiten zich in verschillen in intelfectuele vermogens, in doorzettingsvermogen (motivatie), en in creativiteit. Ten aanzien van deze kenmerken kunnen kinderen geordend warden tangs een dimensie van begaafdheid van hoogbegaafd naar zwakbegaafd. Deze kenmerken zijn deels aangeboren, maar staan in voortdurende wisselwerking met kenmerken van deomgeving (gezin, buurt, leeftijdgenoten, school). De ontwjkkeling van de persoonlijke kenmerken wordt mede bemvloed door de omgevingskenmerken. Een zeerbelangrijk onderscheidend kenmerk van begaafdheki is cfe leeftijd waarop een kind bepaalde motorische of intellectuele taken kan vemchten: hoogbegaafde kinderen zijn op relatief zeer jonge leeftijd reeds tot veel in staat; zwakbegaafde kinderen vertonen een relatieve achterstand ten opzichte van leeftijdgenoten. Kinderen verschillen daarom ook in interessen. mate van concentratie op schoolse bezigheden, snelheid van werken, leerstrategieen, en behoefte aan uitdieping van bepaalde onderwerpen. Kinderen van dezelfde kalenderieeftijd kunnen in hun ontwikkeling dan somsjaren uiteentopen. Het begin van de schoolperiode is een periode waarin fioogbegaaftie kinderen relatief veel en relatief zeer ernstige problemen kunnen ervaren. Gedurende de basisschool pertode lijken de problemen enigermate af te nemen, afhankelijk van de mate waarin er in het onderwijs rekening gehouden wordt of kan warden met de (aard van de) hoogbegaafdheid. Ditzelfde lijktte gelden voor zwakbegaafde kinderen: aan deze kinderen wordt in hot basisonderwijs extra (remediale) aandacht besteed, en als dit niet voldoende is volgt een verwij'zing naar het speciaal onderwijs. Dit wil overigens niet zeggen dat er in het speciaal onderwijs in onderwijskundig opzicht reeds voldoende didactische inzichten en middelen beschikbaar zijn om alle leerlingen adequaat op te vangen. In dit artikel wordt nader aandacht besteed aan de verschillen in begaafdheid tussen leerlingen en hoe er in het ondenwijs met deze verschillen omgegaan zou kunnen warden. In dit verband wordt allereerst ingegaan op (mogelijke) oorzaken van problemen bij 10-

2 leerlingen die relatief hoog of relatief zwak begaafd zijn. Na deze diagnose warden de mogelijke remedies aan de orde gesteld. 2. Begaafdheidsverschillen en oorzaken van problemen bij leerlingen In Nederland is elk kind van 5-jarige tot circa 12-jarige leeftijd verplicht het basisonderwijs te volgen. Dit onderwijs is bedoeld om de ontwikkeling van de intellectuele, sociale, emotionele, creatieve, en esthetische vaardigheden en bekwaamheden van elk kind te stimuleren. Het basisonderwijs wordt veelal gekenmerkt door het leerstof jaarklassen systeem: leerlingen van dezelfde leeftijd warden bij elkaar in de klas gezet en dienen dezelfde leerstof in ongeveer hetzelfde tempo door te werken. Cijfers warden veelal gegeven op grand van wat er in de klas gemiddeld gepresteerd wordt. In het leerstof jaarklassen systeem zijn er in de klas dan meestal enkele leerlingen die erg laagpresteren en een laag cyfer krijgen, de meeste leeriingen vallen in de middencategorie, en er zijn enkele leerlingen die erg hoog presteren en een hoog cijfer krijgen. Zowei laag-presterende als hoog-presterende leerlingen kunnen dan problemen en/araen: de laag-presterende, omdat er weinig ofgeen beloning van leeractiviteiten plaatsvindt; de hoogpresterende, omdat er bijvoorbeeld te weinig uitdaging in de teerstof aanwezig is. De onderlinge afstemming tussen leerling kenmerken (waaronder begaafdheidskenmerken) en onderwijssysteem kenmerken is vaak niet optimaal voor de laag-presterende en de hoog-presterende \eer\mgen,waarcioorprestatieenmotivatieproblemen ontstaan. De complexiteit van de wisselwerking tussen leerling kenmerken en onderwijssysteem kenmerken blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat een hoogbegaafde leerling (uiteindelijk) laag kan gaan presteren. Problemen bij leerlingen kunnen dus ontstaan, omdat er in het leerstof jaarklassen systeem niet altijd in voldoende mate rekening gehouden