Architectuur als taal lezingen van Haus Aggstall David de Kool

Transcriptie

1 Architectuur als taal lezingen van Haus Aggstall David de Kool Het eerste wat mijn goede vriend en hovenier Fred opmerkte toen ik hem een afbeelding van het huis in Aggstall van Hild und K Architekten liet zien, was dat het leek alsof dit huis een gebreide trui aan had. Hij vond het leuk dat je meteen zag dat het gebouw gemaakt was om je warm te houden. In eerste instantie intrigeerde het huis mij ook vanwege de bijzondere gevel, ik lette echter meer het metselverband; hoe er met eenvoudige middelen een patroon was gemaakt. Met hele stenen, halve stenen, twee dieptes en één kleur kreeg het abstracte volume een chiquere kwaliteit dan de velen gepleisterde en in pastel kleuren geverfde nieuwerwetse boerderettes die ik kende van mijn fietstochten door Beieren. Door de strenge symmetrie, de sterke geometrie en door de veranda deed het huis me denken aan een kleine geabstraheerde renaissance villa. In de beschrijving van de architecten zelf wordt duidelijk dat ze de traditionele verschijningsvorm van de Beierse boerderijen wilden verheffen tot architectuur. Ze legde een abstract patroon over hun doelbewuste referentie naar de lokale bouwvorm, zonder dat ze doelden op de gebreide trui die veel mensen in de gevelstructuur zien. (Hild und K 2001, p 136)

2 Ieder individu leest een ander verhaal in een gebouw. Uit bovenstaande voorbeelden wordt duidelijk hoe verschillend de lezingen van een leek (Fred), de ontwerpers (Hild und K architecten) en een architectuurstudent (Ikzelf) kunnen zijn. Afhankelijk van onze ervaringen, standpunten, referentiekaders en persoonlijkheden projecteren we overeenkomstige en afwijkende lezingen op dit huis. Gebouwen zijn wat mij betreft het meest boeiend wanneer ze leesbaar zijn voor verschillende doelgroepen; dat er zowel interessante en verrassende elementen inzitten voor een leek met een gemiddeld referentiekader, als voor iemand die professioneel met een gebouwen bezig is, zoals een architectuurstudent of architect. De vraag is hoe deze lekenleesbaarheid en professionele leesbaarheid samengaan in een gebouw, en, specifieker, hoe dit gebeurd in Haus Aggstall. Om een tekst te kunnen lezen zul je eerst de woorden en zinnen moeten kunnen herkennen. Om een gebouw te kunnen ontleden in wat in een tekst woorden en zinnen zijn moet je kennis hebben van de architectonische codes, bijvoorbeeld dat een trap betekend hier kan men van verdieping wisselen. Dit zal eerst behandeld door middel van hetgeen Umberto Eco hierover heeft geschreven. Als je woorden en zinnen kunt begrijpen, betekend dat nog niet dat je een verhaal begrijpt, laat staan een verhaal dat naast toegankelijk verhaal voor de gewone lezer ook een diepgaandere laag heeft voor de intellectueel. Aan de hand van wat Robbert Venturi en Denise Scott Brown geleerd hebben in Las Vegas zal ingegaan worden op de manieren waarop gebouwen dienen als massacommunicatiemiddel, waarna ten slotte het verschil geduid wordt tussen banale communicatiemethodes en de toepassing van deze middelen in een geraffineerdere configuratie. Dit gebeurt door een vergelijking maken tussen Eco s analyse van stripverhalen en de lessen van Haus Aggstal. Architectuur als taal. Allereerst dus hoe onderdelen van een gebouw gelezen kunnen worden als tekens: over architectuursemiotiek. Hoewel architectuur volgens Karina van Herck en André Loecks in hun bloemlezingresumé de queeste van de architectuursemiotiek altijd is geassocieerd met taal, en dit denken nooit afwezig is geweest, zijn er aan het einde van de jaren 60 en in de jaren 70 door theoretici pogingen ondernomen om architectuur betekenis te laten winnen door haar expliciet als een taal te beschouwen. Francoise Choay betoogd bijvoorbeeld dat het gebrek aan kwaliteit in de naoorlogse gebouwen te wijten is aan de reductie van tekens en betekenissen onder invloed van de architectonisch-stedebouwkundige denkbeelden van de industriële maatschappij. De opbouw van architectuurtaal of architectuurtalen zou nieuwe gebouwen meerdere en eigentijdse betekenissen kunnen geven. Met andere woorden: de semiotiek moest het redmiddel zijn van de architectuur die haar legitimiteit kwijtgeraakt was. (Van Herck 2001 p ) Volgens Van Herck