DE STEMKWALITEIT BIJ PROFESSIONELE MUSICALACTEURS EN MUSICALSTUDENTEN

Transcriptie

1 DE STEMKWALITEIT BIJ PROFESSIONELE MUSICALACTEURS EN MUSICALSTUDENTEN WAT IS DE STEMKWALITEIT BIJ PROFESSIONELE MUSICALACTEURS EN MUSICALSTUDENTEN ZOALS GEMETEN MET EEN PERCEPTUELE BEOORDELING, SUBJECTIEVE BEVRAGINGEN EN OBJECTIEVE METINGEN? Aantal woorden: Fien Quintyn Stamnummer: Promotor: dr. Evelien D haeseleer Copromotor: Prof. dr. Kristiane Van Lierde Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Logopedische en Audiologische Wetenschappen Academiejaar:

2

3

4 Dankwoord Vooreerst zou ik graag enkele leden van de opleiding Logopedische en Audiologische Wetenschappen willen bedanken, waaronder dr. Evelien D haeseleer, prof. dr. Kristiane Van Lierde en Petra Van de Walle. Mijn promotor, dr. Evelien D haeseleer, volgde het proces van deze masterproef nauwlettend op en streefde telkens naar een betere versie van deze scriptie. Bovendien was ze steeds bereid om op eventuele vragen een uitgebreid antwoord te formuleren. Mijn copromotor, prof. dr. Kristiane Van Lierde, wil ik oprecht bedanken om zich te interesseren in deze thesis. Ondanks de drukke agenda s en vele scripties vonden prof. dr. Van Lierde en dr. D haeseleer toch de tijd om het eindresultaat na te lezen. Naast mijn promotoren zou ik graag Petra Van de Walle bedanken. Zij was voor de studenten hét aanspreekpunt om praktische zaken, zoals reservaties van praktijklokalen, te regelen. Ten tweede wil ik mijn oprechte dank betuigen aan An Nuytinck. Zij ontleende meermaals haar praktijkruimte waardoor meerdere stemtesten ongestoord konden uitgevoerd worden. Bovendien moedigde ze mij telkens aan om niet op te geven op momenten waar het allemaal iets moeilijker ging. De personeelsleden en studenten van de Fontys Hogeschool voor Kunsten in Tilburg verdienen uiteraard ook een vermelding in dit dankwoord. Zij engageerden zich namelijk om een lokaal te reserveren waar meerdere stemtesten konden doorgaan, waarvoor mijn oprechte dank. Zonder hun bereidwilligheid was het voor mij onmogelijk om deze masterproef tot een goed einde te brengen aangezien de steekproef slechts de helft van het huidig aantal zou bedragen. Naast de studenten die zich geëngageerd hebben om deze testen mogelijk te maken en de ruimte te reserveren, wil ik ook de overige deelnemers bedanken om deel te nemen aan de studie. Ondanks hun beperkte vrije tijd slaagden zij er toch in om tijd vrij te maken voor deze masterproef. Hierbij steunen ze niet enkel mij, maar ook de wetenschap. Vervolgens verdient ook mijn medestudente, Marie Decrem, een woord van dank. Zij was bereid om, ondanks haar eigen thesis, alle spraakstalen blind te beoordelen aan de hand van de GRBASI-schaal. Dit vergt behoorlijk wat tijd en concentratie.

5 Tot slot zou ik graag mijn gezin en dichte vrienden willen bedanken voor de vele steun die zij mij het afgelopen jaar hebben gegeven. Het voorbije academiejaar was er eentje met veel stress en bijgevolg werd hun engelengeduld bijzonder op de proef gesteld. Graag zou ik hen ook bedanken om deze scriptie aandachtig na te lezen.

6 Abstract Nederlandstalig Doelstelling: De doelstelling van het onderzoek is het bepalen en vergelijken van de stemkwaliteit bij professionele musicalacteurs (MA) en musicalstudenten (MS) zoals gemeten met een perceptuele beoordeling, subjectieve bevragingen en objectieve metingen. Methode: De studie omvatte dertig deelnemers, waarvan achttien MS en twaalf MA. De stemkwaliteit werd in kaart gebracht aan de hand van een perceptuele beoordeling (GRBASI), subjectieve bevragingen (VHI, VHI-z, VTD, de pijnschaal en beïnvloedende factoren) en objectieve metingen (AVQI en DSI). Eventuele verschillen tussen beide groepen werden onderzocht aan de hand van de Mann-Whitney U test in SPSS Statistics 24. Resultaten: Beide groepen behaalden op de VHI een gemiddelde score (MS 13.61; MA 12.75) beneden de klinische drempelwaarde. Voor de VHI-z werd een gemiddelde score boven de klinische cut-off gerapporteerd (MS 24.11; MA 23.92). Alle deelnemers rapporteerden minstens twee negatieve symptomen bij de VTD, met een droog gevoel, geknepen gevoel en kriebelend gevoel als meest frequente symptomen. Bij de pijnschaal werden hoofdpijn, keelpijn, nekpijn, rugpijn en schouderpijn het vaakst gerapporteerd. Eén student en één acteur gaven aan te kampen met een stemprobleem op het moment van de studie. De vrouwelijke en mannelijke studenten behaalden op de AVQI een gemiddelde score van respectievelijk 2.59 en Voor de DSI bedroeg de gemiddelde score 7.47 en De vrouwelijke en mannelijke acteurs behaalden een gemiddelde score van 2.66 en 2.55 op de AVQI en 7.96 en 6.14 op de DSI. Deze waarden correleren met een goede stemkwaliteit en uitstekende vocale capaciteiten. Er werden geen significante verschillen gevonden tussen de twee groepen. Conclusie: Algemeen beschikken zowel de studenten als de acteurs over een goede stemkwaliteit. Ze blijken bovendien ook nog eens over uitstekende vocale capaciteiten te beschikken.

7 Abstract English Objective: The purpose of this investigation was to determine the overall vocal quality in professional musical theater performers (MTP) and musical theater students (MTS) as measured through perceptual findings of the investigator, questionnaires and voice quality indices. Furthermore, statistical differences in vocal quality between both groups were examined. Methods: Thirty participants were included, whereof eightteen MTS and twelve MTP. The overall vocal quality was measured through a perceptual finding of the investigator (GRBASI), questionnaires (VHI, VHI-z, VTD, the corporal pain scale and influencing factors) and voice quality indices (DSI and AVQI). Statistical differences between both groups were investigated through the Mann-Whitney U test using the software program SPSS Statistics 24. Results: Both groups reported a mean score lower than the clinical cut-off (MTS 13.61; MTP 12.75). However, a clinical score was found for the mean scores of the VHI-z (MTS 24.11; MTP 23.92). All participants reported at least two negative symptoms for the VTD. The most frequent symptoms were a dry throat, throat tightness and a tickling feeling. Headache, a sore throat, neck pain, back pain and shoulder pain were the most often reported symptoms for the corporal pain scale. Only one MTS and one MTP reported having voice complaints at the time of the study. The average scores female and male MTS achieved for the AVQI amount to 2.59 and The mean score for the DSI was 7.47 and The female and male MTP reached a mean AVQI score of 2.66 and 2.55 and a mean DSI score of 7.96 and These findings correlate with an overall good vocal quality and with excellent vocal capacities. There were no significant differences found between both groups. Conclusion: Both MTS and MTP have a good overall voice quality. Furthermore, they possess excellent vocal capacities.