kan warden met de verschillen in begaafdheid tussen leerlingen. Het onderwijssysteem is dus (ten dele) zelfoorzaak van nadelige verschijnselen als prestatie en motivatie problemen bij leeriingen, negatieve selectie van leerlingen, zittenblijven, negatieve effecten van het werken met heterogene groepen voor hoog- en laag-presterende leerlingen, het "verloren gaan" van een deel van het eerste teerjaar in het voor^ezet onderwijs, schoolverzuim, en schooluitval. Met is daarom noodzakelijk het onderwijssysteem z6 in te richten, dat kenmerken van het onderwijssysteem aansluiten bij verschillen in begaafdheid tussen -11

3 leeriingen en zo mogelijk kunnen bijdragen aan de kwaliteit van de leerprocessen en leereffecten bij elke leerling. 3. Onderwijsdifferentiatie en begaafdheidsverschillen tussen leerlingen Er zijn globaal twee strategieen met behufp waan/an de aansluiting van onderwijssysteem kenmerken aan de begaafdheidsverschillen tussen leerlingen vergroot kan warden. De eerste strategie is een aanpassing van het bestaande onderwijssysteem; de tweede strategie behelst een wijziging van dit systeem. 3.1 Aanpassing van het bestaande onderwijssysteem Ervan uitgaande dat het huidige basisonderwijs gericht is op de gemiddelde kwaliteiten van leerlingen en daarom problemen kan veroorzaken bij leerlingen die hoog- dan wel zwakbegaafd zijn, ligt de conclusie voor de hand dat er naast de bestaande aparete scholen voor z-ovakbegaafde leerlingen 66k aparte scholen voor hoogbegaafde leeriingen moeten zijn. Deze eerste strategie houdt dus in dat hot speciaal onderwijs uitgebreid moot warden met een of meer onderwijs(sub)typen voor hoogbegaafde leerlingen. De voordelen van een dergelijke uitbreiding lijken te zijn: 1. Er kan meer recht gedaan warden aan de leermogelijkheden voor en de didactische kenmerken van onderwijsprocessen aan hoogbegaafde leerlingen. 2. Hoogbegaafde leerlingen warden niet meer gedwongen tot onderpresteren ("er gaat geen talent verloren"). 3. Te verwachten is dat er minder prestatie en motivatie problemen optreden bij hoogbegaafde leerlingen. 4. Er komt getnstitutionaliseerde aandacht en ondersteuning voor hoogbegaafde leerlingen. 5. Hoogbegaafde leerlingen zijn vaker in de gelegenheid "gelijkbegaafden" te treffen, hetgeen van grootbelang kan zijn voor de socials en emotionele ontwikkeling van hoogbegaafde leerlingen. 6. Gemiddeld begaafde leertingen zullen minder gedemotiveerd warden en daardoor relatief beter presteren, omdat de relatief hoog-presterende leeriingen niet meenn de klas zijn. De nadelen van hetcreeren van een apart onderwijs(sub)type en aparte scholen voor hoogbegaafde leerlingen zouden kunnen zijn: 1. Er Ran een neiging tot elitainsme ontstaan of bevorderd warden. 2. De sociale omgang van hoogbegaafde leerlingen met "minder- 12-

4 begaafde" leeriingen, en die van de minder-begaafde met de hoogbegaafde leerlingen, negmt af. 3. In politiek opzicht is or (om redenen van financiele aard) een tendens in de richting van het reduceren van het aantal scholen voor speciaal onderwij's: dit zal niet bevorderend werken op pogingen om aparte scholen te stichten. 3.2 Wijziging van het bestaande onderwijssysteem Een belangrijk aanknopingspunt voor hot adequaat wijzigen van het onderwijssysteem is differentiatie binnen de onderwijs leersituatie. Dit vereist met name een adequaat leerplan of curriculum en adequaat leerkracht management. Een curriculum dient wat betreft inhoud, didactische en organisatorische werkvorm, en beoordeling van leerprestaties te kunnen differentieren naar klassikale leerprocessen, leerprocessen binnen (sub)groepen leerlingen en leerprocessen binnen ind'ividuele leerlingen. Bovendien dienen curriculum onderdelen ter selectie van leerlingen onderscheiden te warden van niet-selecterende onderdelen. De onderdeien die gebruikt warden ten behoeve van selectie van leerlingen kunnen aangeduid warden als kerncumculum. Kerncurricula zouden in de vorm vanmodulen (afgeronde eenheden) ontwikkeld moeten warden voor de