De relatie tussen vestibulaire functie, ruimtelijk inzicht en motorische competenties bij jonge kinderen met en zonder gehoorstoornissen

Transcriptie

1 Universiteit Gent Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Opleiding Lichamelijke Opvoeding en Bewegingswetenschappen Academiejaar De relatie tussen vestibulaire functie, ruimtelijk inzicht en motorische competenties bij jonge kinderen met en zonder gehoorstoornissen Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de opleiding Lichamelijke Opvoeding en Bewegingswetenschappen Door: Felien Laureys en Evy Stroef Promotor: Prof. Dr. Frederik Deconinck Co-promotor: Prof. Dr. Leen Maes

2

3 VOORWOORD Deze masterproef was een samenwerking tussen de twee departementen Bewegings- en Sportwetenschappen en de Logopedische en Audiologische Wetenschappen. Deze combinatie maakte deze masterproef super interessant, aangezien we zo kennis maakten met iets totaal nieuws. Een belangrijk deel van deze masterproef was dan ook kennis van verschillende vakgroepen samenbrengen om zo tot meer en betere inzichten te komen. Deze masterproef was hard werken en we kunnen niet tot dit eindresultaat gekomen zijn, zonder de hulp van enkele mensen. We willen dan ook allereerst onze promotor prof. Deconinck bedanken. Hij stond altijd klaar om naar ons te luisteren en gaf ons de voorbije twee jaar steeds hulp en feedback wanneer we dit nodig hadden. Zonder hem zouden we nooit zover geraakt zijn. Daarnaast willen we ook graag prof. Maes en Cleo Dhondt bedanken. Zij regelden alle contacten en afspraken en namen bovendien de vestibulaire en motorische testen af. Bedankt voor de leerervaringen binnen jullie specialisatie en de passie waarmee jullie dit wouden delen met ons. Een masterproef zou natuurlijk niet mogelijk zijn zonder de proefpersonen. Omdat wij in deze studie werkten met kleine kinderen, bedanken we niet alleen de kinderen zelf, maar ook de ouders om tijd vrij te maken voor ons. In het bijzonder willen we de patiënten en hun ouders bedanken. Ook al worden jullie overladen met onderzoeken, toch wouden jullie ook met onze studie meehelpen. Naast al deze mensen, willen we natuurlijk ook onze partners, familie en vrienden bedanken. Zij hebben gedurende twee jaar veel geduld met ons gehad, ons altijd gesteund en geholpen waar ze konden. Als laatste willen we natuurlijk ook elkaar bedanken voor de steun, begrip en het geduld. We gaven elkaar tips en tricks en hebben voor de rest van ons leven mooie ervaringen opgedaan tijdens dit werk. We zijn fier op elkaar na twee jaar hard werken dit eindresultaat te bereiken en hopen dat de lezer hier ook van kan genieten. I

4 ABSTRACT Doelstelling De motorische competentie van kinderen met gehoorstoornissen, bij wie ook vaak een verminderde vestibulaire functie wordt vastgesteld, is lager dan normaal. De vestibulaire functie blijkt ook belangrijk in de ontwikkeling van visuo-spatiële vaardigheden, die op hun beurt de motorische ontwikkeling kunnen beïnvloeden. In dit onderzoek willen we het onderling verband nagaan van deze drie componenten in vier- tot zesjarige kinderen. Daarnaast worden ook verschillen in leeftijd en geslacht onderzocht en wordt bekeken of er een verschil zit in de drie componenten tussen kinderen met en zonder gehoorstoornissen en/of vestibulaire problemen. Methode Proefpersonen: 13 controlekinderen tussen 4 en 6 jaar werden gerekruteerd door het UZ Gent. Deze kinderen ondergingen vestibulaire testen (vhit, VEMP), motorische testen (mabc, GET) en visuo-spatiële testen (CMTT, MRT, PPT-C). Daarnaast ondergingen 2 kinderen met gehoorstoornissen, waarvan één zonder en één met vestibulaire stoornis, dezelfde testen als de controlegroep. Statistiek: Er werd gebruik gemaakt van non-parametrische testen om de kleine controlegroep te analyseren. De verbanden werden bekeken met de Spearman correlatietest, terwijl de evolutie in leeftijden en verschil in geslacht bekeken werden a.d.h.v. de Kruskall Wallis test en Mann-Whitney U test. De patiënten werden zonder statistische analyses vergeleken met de controlegroep op de verschillende testen. Resultaten Er zijn positieve verbanden gevonden tussen de cognitieve en motorische testen (R=0.554; MRT mabc2), tussen de vestibulaire en cognitieve testen (R=0.481; MRT - vhit) en tussen de cognitieve testen onderling (R=0.501; PTTC-CMTT en MRT-CMTT; R= 0.599). Daarnaast werden verschillen gevonden in leeftijden, waarbij de 6-jarigen steeds significant beter scoorden in vergelijking met de 4-jarigen op de mabc2, MRT en op de CMTT. In geslacht werd gevonden dat jongens beter scoorden op de PTT-C in vergelijking met de meisjes. De patiënten scoorden op alle taken gelijkaardig met de controlegroep, behalve op de evenwichtstaken waarop de patiënt met een vestibulaire stoornis zwakker scoorde (GET, SBD van de mabc2). II