en Loecks leverde Umberto Eco één van de meest overtuigende bijdragen aan dit debat. Eco betoogt in zijn essay De afwezige structuur dat architectuurtekens bestaan uit betekenaars [signifiants] en betekenden [signifiés]. Betekenaars zijn beschrijfbaar en categoriseerbaar: ze denoteren de specifieke functie van een architectonisch teken, op basis van geconventioneerde codes. Een venster denoteerd bijvoorbeeld de functie als gevelopening: ze brengt daglicht/ uitzicht in het interieur. Deze betekenaars kunnen verder worden opgevuld met betekenden: met codes die verdere betekenissen connoteren: de vensters van een bebouw zijn bijvoorbeeld vormgegeven en geordend volgens een architectonische ideologie. Naast de functionele denotatie kan een architecturaal object velen verschillende connotaties hebben, dus niet enkel de architectonische stijl, maar ook symbolische waarden zoals een plaats voor gezinsleven, gemeenschapsplek of veiligheid. (Van Herck & Loecks 2001, Eco 1968) Volgens Eco moet de vorm van een object niet enkel haar functie mogelijk maken, ze moet het gemakkelijk vervullen van haar taak ook zo begerenswaardig mogelijk maken. Dit kan enkel wanneer de ontwerper zich baseert op bestaande codificatieprocessen. Nieuwe codes kunnen enkel gecreëerd worden door zoveel mogelijk elementen van oude codes erin te verwerken. (Eco 1968) Eco beschrijft in zijn essay vervolgens architecturale codes zoals afgebeeld in onderstaande tabel. Deze indeling valt hij zelf direct aan door te stellen dat het belangrijkste verschil met een gesproken en geschreven taal er op berust dat hij hier een gesloten systeem heeft beschreven, terwijl er in een taal juist een oneindig aantal boodschappen gegenereerd kunnen worden. architecturale codes 1. syntactiche codes 2. semanctische codes articulatie architecturale elementen typologische articulatie denotatie structurele locia denotatie primaire functie connotatie secundaire functie denotaie ruimtelijk indelende kenmerken & connotatie ideologie van het wonen sociale typen ruimtelijke typen balken, vloeren, dak, terras, methope, fronton, woongedeelte, ziekenhuis, villa, tempel met gewelven, zolderkamer, koepel, zuil, timpaan slaapgedeelte, school, kasteel, cirkelvormige consoles, trap, venster eetkamer, herenhuis, station plattegrond, tempel bogen, zuilen, woonkamer met kruisvormige platen, betonnen plattegrond, 2 geraamtes vloeiende ruimte 3

3 Niemand zal ontkennen dat het mogelijk is om bijvoorbeeld een oneindig aantal verschillende kerken te ontwerpen, maar om te voldoen als kerk, zal het gebouw moeten voldoen aan een aantal basisvoorwaarden die de maatschappij voorschrijft aan de architectuur van een kerk. Uiteindelijk komt Eco tot de conclusie dat de architectuur dan misschien wel vanuit bestaande architecturale systemen vertrekt, maar dat ze feitelijk berust op codes die niet tot de architectuur behoren om nieuwe boodschappen te ontwikkelen zal hij eerst moeten denken als socioloog, antropoloog, hygiënist, politicus, enz, en pas daarna als architect. (Eco 1968, p411) Haus Agstall Toegepast op het huis in Aggstall kunnen de codes die Eco in zijn schema beschrijft zonder veel moeite benoemd worden. Zo denoteren bouwkundige elementen zoals de kolommen en de muren de syntactische codes van de constructie. Semantische codes van architectonische elementen zoals het dak en de trap denoteren hun primaire functies van respectievelijk droog houden en stijgen; het afdak aan de voorkant van het huis connoteerd de symbolische functie van het articuleren van de entree en de muren die een grote ruimte op de begane grond denoteren, samen met de doorloopbare gevelopeningen, de ideologie van een gemeenschappelijk woonruimte om overdag in te leven die een directe relatie heeft met de tuin. De andere semantische codering van typologische articulatie maakt het ons mogelijk om te lezen dat het gebouw qua korrelgrootte en volume sociaal getypeerd kan worden als een huis. De orthogonale plattegrond met kamers, geschakeld via een gang/hal, kan ruimtelijk gelezen worden als een conventionele statische schakeling. Het systeem van architectonische coderingen stelt ons in staat om gebouwen te ontleden zoals we op de basisschool leerden een zin te ontleden in haar elementen (taalkundig: lidwoorden, zelfstandig naamwoorden, bijvoeglijk naamwoorden, etc.) en anderzijds haar indeling (redekundig: onderwerp, leidend voorwerp, bijwoordelijke bepaling, etc.). We kunnen met deze ontleding echter nog niet direct begrijpen wát we lezen in gebouwen. Zoals in de inleiding al werd vermeld berusten de verschillende lezingen van een leek en een geoefend oog op een verschil in projectie. Een gebouw moet dan wel geschikt zijn om door beiden gelezen te worden, 4 of, om in de metafoor van het geschreven verhaal te blijven: een 5