periode van het begin van het basisonderwijs tot en met hot einde van het voortgezet onderwijs. Bovendien zouden zij landelijk ingevoerd moeten warden. Zij zouden zowel schoolvak specifieke onderdelen als overlappende onderdelen met andere schoolvakken dienen te bevatten. Erzou aandacht moeten bestaan voor de continuiteit in de leerprocessen en leereffecten voor de leerling (en niet zozeer een toespitsing op school of onderwijstype). Enkele huidige ontwikkelingen <peilingsonderzoeken eind basisonderwijs en eind voortgezetbasisonderwijs, bepaling eindtermen voortgezet basisonderwijs) zijn stappen in de goede richting, maar nog niet voldoende omdat zij weinig of niet inhaken op hetgeen er in onderwijs leersituaties gebeurt of zou moeten gebeuren. Er zijn verschillende voordelen van een dergelijke wijziging van het onderwijssysteem. Indien de bedoelde curricula in de onderwijspraktijk gebruikt zouden worden, zouden prestatie en motivatie problemen van met name hoog- en zwakbegaafde leerlingen gereduceerd kunnen warden. Bovendien komt er dan een helderder zicht op onderwijsprocessen en onderwijseffecten, en ontstaan er meer renderende overgangen tussen schooljaren en onderwijstypen (basisonderwijs en voortgezet onderwijs). -13-

5 In het kader van deze strategie kunnen drie aanpakken gehanteerd warden, die elkaar aanvullen en op grand van de benodigde tijd van elkaar verschillen. Geordend van effecten beschikbaar op de korte termijn (1) naar effecten beschikbaar op de lange termijn (3) zijn deze aanpakken: 1. Inventarisatie, registratie en beschikbaar stellen van voorhanden materiaal en werkwijzen waarmee gedifferentieerd Ran worden; 2. Ontwikkeling van ieerstof voor (hoog)begaafde leerlingen; 3. Ontwikkeling van de juiste "curricula". Inventarisatie, registratie en beschikbaar stellen van voorhanden materiaal en wertwijzen waarmee gedifferentieerd kan warden Bij deze soort activiteiten wordt met name aangesloten bij en gebruik gemaakt van reeds bestaande differentierende leermiddelen. Hetvoordeel van deze aanpak is dat de leermiddelenproblematiek op korte termijn zijn scherpste probleemkanten zou kunnen veriiezen. Daze aanpak zou via twee wegen uitgevoerd kunnen warden. De eerste weg heeft betrekking op de beschikbare leermiddelen. het gaat hierbij am inventarisatie, registratie, categorisering, controls, en het nagaan van onderlinge relaties tussen beschikbare leermiddelen (waaronder ook schriftelijk onderwijs, teleac enz.). Hierbij kan gebruik gemaakt warden van reeds uitgevoerd onderzoek. Slechts waar dit het meest nodig of het meest urgent is, vindt op beperkte schaal uitbouw van leermiddelen plaats. De tweede weg betreft het uitvoeren van onderzoek naar bestaande inhouden en vormgevingen van differentiatie in de onderwijspraktijk am na te gaan of, en zo ja op welke concrete wijze(n), daze differentiatie de prestatie en motivatie problemen van hoog- en/of zwakbegaafde leerlingen zou kunnen reduceren. Indien bijvoorbeeld Montessori of Jenaplan onderwijs gegeven wordt, zou in deze onderwijstypen in vergelijking met het leerstof jaarklassen systeem sprake moeten zijn van relatief positiever prestatie en motivatie effecten bij hoog- en zwakbegaafde leerlingen. Ontwlkkeling van leerstof voor {hoog)begaafde leerlingen Door Prof. Dr. F. Monks en Prof. Dr. P. Span zijn begin 1988 voorstellen voor leerplan ontwikkeling voor hoogbegaafde leerlingen ingediend bij het Ministerie van Onderwijs (zie elders in dll nummer, red.). Deze vooretellen zijn gehonoreerd voor de periode Aan de toekenning was onder andere de voorwaarde verbonden dat de uitvoering van de projecten in samenwerking met de Landelijke 14-