5 Conclusie De gevonden verbanden tussen het vestibulair systeem, de visuo-spatiële vaardigheden en de motorische competentie komen overeen met wat eerder in de literatuur is beschreven. De verschillen in leeftijd zijn steeds het grootste tussen vier en zes jaar, waarbij zes jaar steeds beter scoorde. Voor deze leeftijd gaan de kinderen waarschijnlijk gokken omdat ze nog niet over genoeg cognitieve vaardigheden beschikken en zijn de resultaten daardoor minder accuraat. Het ruimtelijk inzicht ontwikkelt zich dus eerder snel vanaf een leeftijd van zes jaar. De geslachtsverschillen vertonen echter minder verschillen, terwijl de verwachtingen anders lagen. De oorzaak is waarschijnlijk de kleine controlegroep die een grote beperking vormt voor het onderzoek. De patiënt met een vestibulaire stoornis had achterstand op de evenwichtstaken, zoals ook in eerdere onderzoeken is bevestigd. Ze vertoont echter weinig verschil in de visuo-spatiële taken, mogelijks door de compensatietheorie. III

6 INHOUDSTAFEL VOORWOORD... I ABSTRACT INHOUDSTAFEL LITERATUURSTUDIE 1 1. Inleiding Anatomie en fysiologie van het evenwichtsorgaan Pathologie Cytomegalovirus Connexine Andere Detectie Behandeling Motorische competentie van kinderen met gehoorstoornissen met en zonder vestibulaire problemen Evenwicht Andere motorische vaardigheden Ruimtelijk inzicht Verschillen in geslacht Visuo-spatiële vaardigheden Visuo-spatieel werkgeheugen Probleemoplossend vermogen Hypothesen en onderzoeksvragen METHODE Proefpersonen Procedure Meetinstrumenten Klinisch onderzoek van het vestibulair systeem Motorische testen Visuo-spatiële testen Statistische analyses RESULTATEN Verband tussen de testen Vestibulaire testen Cognitieve testen II IV IV

7 1.3 Motorische testen Evolutie in functie van leeftijd Vestibulaire testen Cognitieve testen Motorische testen Verschil in geslacht Vestibulaire testen Cognitieve testen Motorische testen Verschil tussen de controlegroep en de patiënten Vestibulaire testen Cognitieve testen Motorische testen DISCUSSIE Het verband tussen vestibulaire functie, ruimtelijk inzicht en motorische competentie Evolutie in functie van leeftijd Verschillen tussen jongens en meisjes Prestatie van kinderen met een gehoorstoornis Beperkingen en implicaties CONCLUSIE 42 BIBLIOGRAFIE 43 BIJLAGEN 47 V

8 LITERATUURSTUDIE 1. Inleiding Volgens cijfers van kind en gezin België (2012) wordt er bij 2,2 pasgeborenen op 1000 permanent gehoorverlies vastgesteld ( Cijfers en rapporten, n.d.). Het oor heeft echter niet enkel een auditief systeem voor het verwerken en onderscheiden van geluiden, maar bezit ook een vestibulair systeem voor het verwerken van vestibulaire sensorische informatie. In dit vestibulair systeem bevindt zich het evenwichtsorgaan, verantwoordelijk voor de detectie van de hoofdstand ten opzichte van de zwaartekracht en de hoofdversnellingen. Het evenwichtsorgaan draagt bij tot ons ruimtelijk oriëntatievermogen, beeldstabilisatie op het netvlies bij hoofdbewegingen en het bewaren van evenwicht in rust en beweging. Vestibulaire stoornissen, vaak gerelateerd aan gehoorverlies ten gevolge van verschillende pathologieën zoals het Cytomegalovirus (CMV) of een Connexine-26 mutatie, gaan gepaard met algemene ontwikkelingsproblemen. Meer specifiek zullen er evenwichtsproblemen ontstaan en kan de algemene motorische ontwikkeling bemoeilijkt worden. Naast motorische ontwikkelingsstoornissen komt er steeds meer bewijs dat executieve functies, meer bepaald visuo spatiële cognitie, aangetast zijn bij kinderen met een vestibulaire stoornis. Executieve functies zijn de hogere controlefuncties in de hersenen die ons gedrag sturen, zoals bijvoorbeeld inhibitie- en aandachtsvermogen. Naast hun rol in cognitieve ontwikkeling wordt recent vaker een belangrijk verband gevonden met motoriek, meer specifiek tussen ruimtelijk inzicht en motorische vaardigheden. Het ruimtelijk inzicht bestaat uit zaken zoals visualisatie, oriëntatie en mentale rotatie en vormt de basis bij het uitvoeren van vaardigheden, zoals het inschatten van een balbaan. Wanneer kinderen beschikken over goede motorische vaardigheden hebben zij mogelijks ook een betere visuo-spatiële cognitie. Deze masterproef zal een meer gedetailleerde link zoeken tussen de etiologie van het vestibulair probleem, de motorische competentie en de visuo-spatiële cognitie van een kind. Daarnaast wordt er gekeken of er verschillen zijn tussen leeftijden (vier t.e.m. zes jaar) in de drie componenten. Om dit te onderzoeken, worden kinderen zonder gehoorstoornis vergeleken met twee patiënten met een gehoorstoornis. 1