4 verhaal moet zó zijn geschreven dat verschillende lagen voor verschillende doelgroepen leesbaar zijn. Om hierin een eerste stap te zetten wordt hierna verkend hoe in een massacultuur boodschappen bouwkundig worden geschreven. Leren van Levitown In het eerste deel van het boek Leren van Las Vegas van Robbert Venturi en Denise Scott Brown wordt de stad Las Vegas geanalyseerd: in het bijzonder de ruimtelijkheid van de autosnelweg en de manier waarop bilboards met allerlei symbolen langs de strip de voorbij rijdende automobilist proberen te lokken. In het tweede deel worden de lessen daarvan uitgewerkt in de theorie van lelijke en gewone architectuur. Dit deel leest enerzijds als een tirade tegen de modernistische beweging en anderzijds als een betoog voor de toepassing van populaire symboliektechnieken. Venturi en Scott Brown beargumenteren in dit deel dat het verheffen van het programma en de constructie tot de mooiste en beste vorm, zoals de modernisten pretendeerde te doen, gebouwen opgeleverd die enkel de constructie en het programma uitdrukken. Door deze gebouwen te vergelijken met een eendenwinkel die vormgegeven is als een enorme eend worden deze gebouwen weggezet als eenden (ducks). Los van de doeltreffendheid van deze vanuit propagandistisch oogpunt briljante metafoor, menen Venturi en Scott Brown dat er weinig mis is met het ontwerpen van eenden, maar dat je beter een gedecoreerde schuur kan ontwerpen (decorated shed). (Venturi 1972) Veel modernistische gebouwen verwijzen naar referenties en zijn ze dus niet enkel het ruimtelijk gevolg van hun programma en constructie. Ze refereren bijvoorbeeld naar cruiseschepen, fabrieken, graansilo s of mediterrane nederzettingen, of ze verwijzen impliciet naar andere modernistische gebouwen, bijvoorbeeld Le Corbusiers La Tourette als model voor onder andere het stadhuis in Boston. Eigenlijk zijn veel destijds hedendaagse gebouwen dus eigenlijk schuren die gedecoreerd zijn met symbolen die verwijzen naar referenties. De tweede reden om geen eenden te ontwerpen is dat de onderliggende doelstellingen in het eigentijdse bouwklimaat van budgettaire beperkingen en veranderende programmatische eisen in veel gevallen beter te bereiken zijn door een min of meer generiek gebouw kundig te decoreren. (Venturi 1972) Het betoog van Venturi en Scott Brown komt er wat mij betreft een gedecoreerde schuur kan zijn, maar dat alle gebouwen eigenlijk in verschillende mate gedecoreerde schuren zijn. In elk gebouw zitten namelijk symbolen: elementen die verwijzen naar andere gebouwen, naar idealen, naar programma, etc. Venturi en Scott Brown wijzen ons er op dat we veel kunnen leren van de manier waarop deze symboliek werkt bij populaire boodschappendragers in hedendaagse gebieden die door vele critici zijn vergruisd, zoals Las Vegas, Route 66 of Levitown. Het suburbane woonmilieu van Levitown is het voorbeeld dat het dichtst bij het verhaal ligt dat te lezen is in Haus Aggstal: Het afdoen van de architectonische waarde van The Strip laat het gezonde verstand en de eenvoud van de programmatische indeling buiten beschouwing, welke voorziet in de behoeften van onze zintuigen in een automobiele omgeving van grote ruimtes en snelle beweging, inclusief de noodzaak voor expliciete en verhoogde symboliek. Vergelijkbaar, in suburbia bereikt de eclectische ornamentiek op en rond elk relatief klein huis je over een relatief groot gazon en heeft hierdoor een effect dat normale architectonische articulatie nooit zou kunnen hebben, tenminste, niet in de tijd voordat je naar het volgende huis kijkt. Het gazon tussen het huis en de gekromde stoep werkt als een visuele aanjager binnen deze ruimte door de symbolische architectuur te koppelen aan de bewegende