8 Inhoudsopgave Inleiding... 1 Methode Participanten Methode en materiaal Subjectieve beoordeling Vragenlijsten Perceptuele analyse Objectieve meting Aerodynamische meting Akoestische analyse Statistische analyse Resultaten Subjectieve beoordeling Vragenlijsten Perceptuele beoordeling Objectieve meting Discussie Conclusie Referenties Appendices Bijlage

9 Lijst met tabellen Tabel 1: Resultaten van de Voice Handicap Index en de Voice Handicap Index aangepast aan de zangstem bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Tabel 2: Resultaten van de subschalen van de Voice Handicap Index bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Tabel 3: Resultaten van de subschalen van de Voice Handicap Index aangepast aan de zangstem bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Tabel 4: Resultaten van de Vocal Tract Discomfort scale (frequentie van symptomen) bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Tabel 5: Resultaten van de Vocal Tract Discomfort scale (intensiteit van gewaarwording) bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Tabel 6: Resultaten van de pijnschaal bij de musicalstudenten (MS). Tabel 7: Resultaten van de pijnschaal bij de musicalacteurs (MA). Tabel 8: Resultaten van de perceptuele analyse zoals gemeten met de GRBASIschaal bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Tabel 9: Resultaten van de objectieve metingen bij de musicalstudenten. Tabel 10: Resultaten van de objectieve metingen bij de musicalacteurs.

10 Inleiding De stemkwaliteit bij musicalacteurs en musicalstudenten is een belangrijk, doch weinig bestudeerd domein. Net zoals bij andere elite vocal performers 1 vormt het stemapparaat de bron van hun inkomen. Zowel musicalacteurs als musicalstudenten kunnen hun beroep of studies slechts naar behoren uitvoeren indien hun stem in een goede conditie verkeert. In de literatuur zijn er slechts een gering aantal recente artikels 2 te vinden met betrekking tot stemkwaliteit en -gebruik bij musicalacteurs en musicalstudenten. De reeds uitgevoerde studies betreffen bovendien vaak enkel bevragingen of observaties (Watson, Oakeshott, Kwame & Rubin, 2013; Phyland et al., 2013; Gehling et al., 2014; Donahue, LeBorgne, Brehm & Weinrich, 2014). Musicalacteurs vormen een aparte groep binnen de elite vocal performers en mag men niet vergelijken met of gelijkstellen aan acteurs of zangers. Daar waar een acteur zich beperkt tot het zuivere acteerwerk, moeten musicalacteurs ook nog eens in staat zijn om fysieke activiteit, zoals dansen, uit te voeren en terzelfdertijd te zingen, zonder dat er wordt ingeboet aan de kwaliteit van het acteerwerk, de zang en/of dans. Om dezelfde reden mag men musicalacteurs niet als zangers beschouwen. Bovendien is het reeds bewezen dat variabelen zoals zangtraining en -ervaring, de omgeving waarin men zingt, het aantal uur per dag dat men zingt, etc. een belangrijke invloed uitoefenen op de stem en de incidentie van stemstoornissen (Satallof, 1984; Sataloff 1987; Sataloff 1987; Sataloff 1989; Sataloff 1991; Sataloff, Spiegel & Hawkshaw, 1991). Deze variabelen zijn vaak afhankelijk van het genre waarin men zingt (Batza, 1971; Cornut & Bouchayer, 1985; Hoit, Jenks, Watson & Cleveland, 1996; Osborne, 1979; Osborne; 1979; Shutte & Miller, 1993). Zo rapporteerde een studie van Phyland, Oates & Greenwood (1999) dat musicalacteurs meer uren per maand zouden zingen dan andere zangers. Dit doet vermoeden dat bepaalde zangstijlen eerder aanleiding geven tot bepaalde stemstoornissen dan andere stijlen. Deze implicatie werd echter niet bevestigd door de studie van Phyland et al. (1999). Zij hebben een studie uitgevoerd waar drie verschillende zangstijlen met elkaar werden vergeleken, namelijk opera, musical en hedendaagse zang. Er werden geen significante verschillen gevonden met betrekking tot de prevalentie van stemproblemen. 1 Elite vocal performers zijn personen voor wie het geringste stemprobleem ernstige professionele gevolgen heeft (Koufman en Isaacson, 1991). 2 Met recente artikels worden enkel artikels van de voorbije vijf jaar bedoeld. 1

11 Wat betreft de prevalentie van stemproblemen bij musicalacteurs is er nog geen algemene consensus bereikt. In de studie van Phyland et al. (1999) gaf meer dan de helft van de musicalacteurs aan over de afgelopen twaalf maanden minstens eenmaal met een stempathologie te zijn gediagnosticeerd. Laryngitis en oedeem bleken de meest voorkomende pathologieën te zijn. In de studie van Gehling et al. (2014) rapporteerde 26.7% van de musicalacteurs een verleden van stemstoornissen. Er werd een significant verschil gevonden in het voorkomen van een vocal injury tussen de vrouwelijke hoofdrollen (18.2%) enerzijds en de mannelijke hoofdrollen (31.8%), mannelijke bijrollen (22.4%) en vrouwelijke bijrollen (30.2%) anderzijds. Dit is een opmerkelijke bevinding aangezien vrouwen een hogere fundamentele frequentie hanteren dan mannen. Door de hogere fundamentele frequentie komen de stemplooien meer in contact en wordt zo het risico op een stemstoornis verhoogd. Bijgevolg wordt er verwacht dat zij eerder een stemletsel zouden oplopen dan mannen (De Bodt, Heylen, Mertens, Vanderwegen & Van de Heyning, 2015). Het percentage (26.7%) gerapporteerd door Gehling et al. (2014) ligt een heel stuk lager dan het percentage (ruim 50%) dat gerapporteerd werd in de studie van Phyland et al. (1999). Echter, als bovenstaande percentages worden vergeleken met de prevalentie van stempathologieën bij de normale populatie, zien we dat de musicalacteurs aanzienlijk hogere percentages behalen. Men schat de prevalentie van stempathologieën in de normale populatie tussen de 3 à 9% (Leske, 1980; Stemple, 2010; Wilson, 1987). Dat de prevalentie van stemstoornissen hoger ligt bij elite vocal performers wordt bevestigd door een studie van Melo Pestana, Vaz-Freitas & Conceiçao Manso (ter perse). Zij onderzochten de prevalentie van self-reported voice disorders bij zangstudenten en zangers aan de hand van een systematische review. Zij includeerden verschillende zangstijlen zoals onder andere classical choral, musicaltheater, classical en opera. De verworven data hebben ze opgesplitst in studenten enerzijds en zangers anderzijds. Uit de resultaten is gebleken dat 21.76% van de studenten en 40.53% van de zangers een voice disorder rapporteerden. We zien een duidelijke discrepantie tussen de studenten en de zangers, doch liggen de percentages hoger dan de percentages bij de normale populatie. Bovenstaande percentages indiceren dat de prevalentie van stemstoornissen bij professionele stemgebruikers hoger ligt dan bij niet-professionele stemgebruikers. Verder onderzoek 2