9 2. Anatomie en fysiologie van het evenwichtsorgaan Het oor bestaat uit drie delen: het uitwendig oor, middenoor en binnenoor. Het uitwendig oor en het middenoor zijn verantwoordelijk voor het doorsturen van het geluid naar de hersenen. Het binnenoor is niet enkel verantwoordelijk voor de verwerking van het geluid, maar ook voor het evenwicht. Het deel dat zorgt voor het evenwicht, de cochlea, wordt het evenwichts- of vestibulair orgaan genoemd. Dit evenwichtsorgaan bestaat op zichzelf nog eens uit twee delen, namelijk drie halfcirkelvormige kanalen en de otolietorganen (Figuur 1). Figuur 1: Anatomie van het vestibulair orgaan. (uit Parnes et al. 2003) Het eerste deel zijn de drie halfcirkelvormige of semicirculaire kanalen. Er staat één kanaal in horizontale positie en twee kanalen in verticale positie (één posterieur en één anterieur gericht). De kanalen, gevoelig voor angulaire versnellingen, identificeren de draaiingen of rotaties van het hoofd. Doordat elk kanaal op een andere manier is georiënteerd, zijn ze elk gevoelig voor rotatie rond een andere as van het lichaam. De rotaties worden waargenomen door de haarcellen. Elk kanaal heeft een verdikt gedeelte, dit heet het ampulla, daar bevinden zich de zintuigcellen die de rotaties waarnemen. In het ampulla bevinden zich de cupulae een soort bekervormige structuur die worden omgeven door endolymph vocht. De cupulae bewegen als het vocht van en naar een bepaalde richting stroomt. Afhankelijk van de rotatie van het hoofd, wordt één van de halfcirkelvormige kanalen aangesproken. Onderaan de cupulae bevinden zich de haarcellen met aan het uiteinde trilharen. De trilharen of stereociliae detecteren bewegingen van de cupulae en sturen deze naar de haarcellen door. De haarcellen zetten deze trillende bewegingen om in zenuwprikkels. De trilharen staan naast elkaar van klein naar groot, waarvan de grootste het kinocilium wordt genoemd. Afhankelijk van de beweging van de trilharen weg van of naar het kinocilium toe zullen de haarcellen hyper- of depolariseren (de snelheid van zenuwimpulsen naar de zenuwcellen wordt respectievelijk verkleind of vergroot) (Figuur 2). 2

10 Figuur 2: Representatie van de ampulla in de halfcirkel-vormige kanalen. (uit Maes, 2010) Het tweede element van het evenwichtsorgaan is het otolietorgaan of ook vestibulum genoemd. Dit orgaan bestaat uit twee delen, de sacculus en utriculus. Ook hier zijn haarcellen en trilharen verantwoordelijk voor de omzetting van trillingen naar zenuwimpulsen. Door de oriëntatie van het otolietorgaan, zorgt deze voor detectie van lineaire versnellingen en zwaartekracht. Haarcellen zijn ingebed in de ampullae, maar bovenop de ampullae bevinden zich ook otoconia. Deze otoconia zijn zware calciumcarbonaat-kristallen die een perceptie aan de beweging van het hoofd geven ten opzichte van de zwaartekracht. Wanneer het hoofd zich in een verticale positie bevindt, duwen deze kristallen de haarcellen naar beneden. Wordt het hoofd echter naar voor of achter gebogen (lineaire bewegingen), dan zullen de kristallen naar omlaag respectievelijk langs links of rechts vallen. De beweging van de kristallen zorgt ervoor dat de trilhaartjes afbuigen. Dit signaal, de vervorming van de trilhaartjes, wordt in de haarcellen opgevangen en doorgestuurd naar het centraal zenuwstelsel. Naast de lineaire versnellingen van het hoofd, detecteren de sacculus en utriculus houdingsveranderingen van het hoofd of het lichaam ten opzichte van de zwaartekracht (tilt- en liftbewegingen). Hierbij verwerkt de sacculus verticale bewegingen en de utriculus horizontale bewegingen. (De Kegel et al., 2012; Maes, 2010; Martini and Bartholomew, 2012) Samengevat registreert het evenwichtsorgaan de lineaire en angulaire versnellingen die gebeuren met het lichaam en vooral het hoofd. Alle signalen die in het evenwichtsorgaan binnenkomen, worden via superieure en anterieure zenuwbanen naar het centraal zenuwstelsel gestuurd en daar geïnterpreteerd. Vervolgens worden deze signalen doorgestuurd naar het lichaam, met als doel beweging en houding te plannen en bij te sturen. Als er bepaalde sensorische signalen niet binnenkomen, zoals bij kinderen met een vestibulair probleem, zullen er problemen zijn met het in kaart brengen van de houding en beweging van het lichaam. 3