auto. Kitscherige sculpturen, rijtuiglampen, wagenwielen, decoratieve huisnummers, fragmenten van houten hekken en brievenbussen op star gelaste kettingen hebben allemaal zowel een ruimtelijke immense ruimte, zoals ( ) de tempel ruïnes in Engelse tuinen dat bijvoorbeeld ook doen ( ) (Venturi 1972, p153) In de onderstaande tekening en in latere tentoonstellingen illustreren de schrijvers goed welke boodschappen deze populaire decoratie dragen. De verwijzing naar verschillende vernaculaire elementen zitten ook in het huis in Aggstall, bijvoorbeeld de referentie naar de gebreide trui en naar de traditionele Beierse boerderij. Echter, juist in het combineren van deze verschillende normale referenties op een serieuze manier, zit volgens mij een meerlagigheid die ten grondslag kan liggen aan de verschillende projecties. Dit roept de vraag op of het verschil in gewone leesbaarheid en leesbaarheid voor het geoefende oog hem zit in het combineren van meerdere gewoon leesbare referenties. Populaire lectuur en intellectuele diepgang in stripverhalen In de essaybundel De structuur van de slechte smaak analyseert Umberto Eco uitingen van massacultuur om de wisselwerking tussen kitsch en avant-garde te belichten. In twee van deze essays omschrijft hij het verschil tussen platte verhalen en schijnbaar platte verhalen waar toch een literaire diepgang in zit. Hij doet dit aan de hand van de stripverhalen van Superman en de strip Peanuts met hoofdpersonage Charlie Brown, bij mij beter bekend om zijn hond, Snoopy. Superman is volgens Eco een voorbeeld van een hedendaagse mythe. Het briljante aan de mythe van Superman is dat hij de sterkste, snelste en intelligentst mogelijke persoon is, maar tegelijk ook dezelfde kwetsbaarheden heeft als ieder ander mens wanneer hij vermomd is als Kent Clark. Dit zorgt ervoor dat de potentiële lezer zich met superman kan identificeren. (Eco 1988) In tegenstelling tot de klassieke en bijbelse mythen van vroeger gebeuren de avonturen van Superman niet in het verleden, maar in het heden, wat volgens Eco voor een probleem zorgt. Als de verhalen van Superman gebeuren terwijl wij ze wekelijks lezen, dan zou Superman telkens moeten leren van de problemen waar hij telkens mee geconfronteerd wordt. Zijn karakter zou dan verslijten, en niet, zoals klassieke mythen, op voorhand een onverslijtbaar personage zijn omdat zijn 6 niet op neer dat een willekeurig gebouw enkel óf een eend, óf als een symbolische rol, hun vorm wordt geïdentificeerd met 7

5 heldendaden al gepasseerd zijn. Om dit probleem te omzeilen passen de makers een truc toe: ze beginnen de verhalen alsof het om een terugblik gaat. Elk verhaal is opnieuw een terugblik, waarbij sommige eerder gebeurd zijn dan de andere. Nieuwe verhaalelementen, zoals de verschijning van Superwomen, worden geïntroduceerd door sommige verhalen nog eens te vertellen vanuit een ander perspectief, waarbij bleek dat Superwomen altijd al aanwezig was, maar dat haar rol tot nu toe nog niet belicht was. Nauwkeurig geanalyseerd blijkt dat de opeenvolging van de verhalen niet klopt: verhaal A komt voor B, komt voor E, maar E was ergens tussen A en B in, terwijl D gelijktijdig met A passeerde. Door het vertelperspectief valt dit de lezer helemaal niet op. De impliciete boodschap die deze vervlakking van tijd aan de lezer meegeeft is, volgens Eco, dat het niet nodig is om jezelf te ontwikkelen: het is goed om eenvoudig en zorgeloos te bestaan. (Eco 1988) Het stripverhaal is een industrieproduct dat wordt gemaakt zo weerspiegeld het stripverhaal in de meeste gevallen de impliciete pedagogie van een systeem, en functioneert het als een factor die de betekenis van heersende mythen en waarde versterkt. (Eco 1988, p259) Toch zijn er een aantal voorbeelden van auteurs onder dezelfde omstandigheden juist wél een maatschappij kritische en bevrijdende rol wisten te spelen en zo de gevoelens van hun publiek ten goede wisten te veranderen. De twee hoofdrichtingen hiervan zijn satire en de lyrische stripvorm. Vooral die laatste wordt aan de hand van de beschrijving en analyse van enkele voorbeelden goed uitgewerkt. Het gaat Eco om korte verhalen die op periodieke basis verschijnen, waarbij het gegeven van het individuele verhaal misschien wél wordt afgerond in vier