12 is nodig om de precieze prevalentie van stemstoornissen bij professionele musicalacteurs in kaart te brengen. Naast onderzoek naar de prevalentie van stemstoornissen bij musicalacteurs, trachtte men ook de prevalentie van stemstoornissen bij musicalstudenten te onderzoeken. In een studie van Donahue et al. (2014) rapporteerde slechts 16.5% van de musicalstudenten in het verleden een behandeling te hebben gekregen voor een stempathologie. Dit percentage staat in schril contrast met de bevindingen van een studie die de stemkwaliteit van eerstejaar dramastudenten in kaart wilde brengen (Lerner, Paskhover, Acton & Young, 2013). Op basis van een videolaryngostroboscopie stelden zij vast dat 59% van de dramastudenten symptomen van pathologische laryngale hyperfunctie vertoonden. D haeseleer et al. (ter perse) hebben de stemkwaliteit onderzocht bij eenendertig musicalstudenten. Op basis van een videolaryngostroboscopisch onderzoek werd 45.2% gediagnosticeerd met een organisch stemplooiletsel, waarvan 25.8% van de studenten symptomen vertoonde van erytheem. Watson et al. (2012) hebben scores van de VHI-10 vergeleken tussen musicalstudenten enerzijds en studenten geneeskunde anderzijds. Uit dit onderzoek is gebleken dat musicalstudenten hogere scores behaalden op de VHI-10 dan studenten geneeskunde. Er werd echter geen significant verschil gevonden in prevalentie van een stemprobleem op het moment van de studie (respectievelijk 16.3% en 4.7%). Er werd wel een significant verschil gevonden in prevalentie van een stemprobleem in het verleden. Bij de musicalstudenten rapporteerde 43% een stemprobleem in het verleden. Bij de studenten geneeskunde bedroeg dit percentage slechts 14%. De prevalentie van stemstoornissen die zich manifesteerden in het verleden ligt in de studie van Watson et al. (2012) hoger dan in de studie van Donahue et al. (2014). We besluiten hieruit dat verder onderzoek noodzakelijk is om de precieze prevalentie van stemstoornissen bij musicalstudenten in kaart te brengen. Het percentage uit de studie van Donahue et al. (2014) ligt een heel stuk lager dan de percentages gerapporteerd bij Phyland et al. (1999) en Gehling et al. (2014). De discrepantie tussen de studies met betrekking tot musicalacteurs (Phyland et al., 1999; Gehling et al., 2014) enerzijds en studenten (Donahue et al., 2014) anderzijds kan men verklaren aan de hand van twee argumenten. Ofwel hebben niet alle studenten, waarbij sprake was van een stemstoornis, hulp gezocht. Ofwel is dit te wijten aan het verschil in populatie (studenten versus professionals), ervaring en/of leeftijd. Dat 3

13 leeftijd en/of ervaring een mogelijke verklaring kunnen bieden, wordt bevestigd door de studie van Gehling et al. (2014). Zij kwamen tot de constatie dat musicalacteurs met meer dan vijftien jaar ervaring meer dagen afwezig waren omwille van stemproblemen dan acteurs met minder ervaring. Uit de statistische analyse is echter gebleken dat er geen correlatie gevonden werd tussen de ontwikkeling van een stempathologie enerzijds en het aantal jaren ervaring anderzijds. Watson et al. (2012), Lerner et al. (2013) en D haeseleer et al. (ter perse) hebben gelijkaardige percentages gevonden voor musicalstudenten in vergelijking met musicalacteurs (Phyland et al., 1999; Gehling et al., 2014). We vermoeden daarom dat het eerstvernoemde argument het meest waarschijnlijke is. Om deze aparte groep van elite vocal performers een op maat gemaakte opleiding aan te bieden, is het niet alleen belangrijk om de prevalentie van stemstoornissen in kaart te brengen, maar ook het stemgebruik en mogelijke risicofactoren. Donahue et al. (2014) hebben getracht om het stemgebruik en de stemgewoontes van musicalstudenten in kaart te brengen. Ze schonken daarbij in het bijzonder aandacht aan het aantal jaren zangervaring en -training, de stemhygiëne en vocale symptomen. Het betrof een retrospectieve studie, gespreid over tien jaar, waarbij honderachtentachtig eerstejaarsstudenten musical aan het begin van het academiejaar werden bevraagd. Zo goed als alle studenten rapporteerden systematisch hun stem op te warmen voordat ze zongen. Vijftien procent van de studenten gaf aan een cool-down uit te voeren na het zingen. Naast de zangervaring en -training brachten Donahue et al. (2014) ook de stemhygiëne van de studenten in kaart. Slechts één persoon van de honderdachtentachtig deelnemers gaf aan te roken op het moment van de studie. Drieëndertig deelnemers gaven aan een verleden van roken te hebben. Ruim de helft van de studenten gaf aan dagelijks koffie of frisdrank te drinken. Ongeveer vijftig procent beweerde nooit alcohol te drinken en ruim de helft van de deelnemers dronk dagelijks minder dan de aanbevolen hoeveelheid water. D haeseleer et al. (ter perse) voerde een gelijkaardige studie uit bij musicalstudenten waar niet enkel de stemkwaliteit werd onderzocht, maar ook de stemhygiëne en het stemgebruik. In deze studie gaf 63.3% aan regelmatig te moeten spreken boven achtergrondlawaai, 58.6% gaf aan vaak te moeten voldoen aan strenge vocale eisen en 76.7% gaf aan regelmatig te worden onderworpen aan een heavy vocal load. Verder gaf 86.7% aan minstens één keer per maand stress te ervaren en 46.7% gaf 4