11 3. Pathologie Zowel de werking van het uitwendig, het midden- als het binnenoor kunnen verstoord zijn. Beschadigingen ter hoogte van het uitwendig en middenoor zullen gehoorverlies tot gevolg hebben. Beschadigingen ter hoogte van het binnenoor kunnen naast gehoorverlies ook vestibulaire stoornissen teweeg brengen. Stoornissen kunnen enerzijds aanwezig zijn ten gevolge van een interne oorzaak, bijvoorbeeld door vervormingen van het binnenoor. Anderzijds kan een externe oorzaak, zoals een virus of mutatie aan de oorzaak liggen van vestibulaire schade. De vestibulaire schade kan zo leiden tot problemen in de ruimtelijke en motorische ontwikkeling. De twee meest voorkomende externe oorzaken zijn het Cytomegalovirus (CMV) en Connexine-26 (Cx26) mutatie. Deze zullen hieronder toegelicht worden. Het is echter belangrijk om te duiden dat er naast deze oorzaken, nog een heleboel andere zaken ook kunnen zorgen voor vestibulaire problemen. (Bilo et al., 2006; Goderis et al., 2014; Sajjadi and Paparella, 2008; Todt et al., 2005) 3.1 Cytomegalovirus CMV behoort tot de groep van de herpesvirussen, namelijk het HHV-5 type. Eenmaal geïnfecteerd, zal de persoon het virus zijn gehele leven meedragen. Vaak komen mensen in aanraking met het virus zonder dat het zich tot cytomegalie ontwikkelt. Wereldwijd worden 0.2 tot 2.5% kinderen geïnfecteerd met CMV, waarvan 10 tot 15% symptomen vertonen (Goderis et al., 2014). De symptomen die het meeste voorkomen bij pasgeboren baby s zijn: intrauteriene groeivertraging, purpura, geelzucht, hepatosplenomegalie, microencephaly en trombocytopenie. De ziekte wordt overgedragen tijdens de zwangerschap via besmet vruchtwater of bloed (seropositieve moeders) afkomstig van de moeder. Na de bevalling kan het virus worden overgedragen via de borstvoeding, bloed, speeksel of andere lichaamsvochten. ( hoofd, hals en zenuwstelsel: info voor patiënten: cytomegalovirus., 2016) Het cytomegalovirus is één van de grootste oorzaken van sensoneuraal gehoorverlies (SNHL), waarbij er zowel sensorieel verlies is ter hoogte van het binnenoor als neuraal verlies in de gehoorzenuw. Eenmaal geïnfecteerd wordt het gehoorverlies progressief slechter met ouder worden, waarbij de kinderen een matige tot zware vorm van SNHL ontwikkelen (Dahle et al., 2000). Dit symptoom wordt waarschijnlijk veroorzaakt door ontstekingen ter hoogte van de cochlea. Daarnaast veroorzaakt het virus ook vestibulaire stoornissen. Hierbij vertonen kinderen functionele problemen ter hoogte van de semicirculaire kanalen of van de otolietorganen. Er is 4