plaatsjes, maar dat verhaal niet enkel fungeert als een op zichzelf staand geheel. De echte waarde ontstaat door de aanhoudende door de voortdurende halsstarrige opeenvolging van verhalen. volgens de wensen van de bovenlaag: het functioneert Bij een dergelijk [de lyrische stripvorm] stripverhaal wordt de 8 helemaal volgens de regels van de verborgen overredingskracht en verondersteld bij de lezer een hang naar verstrooiing, hetgeen de makers van het product onmiddellijk sterkt in hun paternalistische neigingen en de auteurs passen zich aan: toeschouwer niet geconfronteerd met uitbundige kwinkslagen, realistische of karikaturale verwijzingen, zinspelend op seks en geweld. Het stripverhaal, waarin de lezer een routineuze bevrediging vond van bepaalde verlangens, beantwoord dit 9

6 Geraadpleegde literatuur: Eco U: De Structuur van de slechte smaak: Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam (1988). Eco U: De afwezige structuur: Bompiani, Milaan (1968). In: Heynen H (ed.): Dat is Architectuur, Sleutelteksten uit de twintigste eeuw: 010 publischers, Rotterdam (2001). Herck van K, Loecks A: De queeste van de architectuursemiotiek. In: Heynen H (ed.): Dat is Architectuur, Sleutelteksten uit de twintigste eeuw: 010 publischers, Rotterdam (2001). Hild und K (2001): On Architecture and contamination. Letters for late summer: 2G : revista internacional de arquitectura, Barcelona: n. 42, p Venturi R, Scott Brown D, Isenour S: Learning from Las Vegas: the forgotten symbolism of architectural form: MIT Press, London (1993). (origineel: 1972) Afbeeldingen op pagina s 1,2,4,5,11: HildundK.de, bezocht op Afbeelding op pagina 6: Venturi 1972, p Afbeelding op pagina 7: Venturi 1972, p158. Afbeelding op pagina 8: Hild und K 2001, p137. Afbeelding op pagina 9: Dccomicsartists.com, bezocht op 19- maal dus niet aan zijn verwachtingen, hij ontdekt echter wel de mogelijkheid van een puur allusieve wereld, een muzikaal plezier waarvan de gevoelens allesbehalve banaal zijn. (Eco 1988, p 263) De strip Peanuts is hiervan een voorbeeld. De strip gaat over een groep kinderen en de hond Snoopy die met elkaar spelen en praten. De lezer wordt telkens opnieuw geraakt door variaties op dezelfde schema s tussen de hoofdrolspeler. Hier komt nog eens bij dat er allerlei volwassen thema s terug te lezen zijn in gedrag van de kinderen. In de woorden van Eco: Peanuts kan zowel de meest verwende volwassene bekoren als kinderen. Het is net of ieder iets voor zichzelf er in terugvind, dit is steeds hetzelfde element, toegankelijk met twee verschillende sleutels (Eco 1988, p265) blijven maken. Met enige goede wil kan gesteld worden dat de bourderettes, jaren 30 wijken, neokoloniale huizen en andersoortige nieuwe aannemerwoningen die in de suburbane gebieden gebouwd worden de Superman-mythes van de architectuur zijn: met soms rare fratsen wordt geprobeerd om ontwikkeling te ontkennen. Dit zijn gebouwen waar dan misschien wel een groot aantal referenties en symbolen in te lezen zijn, waarop Venturi & Scott Brown ons wijzen, maar ze beantwoorden precies de verwachtingen van de lezer. Over de lyrische stripverhalen, zoals Peanuts, werd beweerd dat er door de schijnbaar oneindige variatie op enkele thema s met vaste hoofdpersonen een grotere diepgang bereikt en niet routineus een bepaalde bevrediging brengt. Dit is mijns inziens precies wat Haus Aggstall doet, zeker wanneer Afbeelding op pagina 10: Edgarallanpoe.it,, bezocht op Normaliteit + X Kunnen we het geen Eco beweerd over strips toepassen op de verhalen die we lezen in gebouwen? Over Superman werd beweerd dat de overkoepelende tijdslijn gemanipuleerd werd om het gebrek aan verslijting van het karakter te vermommen, waarbij de makers allerlei nieuwe problemen, uitdagingen het geplaatst wordt als één verhaal binnen het oeuvre van de architecten. Haus Aggstall is een terugkomend thema, het woonhuis, gebouwd met dezelfde personages als andere woonhuizen: de betekenaars en betekenden zoals bakstenen muren, schuine daken, deuren, ramen, trap, etc. Echter juist door een originele variatie op dit thema, het metselverband, wordt de lezer verrast en lezen verschillende aanschouwers 10 en personages verzinnen om nieuwe verhalen te kunnen met verschillende sleutels hetzelfde gebouw. 11