14 aan minstens één keer per maand nicotine, alcohol of drugs te gebruiken. Van die 46.7% gaf 13.3% aan dagelijks nicotine, alcohol of drugs te gebruiken. Gehling et al. (2014) ontworpen een gelijkaardige studie aan die van Donahue et al. (2014) en D haeseleer et al. (ter perse). Het verschil was echter de doelgroep. Daar waar bovenvermelde studies zich voornamelijk hebben toegespitst op musicalstudenten, bestudeerden Gehling et al. (2014) de musicalacteurs. Het stemgebruik en de stemgewoontes werden bevraagd bij honderdvijfendertig musicalacteurs die op het moment van de studie deelnamen aan een Broadway productie. Vijfenvijftig procent van de acteurs gaf aan systematisch op te warmen voor een uitvoering. Net als bij de studie van Donahue et al. (2014) zijn er aanzienlijk minder personen die een cool-down uitvoeren. Slechts 7.4% gaf aan deze consequent uit te voeren. Binnen de groep van musicalacteurs rookte 10.4% van de deelnemers. Ruim 90% van de acteurs gaf aan dagelijks minstens één glas alcohol te consumeren. Bovendien dronken zo goed als alle acteurs ongeveer twee cafeïnerijke dranken per dag. De bevinding dat zo goed als alle studenten uit de studie van Donahue et al. (2014) hun stem systematisch opwarmen, is een positieve bevinding. Een opwarming heeft namelijk als doel de spieren te stretchen en voor te bereiden op een stembelastende activiteit (Gish, Kunduk, Sims & McWhorter, 2011; Timmermans, Vanderwegen & De Bodt, 2005). Onderzoek heeft reeds bewezen dat het stretchen van spieren een positief effect heeft. Het zorgt er namelijk voor dat minder energie vereist is tijdens het stemgeven en bovendien vermindert de stijfheid van de spieren (Shrier, 2004). Daarenboven heeft onderzoek uitgewezen dat spieren stretchen resulteert in een verminderde incidentie van letsels (Shrier, 2004). Er is nog weinig bekend over het fysiologisch effect van vocal warm-ups op de stemplooien, maar onderzoek heeft echter wel uitgewezen dat deze de subjectieve waarneming op de stem positief beïnvloeden (Elliott, Sundberg & Gramming, 1995; Motel, Fisher & Leydon, 2002; Milbrath & Solomon, 2003; Amir, Amir & Michaeli, 2005). Ook onderzoeken die akoestische parameters bestuderen voor en na een vocal warm-up zijn veelbelovend (Gish et al., 2011). De percentages van Donahue et al. (2014) staan in schril contrast met deze van Gehling et al. (2014) waar slechts 55% van de musicalacteurs aangaf consequent op te warmen voor een uitvoering. 5

15 Cool-downs kunnen, net zoals warm-ups, gebruikt worden om de larynxmusculatuur te stretchen na intensieve stemgeving (Gottliebson, 2011). Bovendien zouden ze resulteren in een verminderde inspanning bij het foneren tot wel vierentwintig uur na de cool-down. Als laatste zouden ze bijdragen tot het optimaliseren van toonvastheid (Gottliebson, 2011). Uit een recente studie van Ragan (2016) bleek dat bijna 80% van de zangers die deelnamen aan de studie een positieve impact ervoeren van cooldowns op hun spreek- en zangstem. Uit de feedback van de zangers bleek dat ze aanleiding kunnen geven tot een vermindering van stemvermoeidheid (Ragan, 2016). Verdere studies moeten echter nog bepalen of deze positieve bevindingen psychologisch of fysiologisch van aard zijn (Ragan, 2016). In tegenstelling tot warmups zijn cool-downs, ondanks hun positieve effecten op de stem, een stuk minder populair in de studies van Donahue et al. (2014) en Gehling et al. (2014). De studies van Donahue et al. (2014), Gehling et al. (2014) en D haeseleer et al. (ter perse) suggereren dat lang niet alle elite vocal performers de richtlijnen van stemhygiëne respecteren. Verder onderzoek is nodig om te bepalen of onvoldoende kennis aan de basis ligt of er andere factoren een rol spelen. In ieder geval is verdere sensibilisering aangewezen. Het is namelijk zo dat dranken zoals koffie, alcohol en frisdrank een uitdrogend effect hebben op de stembanden. Bovendien verhogen ze het risico op gastro-oesofagale of gastro-faryngale reflux (Benninger, Jacobson & Johnson, 1994; Boone, McFarlane & Von Berg, 2005). Dit geeft op zijn beurt een verhoogd risico op oedeem, laryngale irritatie, granuloomvorming en contactulcera (De Bodt et al., 2015). We kunnen hieruit besluiten dat bovenvermelde dranken nadelige gevolgen kunnen hebben op de stemplooien. Om het risico op een stempathologie te verkleinen, worden frisdranken, cafeïnerijke dranken en alcohol bij voorkeur zoveel mogelijk vermeden en moet het drinken van water gestimuleerd worden. Vocale pathologieën kunnen idiopathisch van aard zijn, maar kunnen ook tot stand komen ten gevolge van risicogedragingen zoals bijvoorbeeld roken, roepen, langdurig vocaliseren, fluisteren, praten in een luidruchtige omgeving, etc. Musicalacteurs zijn hun hele leven afhankelijk van hun stemapparaat. Stemstoornissen zijn voor deze groep van elite vocal performers dus enorm nadelig en moeten te allen tijde vermeden worden. Dit is echter niet vanzelfsprekend aangezien zij vaak in minder ideale omstandigheden moeten zingen. Enkele voorbeelden van deze omstandigheden zijn zingen in een rokerige omgeving, zingen met een luid orkest op de achtergrond, zingen 6