12 echter geen significant verband gevonden tussen het niveau van de CMV-infectie en het niveau van vestibulaire stoornis. De gehoor- en vestibulaire stoornissen kunnen zowel in symptomatische als asymptomatische kinderen voorkomen (Bernard et al., 2015). Uit dezelfde studie van Bernard et al. (2015) komt dat symptomatische kinderen een vertraagde posturomotorische ontwikkeling vertonen ten gevolge van hun vestibulaire stoornis. Deze vertraagde ontwikkeling gaat gepaard met een tragere cognitieve ontwikkeling, zowel op het vlak van gesproken taalontwikkeling als ruimtelijk inzicht ontwikkeling Connexine-26 Connexine-26 (Cx26) of gap-junction beta-2 proteïne (GJB2) is een eiwit die voorkomt in het celmembraan en dient als gap-junction. Door een verbinding te maken tussen nabijgelegen cellen, kunnen cellen interageren met elkaar. Op die manier kunnen ionen en kleine moleculen tussen cellen worden doorgegeven. Een groep van zes connexines samen, die zo zorgen voor een doorgang, wordt een connexon genoemd. Het doorgeven van ionen en moleculen kan pas gebeuren als het connexon van de ene cel in interactie is met het connexon van de andere cel. De manier waarop het eiwit is opgebouwd, bepaalt wat er door de doorgang kan. Bij Cx26, dat vooral in de celmembranen van de cochlea zit, zal vooral de doorgang van kalium-ionen verstoord zijn. In normale omstandigheden zorgt Cx26 ervoor dat er altijd een hoge K + concentratie in het endolymph van de cochlea is, door de deze ionen van cel naar cel te sturen. (Kemperman et al., 2002) Bij een verstoring van de gap-junction functie, zal de concentratie K + -ionen echter te laag zijn, waardoor niet alle geluidstrillingen naar zenuwprikkels kunnen worden omgezet en er gehoorschade kan optreden. Een verstoring in deze functie, is vaak het gevolg van een genetische fout, namelijk een mutatie in de genen van het Cx26 eiwit. Een mutatie in Cx26 is de meest voorkomende oorzaak van autosomaal, recessieve erfelijke bilaterale doofheid en is in bijna de helft van de erfelijke doofheid (in het algemeen) de oorzaak. Wereldwijd wil dit zeggen dat ongeveer 4% een Cx26 mutatie heeft. In twee derde van de gevallen is deze aandoening niet-syndromaal, wat betekent dat er enkel een gehoorstoornis is en er geen bijkomende afwijkingen volgen (bijvoorbeeld in het vestibulair apparaat of in het labyrint). De niet-syndromale vorm heeft als voordeel dat een hoortoestel of een cochleair implantaat, afhankelijk van de graad van gehoorschade, vaak tot positieve resultaten kan leiden. Hoe vroeger er een oplossing komt, hoe beter de resultaten achteraf zijn (Kemperman et al., 2002). Naast gehoorstoornis kan Cx26 geassocieerd worden met vestibulaire stoornissen, vaak ter hoogte van de sacculus. Dit zijn syndromale aandoeningen, waar met het ouder worden, naast 5

13 het gehoor ook het vestibulair systeem achteruitgaat. Hierdoor kunnen er op latere leeftijd wel vestibulaire dysfuncties ontstaan, die er eerst niet waren, afhankelijk van de soort mutatie (Sabag et al., 2005). Vaak echter zullen er geen vestibulaire problemen te vinden zijn in de utriculus en de halfcirkelvormige kanalen (Todt et al., 2005). 3.3 Andere Naast CMV en Cx26 zijn er nog tal van andere pathologieën in het binnenoor die aanleiding geven tot gehoorverlies en/of vestibulaire problemen. Een voorbeeld hiervan is de ziekte van Ménière, waar vochtophoping in het binnenoor leidt tot gehoorverlies en draaiduizeligheid (Sajjadi and Paparella, 2008). Problemen aan de vestibulaire zenuw, bijvoorbeeld door een ontsteking (vestibulaire neuritis), geven vooral draaiduizeligheid en enkel bij bijkomende ontstekingen aan de cochlea kan dit ook voor gehoorverlies zorgen. Verschillende malformaties van het binnenoor (bijvoorbeeld van de semicirculaire kanalen) kunnen ook gepaard gaan met vestibulaire problemen. Voor een uitgebreide bespreking verwijzen we naar gespecialiseerde literatuur (Bilo et al., 2006). 4. Detectie Gehoor- en vestibulaire stoornissen worden idealiter zo vroeg mogelijk (binnen het eerste levensjaar) gedetecteerd via klinische testen. Welke klinische testen er worden uitgevoerd, is leeftijdsafhankelijk. Enerzijds wordt er gebruik gemaakt van gehoortesten. Het kind krijgd dan verschillende geluidsstimuli aangeboden. Daarbij wordt de hersenactiviteit gemeten via elektroden of wordt het kind gevraagd te reageren wanneer en waar het de stimulus waarneemt. Anderzijds, wat de focus binnen deze masterproef is, worden ook vestibulaire testen gebruikt. Deze worden afgenomen om de functionaliteit van de verschillende onderdelen van het evenwichtsorgaan te testen. Maes en collega s (2010) hebben recent een nieuwe, uitgebreide vestibulaire testbatterij ontwikkeld waarbij zeer nauwkeurig bepaald kan worden waar het vestibulair probleem is gesitueerd. De testen richten zich elk op een ander deel van het binnenoor, waardoor bepaald kan worden wat de exacte etiologie van het vestibulair probleem is. Hoewel deze testen bij volwassenen zijn afgenomen, stellen Maes et al. (2010) dat deze testen ook mogelijk zijn bij kinderen. De testen bestaan uit rotatietesten, Vestibular Evoked Myogenic Potentials of vestibulair uitgelokte spierpotentialen (VEMP) testen, een calorisch onderzoek en video Head Impulse Test (vhit). 6