6 Pedagogische Centraen de Onderwijs Begeleidings Diensten zou geschieden. Ook in de Onderwijs Begefeidings Dienst Gouda wordt in beperkte mate gewerrkt aan de ontwikkeling van leerstof voor (hoog)begaafde leerlingen. Ontwikkeling van de "juiste'curricula Deze aanpak is de meest complexe, maar ook de meest veelbelovende van de drie voorgestelde aanpakken: De leerstof van de verschillende onderdelen van een schoolvak vanaf het begin van de basisschool tot en met het voortgezet onderwijs wordt verzameld en geordend volgens inhoud, didactische werkvorm, organisatorische werkvorm, en soort. leerproces (klassikaal, subgroep, individueel). De niveaus in de leerstof warden gerelateerd aan de niveaus van de leerstof in de verschillende peilingsonderzoeken. Gebmikt worden de meest gangbare methoden in het reguliere onderwijs 6n de methoden in de traditionele vernieuwingsscholen. De inventarisatie en ordening dient mede te leiden tot een indeling volgens kemcurriculum (inclusief diagnostische toesten en herhalingsstof) en niet-selocterende curriculum onderdelen (waaronder verrijkingsstof met type I, II, en III activiteiten). (Voor een definitie van type I, II, en III acdviteiten wordt verwezen naar hat anikel over de onderzoeken van Prof. Dr. F. MOnks en Prof. Dr. P. Span, red.) Bij deze inventarisatie zouden betrokken moeten worden: het Institojut voor de Leerplan Ontwikkeling (SLO), de Landelijke Pedagogische Centra (LPC), Onderwij's Begeleidings Diensten (OBD), en onderwijsonderzoekers. In de begeleiding zouden onder andere leerkrachten uit het reguliere en traditioneel vernieuwend onderwijs moeten participeren. Na de inventarisatie warden deskundigen gewaagd hun mening te geven over de adequaatfieid van het resultaat, met name wat betreft de indeling naar kerncurriculum en niet-kerncurriculum. Na aanpassing van de leerstofordeningen op grand van de deskundigen oordelen wordt elk curriculum betrokken in longitudinale evaluatie onderzoeken met betrekking tothet feitelijk functioneren. Onderzocht warden de onderwijsprocessen in de onderwijs leersituatie en de (cognitieve en motivationele) leerprocessen en teereffecten op de leerlingen. Met resultaat is van belang voor volgende ontwikkeling/onderzoek cycli. 15-

7 4. Conclusies Erkunnen verschillende conclusies getrokken warden. De eersteis dat het onderwijssysteem 6f aangepast 6f gewijzigd moet worden, omdat zowel hoog- als zwakbegaafde leerlingen nu onevenredig veel probleman moeten ervaren. De tweede conclusie is dat het op voorhand niet exact duidelijk is of onderwij'ssysteem aangepast 6f gewijzigd moet warden. De bovenbeschreven aanpassing (oprichting van scholen voor hoogbegaafde leerlingen) heeftwaarschijnlijk sneller resultaat voor de categorie hoogbegaafde leerlingen; de bovenbeschreven wijziging (consequento verantwoorde differentiatie binnen onderwijs leersituaties van het gehele basisen voortgezet onderwijs) neem meer tijd in beslag, maar heeft in principe positieve gevolgen voor het functioneren van elke leerling in het onderwijssysteem. Misschien geven meer pragmatische criteria de doorslag. Het al dan niet oprichten van een school (voor hoogbegaafde leertingen) wordt met name bepaald door factoren als het potentieel aantal leerlingen in de regio en het organisatorisch vermogen van de ouders (en andere belangstellenden) om tot een dergelijke school te komen. Met realiseren van differentiatie binnen onderwijs leersituaties doet met name een beroep op inhoudelijke en didactische kenmerken van onderwij'smethodes en de bereidheid van leerkrachten. Wat dit laatste betreft: de bereidheid van leerkrachten om te differentieren lijkt aanwezig, maar zou we) eens gestimuleerd kunnen warden door de oprichting van aparte scholen voor hoogbegaafde leerlingen. Hulp bij de begeleiding van een hoogbegaafd kind Mariou Gemmeke Het Twents Adviesbureau Met ingang van het vorige nummer zijn in Signaal de adressen opgenomen van het T.A.B. Dit bureau is in 1951 gestart als beroepskeuzebureau en in de loop der jaren hebben de medewerkers zich vooral gespecialiseerd in de didactiek. De begeleiding van leerlingen en docenten bij het voortgezet onderwijs bij problemen van didactische aard werd het voornaamste werkterrein. Scholen kunnen met het T.A.B. een begeleidingscontract sluiten, waarbij de kosten van een dergelijk contract door de overheid warden gedragen 16-