16 zonder stemversterker (Richter, Löhle, Maier, Kliemann & Verdolini, 2000; Richter et al., 2002) en zingen met een kostuum (Ingram & Lehman, 2000). Bovendien moeten ze vaak tot acht voorstellingen per week uitvoeren waarbij ze simultaan moeten zingen en dansen (Richter et al., 2000; Wanke, 2012; Phyland et al., 1999). Dit alles resulteert in een verhoogde stembelasting. Stembelasting kan men definiëren als de belasting waaraan de stem wordt onderworpen in termen van duur, volume en toonhoogte (Heylen, De Bodt, Mertens & Van de Heyning, 2001). In hoeverre de stem belast wordt, is afhankelijk van de belastbaarheid van de stem. De belastbaarheid van de stem is afhankelijk van persoon tot persoon en wordt bepaald door persoonsgebonden en niet-persoonsgebonden factoren. Met persoonsgebonden factoren bedoelt men de laryngale constitutie, genetica, leeftijd, geslacht, etc. Aan deze factoren kan de persoon in kwestie vaak weinig veranderen. Niet-persoonsgebonden factoren kan men gemakkelijker wijzigen. Voorbeelden hiervan zijn de akoestische conditie, aard van de taak, belastingsniveau van de taak, etc. (De Bodt et al., 2015). Bij een groep zoals musicalperformers kan het interessant zijn om alle effecten van heavy vocal load of hoge stembelasting op korte en lange termijn in kaart te brengen. Phyland et al. (2013) hebben de effecten van een heavy vocal load op een gezonde stem bestudeerd bij musicalacteurs. Ongeveer twee derde van de musicalacteurs rapporteerde dat symptomen zoals stemvermoeidheid, een lagere spreekstem of verminderd toonhoogtebereik frequent voorkomende fenomenen waren. Dit is in overeenstemming met de bevindingen van eerdere studies waar stemvermoeidheid en fluctuaties in stemkwaliteit welgekende verschijnselen waren (Phyland et al., 1999; Laukkanen et al., 2004; Tepe et al., 2002; Welham & Maclagan, 2003; Vintturi, Alku, Sala, Sihvo & Vilkman, 2003; Kitch, Oates & Greenwood, 1994; Leino, Laukkanen, Ilomäki & Mäki, 2008; Solomon, 2008; Bele, 2007; Amir, Amir & Michaeli, 2005; Braun- Janzen & Zeine, 2009; Lamarche, Ternstrom & Hertegard, 2009). Stemvermoeidheid wordt door Solomon (2008) gedefinieerd als een subjectieve waarneming. Verder associeert Solomon (2008) stemvermoeidheid met klinische symptomen zoals verhoogde vocale inspanning en discomfort, verminderde toonhoogterange en verminderde controle over de stemkwaliteit en flexibiliteit. De studies van Donahue et al. (2014) en D haeseleer et al. (ter perse) hebben vocale symptomen bevraagd bij musicalstudenten. In de studie van Donahue et al. (2014) 7

17 rapporteerde slechts 27.7% van de studenten vocale symptomen zoals stemvermoeidheid en strain. Echter, ruim de helft rapporteerde wel andere negatieve symptomen zoals heesheid of pijn. Deze negatieve symptomen kunnen niet met zekerheid aan stemoverbelasting toegeschreven worden aangezien iets minder dan de helft van de studenten in de afgelopen drie weken symptomen van een verkoudheid vertoonde. In de studie van D haeseleer et al. (ter perse) rapporteerde 80% minstens één keer per maand stemvermoeidheid te ervaren. Overigens rapporteerde 80% minstens één keer per maand een droog gevoel te ervaren in de keel en 53.3% gaf aan minstens één keer per maand irritatie of pijn te ervaren. Er is een grote discrepantie wat betreft de prevalentie van vocal fatigue tussen de studenten enerzijds (Donahue et al., 2014; D haeseleer et al., ter perse) en tussen de studenten en acteurs anderzijds (Donahue et al., 2014; Phyland et al., 2013). Verder onderzoek is aangewezen om het verschil in stemvermoeidheid bij musicalacteurs en musicalstudenten te verklaren. Bovenstaande onderzoeken bieden ons reeds een zicht op de stemhygiëne, stem- en zanggewoontes, prevalentie van stemstoornissen en de stembelasting bij musicalacteurs en musicalstudenten. Deze gegevens heeft men bekomen op basis van gestandaardiseerde vragenlijsten, perceptuele beoordelingen en interviews. De gegevens die men bekomt op basis van vragenlijsten en interviews zijn zeker niet irrelevant. Op deze manier krijgt men een beeld van de subjectieve waarneming door de musicalacteur of -student zelf. Hoe zij hun stem ervaren, kan eventueel een psychologische impact hebben. De psychologische status kan op zijn beurt een positief of negatief effect uitoefenen op de zang-, acteer- of dansprestaties van de musicalacteur of -student. Deze impact op de stem werd reeds door enkele musicalacteurs gerapporteerd in de studie van Phyland et al. (2013). Tot op heden zijn er echter zeer weinig studies uitgevoerd die de stem van musicalacteurs en -studenten aan de hand van een objectieve stemkwaliteitsindex hebben beoordeeld (D haeseleer et al., ter perse). Net als de subjectieve gegevens zijn ook deze gegevens van belang om de effectieve stemconditie in kaart te brengen. Om de stem op een objectieve manier te beoordelen, kan men gebruik maken van stemkwaliteitsindexen zoals de Acoustic Voice Quality Index (AVQI) en de Dysphonia Severity Index (DSI). D haeseleer et al. (ter perse) hebben getracht om de stem bij eenendertig musicalstudenten in kaart te brengen aan de hand van de DSI, het 8

18 stembereik en een akoestische analyse. De vrouwelijke studenten behaalden een gemiddelde DSI van 5.6 (mediaan 5.7), de mannelijke studenten behaalden een gemiddelde DSI van 3.9 (mediaan 5.3). Timmermans et al. (2002) voerden een gelijkaardig onderzoek uit en onderzochten de stemkwaliteit bij toekomstige elite vocal performers (vierentwintig theaterstudenten en twaalf musicalstudenten). Zij rapporteerden een gemiddelde DSI van 2.5 voor de mannen en 2.2 voor de vrouwen. De discrepantie tussen deze twee studies kan eventueel te wijten zijn aan het verschil in geïncludeerde populatie. Daar waar D haeseleer et al. (ter perse) enkel musicalstudenten hebben geïncludeerd, omvatte de studie van Timmermans et al. (2002) zowel musical-, als theaterstudenten. Een vervolgonderzoek is nodig om deze discrepantie verder toe te lichten. De doelstelling van dit onderzoek is het bepalen van de stemkwaliteit bij professionele musicalacteurs en musicalstudenten zoals gemeten met een perceptuele beoordeling (GRBASI-schaal), subjectieve bevragingen (VHI, VHI-z, VTD, de pijnschaal en beïnvloedende factoren) en objectieve metingen (AVQI en DSI). Nadien worden eventuele verschillen in stemkwaliteit bij de musicalstudenten enerzijds en musicalacteurs anderzijds in kaart gebracht. 9