14 Bij rotatietesten worden de proefpersonen aan een lage snelheid rondgedraaid op een stoel. Men kijkt dan of de nystagmus (een onwillekeurige oogbeweging of reflex in het horizontaal of verticaal vlak) naar de juiste kant plaatsvindt. Deze test onderzoekt de staat van de horizontale semicirculaire kanalen en de superieure vestibulaire zenuw. De VEMP testen zijn testen met elektroden waarbij wordt gekeken naar de spierspanning van de nek- en oogspieren. Deze test wordt opgedeeld in de o-vemp en c-vemp, waarmee respectievelijk schade aan utriculus en sacculus opgespoord wordt. De o-vemp zal de spierspanning aan de extra-oculaire oogspieren meten, de c-vemp meet de spanning van de M. Sternocleidomastoideus spier. Zowel de rotatie- als VEMP testen zijn niet-invasieve methodes en dus gemakkelijk uit te voeren bij kinderen. Het calorisch onderzoek daarentegen is wel een invasieve test. De gehoorgang wordt gespoeld met warm of koud water en de oogbewegingen, ten gevolge van de prikkeling van het evenwichtsorgaan, worden geregistreerd. Met deze test wordt de functie van de horizontale semicirculaire kanalen gemeten. Ook bij kinderen kan deze test afgenomen worden, maar omwille van het invasieve karakter is deze test minder gemakkelijk af te nemen. Een laatste test die wordt uitgevoerd is een recent ingevoerde klinische test waarbij de functie van de semiciruculaire kanalen worden geanalyseerd, namelijk de vhit. Het is een objectieve meting van de vestibulaire oculaire reflex (VOR) die de ogen op één punt houden tijdens een hoofdbeweging. De VOR wordt bekeken door de registratie van de oogsnelheid en de catch up saccades. Bij deze test wordt het horizontale kanaal onderzocht door snelle bewegingen uit te voeren met het hoofd van links naar rechts en omgekeerd. De verticale kanalen worden onderzocht door het hoofd te bewegen van boven naar onder. De hoofdbewegingen worden uitgevoerd door een expert en moeten een bepaalde snelheid hebben om interferentie met andere systemen, zoals het visueel systeem, uit te sluiten. Samen met nog een aantal standaardonderzoeken, verder besproken in Methode sectie 3.2, kan zo nauwkeurig de etiologie van het vestibulaire probleem bij kinderen worden vastgelegd. 7

15 5. Behandeling Bij gehoorstoornissen situeren de problemen zich in het inwendige, uitwendige- of middenoor, terwijl een vestibulaire stoornis zich enkel bevindt ter hoogte van het inwendig oor. Gehoorstoornissen kunnen in de eerste plaats aangepakt worden door een chirurgische ingreep of met behulp van een apparaat. Een chirurgische ingreep of medicatie zorgen er in heel wat gevallen voor dat de schade aan het uitwendige of middenoor wordt opgelost en de persoon geluiden weer als normaal opvangt. Sensorineuraal gehoorverlies, dit is gehoorverlies ten gevolge van beschadiging van het binnenoor en/of de gehoorzenuwen, is daarentegen moeilijker te behandelen. Doordat hier vaak de trilhaartjes of haarcellen zelf aangetast zijn, kan een medische ingreep minder oplossingen bieden. Bij een milde graad van doofheid, worden hoortoestellen gebruikt. Deze toestellen versterken het geluid, waardoor geluidsgolven toch kunnen worden waargenomen. Als blijkt dat kinderen een zware gehoorstoornis hebben, zullen dokters overwegen om zo vroeg mogelijk minstens zeven maand na de geboorte - een cochleair implantaat (CI) te plaatsen. Het uitwendig deel van het CI zal gedeeltelijk de rol overnemen van de cochlea en zijn trilhaartjes, door het geluid te versterken en om te zetten in digitale informatie. Het inwendig deel van het CI zal de rol van de haarcellen in de cochlea overnemen en alles omzetten in elektrische informatie. De elektrische signalen bereiken zo direct de auditieve zenuwbaan en vervolgens de hersenen (Lamoré, 2000). Een implantatie van een CI bij dove kinderen zorgt voor een verbetering van de gesproken taalontwikkeling (Nikolopoulos et al., 2004). Het blijkt echter weinig impact te hebben op het uitvoeren van motorische vaardigheden en evenwichtstaken (Gheysen et al., 2008); zie verder in deel 6.). Hoewel vaak aangetoond is dat een CI de communicatieve en luistervaardigheden verbetert (Kühn-Inacker et al., 2004; Steffens et al., 2008), zijn er toch enkele risico s verbonden aan het implanteren van het CI. Deze risico s bedreigen niet enkel het gehoor of vestibulair orgaan, maar zijn ook meer algemeen (vb. hersenvliesontsteking). Vooral postoperatief bestaat de kans op problemen door de implantatie. Er bestaat immers 2% kans dat het CI afgestoten wordt, als gevolg van een huid- of middenoorinfectie. Daarnaast bestaat de kans dat de patiënt zijn resterend natuurlijk gehoor gedeeltelijk of volledig verliest en dat hij volledig afhankelijk is van het CI. Dit komt doordat de cochlea na een bepaalde periode vergroeit met de elektroden (40% kans) (UMCG, n.d.). 8

16 6. Motorische competentie van kinderen met gehoorstoornissen met en zonder vestibulaire problemen. Omdat gehoorstoornissen vaak gepaard gaan met vestibulaire problemen, vertonen kinderen met een gehoorstoornis een achterstand in motoriek en evenwicht vergeleken met kinderen met een normaal gehoor (Schlumberger et al., 2004). De doelgroep van deze masterproef zijn kinderen van vier tot zes jaar. De grove motoriek loopt bij kinderen uit deze leeftijdsgroep voor ten opzichte van de fijne motoriek, doordat het buitenspelen -zoals lopen, springen en hinken- een grote rol speelt. Naarmate de kinderen de leeftijd van zes jaar benaderen, krijgt de fijne motoriek een grotere rol. De handcoördinatie verbetert en de voorkeurshand is duidelijk te zien (Poole et al., 2005). Kinderen met een gehoorstoornis vertonen echter een duidelijke achterstand in de ontwikkeling van evenwicht en grove motoriek, als gevolg van de pathologie (Maes et al., 2014). 6.1 Evenwicht Voor alle motorische taken is evenwicht nodig als basis om de taak tot een goed einde te brengen. Doorgaans wordt gesteld dat kinderen met een gehoorstoornis slechter zijn in evenwichtstaken, dan kinderen met een normaal gehoor. Onderzoek van Walicka-Cupryś et al. (2014) toont echter dat hier enige voorzichtigheid geldt. Zij onderzochten kinderen met een gehoorstoornis en zagen dat zij compenseren door het opnemen van andere sensorische informatie. Zij zijn beter in staat proprioceptieve informatie te verwerken in vergelijking met normaal horende kinderen, waardoor de statische balans beter wordt behouden. Bij kinderen met een bijkomende vestibulaire stoornis heeft onderzoek aangetoond dat de postural sway groter is op een onstabiele ondergrond vergeleken met een stabiele ondergrond. De bijkomende beschadiging aan het vestibulair systeem zorgt voor grotere problemen in statische evenwichtstaken in vergelijking met kinderen die enkel gehoorverlies hebben. Een CI zal deze achterstand niet vergroten, maar zal ook niet noodzakelijk zorgen voor een verbetering in statisch evenwicht (Suarez et al., 2007). Men kan hieruit concluderen dat zowel de proprioceptieve als de visuele informatie belangrijk zijn voor het statisch evenwicht bij kinderen met gehoor- en vestibulaire stoornissen. Op dynamische evenwichtstaken -zoals over een evenwichtsbalk lopen, springen op één been of staan op één been met de ogen open en toe- presteren kinderen met enkel een gehoorstoornis wel zwakker dan normaal horende kinderen. Wel scoren kinderen met een vestibulaire stoornis en gehoorstoornis nog lager dan kinderen met enkel een gehoorstoornis 9