19 Methode 1. Participanten In totaal namen dertig personen deel aan deze studie, tweeëntwintig vrouwen en acht mannen. De proefpersonen werden gerekruteerd op basis van convenience sampling. De gemiddelde leeftijd bedroeg 23.6 jaar (SD 4.52; range [17-38]). Er werd een onderscheid gemaakt tussen musicalacteurs enerzijds en musicalstudenten anderzijds. Opdat de musicalacteurs werden geïncludeerd in deze studie dienden zij aan enkele voorwaarden te voldoen: afgestudeerd zijn aan een Belgische of buitenlandse erkende musicalopleiding, de afgelopen twaalf maanden het beroep van musicalacteur te hebben uitgevoerd en in een goede fysieke conditie verkeren. Voor de musicalstudenten geldden volgende inclusiecriteria: actief deelnemen aan een Belgische of buitenlandse erkende musicalopleiding en in een goede fysieke conditie verkeren. Er namen in totaal achttien musicalstudenten deel aan de studie waarvan veertien vrouwen en vier mannen. De gemiddelde leeftijd van de studenten was jaar (SD 2.14; range [17-26]). Er werden studenten geïncludeerd van Belgische en Nederlandse musicalopleidingen. Wat betreft de musicalacteurs werden er in totaal twaalf geïncludeerd waarvan acht vrouwen en vier mannen. De gemiddelde leeftijd van de acteurs was jaar (SD 4.98; range [20-38]). De acteurs hebben allemaal een Belgische of Nederlandse musicalopleiding voltooid. 2. Methode en materiaal Om bij deze groep van elite vocal performers de stemkwaliteit in kaart te brengen, werd gekozen voor een subjectieve beoordeling enerzijds en een objectieve meting anderzijds. De subjectieve beoordeling werd onderverdeeld in een perceptuele beoordeling door de onderzoeker en een beoordeling door de deelnemer. De objectieve meting bestond uit twee stemkwaliteitsindexen, een akoestische analyse van een geïsoleerde vocaal /a/ en van doorlopende spraak, een aerodynamische meting en het frequentiebereik. 10

20 2.1. Subjectieve beoordeling Vragenlijsten De vragenlijsten die werden afgenomen, zijn de Nederlandstalige versie van de Voice Handicap Index (VHI; De Bodt et al., 2000), de Nederlandstalige versie van de Voice Handicap Index aangepast aan de zangstem (VHI-z; D haeseleer, Morsomme & De Bodt, 2011), de pijnschaal (Van Lierde et al., 2010) en de Nederlandstalige versie van de Vocal Tract Discomfort scale (VTD; Luyten et al., 2016). Aanvullend werd nog een korte vragenlijst afgenomen die enkele risicogedragingen zoals roken, alcohol, stress en stemmisbruik in kaart bracht. De vragenlijsten zijn terug te vinden in bijlage 1. De Voice Handicap Index (VHI; De Bodt et al., 2000) en Voice Handicap Index aangepast aan de zangstem (VHI-z; D haeseleer et al., 2011) zijn vragenlijsten die de subjectieve waarneming nagaan van respectievelijk de spreek- en zangstem. Ze maken elk gebruik van dertig stellingen die de musicalacteur of -student dient te beoordelen. Beide vragenlijsten worden onderverdeeld in drie subschalen (F: functioneel, E: emotioneel en P: fysisch) die elk tien stellingen bevatten. De deelnemers beoordeelden de dertig stellingen aan de hand van een 4-puntenschaal, waarbij 0 staat voor nooit, 1 voor bijna nooit, 2 voor soms, 3 voor bijna altijd en 4 voor altijd. Tot slot brengt de VHI in kaart hoe de deelnemer zijn/haar stem ervaart op de dag van het onderzoek. De keuzemogelijkheden zijn goed, redelijk, matig en slecht. De scores van de dertig stellingen worden bij elkaar opgeteld en vormen de totaalscore. Deze totaalscore kan variëren van 0 t.e.m Hoe hoger de totaalscore, hoe groter de psychosociale impact van (eventuele) stemproblemen. De interpretatie 3 van de totaalscores gebeurde volgens de richtlijnen van Jacobson et al. (1997). De pijnschaal (Van Lierde et al., 2010) is een instrument dat het voorkomen van twaalf symptomen in kaart brengt. Die symptomen zijn hoofdpijn, pijn in de onderkaak, tongpijn, keelpijn, nekpijn, schouderpijn, rugpijn, verspreide pijn, oorpijn, handpijn, borstpijn en armpijn. De deelnemer diende aan te geven hoe vaak de twaalf opgelijste 3 < 20: stem veroorzaakt geen beperkingen 20-40: stem is oorzaak van een aantal psychosociale beperkingen 40-60: stem veroorzaakt aanzienlijke beperkingen op diverse vlakken > 60: stemprobleem neemt vorm aan van een handicap 11

21 symptomen voorkomen. Er waren vijf mogelijkheden, namelijk nooit, soms, vaak, bijna altijd en altijd. Vervolgens werd de Nederlandstalige versie van de Vocal Tract Discomfort scale (Luyten et al., 2016) bevraagd. Deze schaal peilt naar laryngale symptomen, zoals branderig gevoel, geknepen gevoel, droog gevoel, zeurende pijn, kriebelend gevoel, stekende pijn, geïrriteerd gevoel en globusgevoel. De deelnemers dienden de frequentie en intensiteit van voorkomen aan te geven aan de hand van een 6- puntenschaal. Voor de frequentie van voorkomen geldden volgende waarden: 0 staat voor nooit, 1 voor zelden, 2 voor sporadisch, 3 voor soms, 4 voor vaak, 5 voor zeer vaak en 6 voor altijd. Voor de intensiteit van voorkomen geldden volgende waarden: 0 staat voor geen gewaarwording, 1 voor amper gewaarwording, 2 voor geringe gewaarwording, 3 voor lichte gewaarwording, 4 voor matige gewaarwording, 5 voor ernstige gewaarwording en 6 voor zeer ernstige gewaarwording. Als laatste werden een aantal beïnvloedende factoren geselecteerd uit de vragenlijst van het European Laryngological Society (ELS) protocol. De gegevens die werden bevraagd, waren stemklachten, stemmisbruik, longproblemen, roken, alcoholconsumptie, gastro-oesofagale reflux (GERD), allergieën en stress. Perceptuele analyse De perceptuele analyse van de stemmen gebeurde aan de hand van de GRBASschaal (Hirano, 1981). Deze schaal werd uitgebreid met een zesde parameter I (Instability; Dejonckere et al., 1996). De perceptuele analyse gebeurde op basis van doorlopende spraak die verkregen werd tijdens het onderzoek en een voorgelezen tekst Papa en Marloes (Van De Weijer & Slis, 1991). Deze voorgelezen tekst werd opgenomen met het softwareprogramma PRAAT. Alle spraakstalen werden opgenomen met een microfoon (Samson Meteor Mic, USB studio condenser microphone). Er werden zes parameters beoordeeld, namelijk G (grade), R (roughness), B (breathiness), A (asthenic), S (strain) en I (instability). De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid werd berekend door de spraakstalen blind toe te wijzen aan een masterstudent (M.D.) van de opleiding Logopedische en Audiologische wetenschappen. 12

22 2.2. Objectieve meting Aerodynamische meting Als aerodynamische meting werd de maximale fonatietijd (MFT) in seconden bepaald. Hierbij werd de deelnemer geïnstrueerd na maximale inademing de vocaal /a/ zo lang mogelijk aan te houden. Hierbij is het belangrijk de habituele toonhoogte en luidheid te hanteren. De beste prestatie uit drie metingen werd weerhouden. De MFT werd opgenomen met het softwareprogramma PRAAT. De opname werd gestart voordat de deelnemer startte en werd beëindigd nadat de deelnemer stopte met foneren. Nadien werd het interval, waarop gefoneerd werd, geselecteerd en werd de tijd in seconden genoteerd per deelnemer. Akoestische analyse Om de stemkwaliteitsindexen te berekenen, werden verschillende spraakstalen opgenomen en geanalyseerd met PRAAT. Alle spraakstalen werden opgenomen met een microfoon (Samson Meteor Mic, USB studio condenser microphone). De signalto-noise ratio (SNR, in db) werd voor alle spraakstalen (n = 30) afzonderlijk bepaald. Spraakstalen met een SNR 20 werden geëxcludeerd. De Acoustic Voice Quality Index (AVQI; Maryn & Weeninck, 2015) werd berekend aan de hand van een akoestische analyse van de eerste twee zinnen van de gestandaardiseerde tekst Papa en Marloes (Van De Weijer et al., 1991) en een geïsoleerde /a/ die minstens drie seconden werd aangehouden. De deelnemers werden geïnstrueerd om de vocaal /a/ een vijftal seconden aan te houden. Er werd gevraagd aan de deelnemers om zowel de geïsoleerde /a/, als Papa en Marloes te produceren op de habituele toonhoogte en luidheid. PRAAT analyseerde deze spraakstalen en berekende zes parameters (smoothed cepstral peak prominence, harmonics-to-noise ratio in db, shimmer local in %, shimmer local in db, LTAS-slope in db en de LTAS-tilt in db) die bijdroegen aan de berekening van de AVQI. Het resultaat is een cijfer tussen 0 en 10 waarbij 2.91 als drempelwaarde wordt gehanteerd. Stemmen die lager dan deze drempelwaarde scoren, worden beschouwd als stemmen met een normale stemkwaliteit. Stemmen met een score hoger dan 2.91 wijzen op dysfonie. Aanvullend werd de Dysphonia Severity Index (DSI; Wuyts et al., 2000) berekend. Deze index werd berekend aan de hand van de jitter in %, de hoogste frequentie (F- 13

23 high), de laagste intensiteit (I-low) en de maximale fonatietijd (MFT). De jitter werd bekomen aan de hand van een akoestische analyse van een geïsoleerde /a/ die minstens drie seconden werd aangehouden. De aangehouden vocaal werd opnieuw geproduceerd op habituele toonhoogte en luidheid. Voor de F-high en I-low werden de deelnemers geïnstrueerd om respectievelijk de hoogste frequentie en stilste intensiteit te produceren op de vocaal /a/. PRAAT analyseerde de spraakstalen en berekende drie parameters (jitter in %, hoogste fundamentele frequentie en stilste fundamentele intensiteit). De MFT werd handmatig ingevoerd. Het resultaat is een score tussen -5 en +5 waarbij +1.6 als drempelwaarde wordt beschouwd. Scores lager dan deze waarde worden bekomen bij dysfone stemmen. Normale stemmen variëren tussen +1.6 en +5. Een score hoger dan +5 is mogelijk bij personen met een uitstekende stemkwaliteit en vocale capaciteiten. Als laatste werd getracht om het frequentiebereik in kaart te brengen. De hoogste fundamentele frequentie werd reeds bekomen bij de berekening van de DSI. De habituele frequentie werd geanalyseerd door het softwareprogramma PRAAT aan de hand van het spraakstaal Papa en Marloes. Als laatste werden de deelnemers geïnstrueerd om een /a/ te produceren op de laagst mogelijke frequentie Statistische analyse De statistische analyse van alle data gebeurde met SPSS Statistics 24 (SPSS Corporation, Chicago, IL). De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid voor de GRBASIschaal werd berekend met de kappa-coëfficiënt. Om de resultaten van de musicalstudenten te vergelijken met de resultaten van de musicalacteurs werd er geopteerd voor de Mann-Whitney U test. Om de verschillen tussen de subschalen van de VHI en VHI-z onderling aan te tonen binnen eenzelfde groep, werd de two-way ANOVA gebruikt. We hanteren a = 0.05 als significantieniveau. 14

24 Resultaten 1. Subjectieve beoordeling 1.1. Vragenlijsten De resultaten van de VHI en de VHI-z van de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA) zijn weergegeven in tabel 1. Zeven studenten (38.9%) gaven aan dat hun stem op de dag van het onderzoek goed was, 9 studenten rapporteerden de stem als redelijk (50%) en twee studenten beoordeelden hun stem als matig (11.1%). Zeven acteurs (58.3%) gaven aan dat hun stem goed was op de dag van het onderzoek, vijf acteurs (41.7%) rapporteerden hun stem als redelijk. Tabel 1: Resultaten van de Voice Handicap Index en de Voice Handicap Index aangepast aan de zangstem bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Gemid. Med. SD Min. Max. MS VHI VHI-z MA VHI VHI-z Er werd geen significant verschil gevonden voor de scores van VHI (p = 0.851) en VHIz (p = 0.884) tussen de musicalstudenten enerzijds en de musicalacteurs anderzijds. Als we de resultaten van de VHI en VHI-z interpreteren volgens de richtlijnen van Jacobson et al. (1997) ondervonden dertien musicalstudenten (72.2%) geen psychosociale beperkingen aan de spreekstem en bij vijf studenten (27.8%) veroorzaakte de spreekstem een aantal psychosociale beperkingen. Wanneer dezelfde interpretatie werd toegepast op de zangstem bleek de zangstem bij zeven musicalstudenten (38.9%) geen beperkingen te veroorzaken, bij acht studenten (44.4%) een aantal psychosociale beperkingen te veroorzaken en bij drie studenten (16.7%) verantwoordelijk te zijn voor aanzienlijke beperkingen op diverse vlakken. Bij de musicalacteurs rapporteren we tien personen (83.3%) die geen psychosociale beperkingen ondervonden aan de spreekstem en twee personen (16.7) waarvan de spreekstem een aantal psychosociale beperkingen teweeg bracht. Voor de zangstem waren er vijf musicalacteurs (41.7%) die geen psychosociale beperkingen ervoeren, 15

25 zes acteurs (50.0%) die een aantal psychosociale beperkingen ervoeren en één acteur (8.3%) waarvan de zangstem verantwoordelijk was voor aanzienlijke beperkingen op diverse vlakken. De impact van een stemprobleem nam bij niemand de vorm aan van een handicap. In tabel 2 en 3 zijn de resultaten van de subschalen terug te vinden voor respectievelijk de VHI en VHI-z. Tabel 2: Resultaten van de subschalen van de Voice Handicap Index bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Gemid. Med. SD Min. Max. MS F-schaal E-schaal P-schaal MA F-schaal E-schaal P-schaal Tabel 3: Resultaten van de subschalen van de Voice Handicap Index aangepast aan de zangstem bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Gemid. Med. SD Min. Max. MS F-schaal E-schaal P-schaal MA F-schaal E-schaal P-schaal Er werd geen significant verschil gevonden tussen de subschalen van de studenten enerzijds en de acteurs anderzijds (p > 0.05). Er werden bij de musicalacteurs ook geen significante verschillen gevonden tussen de subschalen onderling (p > 0.05). Bij de studenten werd er echter wel een significant verschil gevonden tussen de 16

26 subschaal fysische beperking (P-schaal) enerzijds en de subschaal emotionele beleving (E-schaal; p < 0.001) en subschaal functionele beperking (F-schaal; p < 0.001) anderzijds. De resultaten van de VTD van de musicalstudenten en musicalacteurs zijn weergegeven in tabel 4 en 5. Tabel 4 geeft de frequentie van de symptomen weer en tabel 5 brengt de intensiteit van de symptomen in kaart. De resultaten van de pijnschaal van de musicalstudenten en musicalacteurs zijn weergegeven in tabel 6 en tabel 7. Eén student gaf aan de frequentie van schouderpijn niet in kaart te kunnen brengen wegens een blessure. Eén student gaf aan soms buikpijn te ervaren en één musicalacteur gaf aan bijna altijd pijn te ervaren ter hoogte van het kaakgewricht. Uit de resultaten van de vragenlijst die enkele beïnvloedende factoren bevroeg, is gebleken dat één student stemklachten, namelijk heesheid, ondervond op het moment van de studie (5.6%). Vier studenten (22.2%) gaven aan in het verleden logopedie te hebben gevolgd voor een stemprobleem. Ruim de helft van de studenten (55.6%) gaf aan hun stem tijdens een performance te misbruiken. Buiten een performance gaf nog 50.0% aan hun stem te misbruiken. Wat betreft het stemmisbruik tijdens een performance gaven vier studenten (22.2%) aan te zingen zonder versterking. Drie studenten (16.7%) gaven aan te veel spanning of druk uit te oefenen op de larynx tijdens het zingen. Luid zingen of roepen werd eveneens door drie studenten (16.7%) aangegeven. Tot slot gaven twee studenten (11.1%) aan tijdens een performance te kuchen of keelschrapen en twee studenten (11.1%) gaven aan te moeten zingen in een droge omgeving. Buiten een performance werden voornamelijk luid praten en roepen (27.8%), veel praten (11.1%) en praten met druk of spanning ter hoogte van de larynx (11.1%) gerapporteerd. Eén student (5.6%) gaf aan te keelschrapen. Drie studenten (16.7%) zijn in het verleden gediagnosticeerd met een chronisch longprobleem. Slechts één student (5.6%) gaf aan één sigaret per drie weken te roken. Eén student (5.6%) gaf aan passief te roken. Het gemiddeld aantal alcoholische consumpties per week bedroeg 1.16 (mediaan 1; SD 0.87; range [0-3]). Vier studenten (22.2%) gaven aan niet te drinken. Vier musicalstudenten (22.2%) ondervonden symptomen van gastro-oesofagale reflux. Zeven studenten (38.9%) waren allergisch. De meest voorkomende allergieën waren hooikoorts en huisstofmijt. Tot slot gaven vijftien studenten (83.3%) aan regelmatig stress te ervaren. Bij zes studenten (33.3%) had dit een invloed op de spreek- en zangstem, bij één student (5.6%) had dit enkel 17

27 een invloed op de zangstem. Twee studenten (11.1%) hebben de vragenlijst niet voltooid. Bijgevolg waren er twee missing variables. Bij de musicalacteurs zien we eveneens één deelnemer (8.3%) die stemklachten ervoer op het moment van de studie. De deelnemer werd in het verleden gediagnosticeerd met een stembandpoliep en volgde hiervoor in het verleden logopedie. De overige acteurs (91.7%) hebben in het verleden geen logopedische therapie gevolgd voor een stemprobleem. Drie acteurs (25.0%) gaven aan hun stem te misbruiken tijdens een performance, stemmisbruik buiten een performance werd gerapporteerd bij twee acteurs (16.7%). Roepen of luid zingen tijdens een performance werden twee keer (16.7%) gerapporteerd. Langdurig zingen, zingen zonder versterking en zingen tijdens ziekte werden telkens één keer (8.3%) gerapporteerd. Eén acteur (8.3%) gaf aan dat het vanzelfsprekend is dat de stem wordt onderworpen aan een hoge stembelasting. Hij ervoer dit echter niet als stemmisbruik. Buiten de performance werden enkel luid praten en roepen (16.7%) als stemmisbruik gerapporteerd. Er was bij geen enkele acteur sprake van een acuut of chronisch longprobleem. Bovendien rapporteerde niemand actief te roken. Slechts één acteur (8.3%) gaf aan af en toe passief te roken. Het gemiddeld aantal alcoholische consumpties per week voor de musicalacteurs bedroeg 3.17 (mediaan 2; SD 2.82, range [0-10]). Eén acteur (8.3%) rapporteerde geen alcohol te consumeren. Geen enkele acteur ondervond symptomen van gastro-oesofagale reflux. Drie acteurs (25.0%) waren allergisch, waarvan hooikoorts het meest gerapporteerd werd (16.7%). Tot slot gaven vijf acteurs (41.7%) aan geregeld stress te ervaren. Volgens drie van hen (25.0%) had stress geen invloed op de spreek- of zangstem. Van de overige twee deelnemers gaf de ene aan dat stress een invloed had op de spreek- en zangstem en de andere rapporteerde dat stress enkel een invloed had op de zangstem. 18

28 Tabel 4: Resultaten van de Vocal Tract Discomfort scale (frequentie van symptomen) bij de musicalstudenten (MS) en musicalacteurs (MA). Nooit Zelden Sporadisch Soms Vaak Zeer vaak Altijd % n % n % n % n % n % n % n MS Branderig gevoel Geknepen gevoel Droog gevoel Zeurende, doffe pijn Kriebelend gevoel Stekende pijn Geïrriteerd gevoel Globusgevoel MA Branderig gevoel Geknepen gevoel Droog gevoel Zeurende, doffe pijn Kriebelend gevoel Stekende pijn Geïrriteerd gevoel Globusgevoel