17 (De Kegel et al. (2012). Bij dynamische taken is het minder evident vestibulaire disfuncties op te vangen door compensatie op basis van visuele en/of proprioceptieve informatie (Livingstone and Mcphillips, 2011). De negatieve impact van de vestibulaire stoornis op de dynamische evenwichtstaken zal groter zijn in vergelijking met statische evenwichtstaken. In een onderzoek van Schlumberger et al. (2004) werd verder vergeleken tussen kinderen met een gehoorstoornis met en zonder CI en een controlegroep. Op balanstesten bleek dat de controlegroep significant beter scoorde dan de kinderen met een gehoorstoornis zonder CI, maar er was geen significant verschil tussen de controlegroep en de groep kinderen met een CI. Op basis van deze resultaten kan gesuggereerd worden dat een CI de evenwichtsproblemen lijkt op te vangen. Een oorzaak van deze compensatie kan de vroege implantatie van het CI bij de kinderen zijn. Daarnaast kregen de kinderen in dit onderzoek van jongs af aan extra lessen om hun motoriek bij te schaven. Door de vroege implantatie is er mogelijks een betere opname van vaardigheden. Ook in deze studie zijn de resultaten van kinderen met een vestibulaire stoornis slechter dan die van de andere groepen. 6.2 Andere motorische vaardigheden In verschillende onderzoeken is de link gelegd tussen het evenwicht en andere motorische vaardigheden. Bij het uitvoeren van een coördinatietaak zal een gebrek aan evenwicht de taak beïnvloeden en zorgen voor een slechter resultaat. Bij simpele taken gebruiken kinderen eventueel nog visuele en proprioceptieve informatie ter compensatie van een vestibulaire stoornis. Bij complexe motorische taken wordt dit echter moeilijker en scoren kinderen met een gehoorstoornis slechter dan normaal horende kinderen. Zo onderzochten Schlumberger et al. (2004) zowel complexe als simpele motorische vaardigheden bij kinderen met een normaal gehoor, kinderen met een gehoorstoornis zonder een CI en kinderen met een CI. Voor de eenvoudige motorische vaardigheden, zoals voorwaarts wandelen, werd geen verschil gevonden tussen de drie groepen, behalve bij de groep ouder dan zeven jaar waar de twee groepen met gehoorstoornis het slechter deden dan de kinderen met een normaal gehoor. Dit toont aan dat een stoornis in de sensorische informatieverwerking, bijvoorbeeld bij een vestibulair systeem probleem, een rem zet op de motorische ontwikkeling op latere leeftijd. Net zoals bij simpelere evenwichtstaken, zullen kinderen met een CI geen extra achterstand of inhaalbeweging vertonen in vergelijking met kinderen met een gehoorstoornis en zonder CI en een achterstand in motorische ontwikkeling vertonen in vergelijking met normaal horende kinderen. 10

18 Er zijn al een aantal studies die gekeken hebben naar het verband tussen de etiologie van het vestibulair probleem en resultaten op motorische taken. Een voorbeeld van zo n studie is van Inoue et al. (2013), waarbij er werd nagegaan of het vestibulair probleem in de superieure of inferieure vestibulaire zenuwbaan lag bij twee motorische taken. Ze vroegen aan de ouders op welke leeftijd het kind zelfstandig controle over het hoofd hadden en zelfstandig konden wandelen. Daarna deden ze enkele vestibulaire testen met de kinderen. Zo konden ze de kinderen opdelen in vier groepen: slechtere reactie op de test van de inferieure zenuwbaan, slechtere reactie op de test van de superieure zenuwbaan, slechtere reactie op beide testen en normale reactie op beide testen. Bij de leeftijd waarop kinderen zelfstandig het hoofd kunnen opheffen en controleren was er enkel een significant verschil tussen kinderen met een normale reactie en kinderen met een slechtere reactie op beide testen. Bij het zelfstandig wandelen was er een significant verschil tussen kinderen met een normale reactie en een inferieur probleem of een gecombineerd probleem (Figuur 5). De onderzoekers besloten dat de twee zenuwbanen een effect hebben op de grote motorische bewegingen en dat de inferieure zenuwbaan, die de nek- en beenspieren innerveert, een nog belangrijkere rol speelt bij het wandelen. Ondertussen zijn de klinische testen al uitgebreid en kan er een nauwkeuriger beeld gevormd worden van waar precies het vestibulair probleem gelokaliseerd is (Maes, 2010). Voorlopig is er nog geen onderzoek gedaan waarbij de uitgebreide testbatterij gebruikt wordt om het effect na te gaan van het specifieke vestibulaire probleem en de motoriek. Figuur 3: Vergelijking van de leeftijden waarop controle over het hoofd en zelfstandig wandelen bij kinderen met een gehoorstoornis worden verkregen, met inbreng van het superieure en inferieure vestibulaire zenuwsysteem. *P<0.05, **P< a) Leeftijd waarop het kind zijn hoofd kan controleren bij kinderen met een normale vestibulaire functie en kinderen met superieur, inferieur of gecombineerd vestibulair zenuwprobleem. B) Leeftijd waarop het kind zelfstandig wandelt in de normale, superieure, inferieure en gecombineerde disfunctionele groepen. (Inoue et al., 2013) 11

19 7. Ruimtelijk inzicht Motorische vaardigheden staan niet op zichzelf, maar worden beïnvloed door cognitieve vaardigheden. Al enige tijd wordt een link gelegd tussen de cognitieve en motorische vaardigheden (Frick and Möhring, 2015). Zo was het al Piaget (1952) die stelde dat de cognitieve ontwikkeling zich tijdens de eerste twee levensjaren voornamelijk voordoet op het vlak van sensomotoriek. Tijdens deze fase leren kinderen (0-2 jaar) actief hun omgeving beter kennen en begrijpen. Door hun sensomotorische ervaring groeien ook hun cognitieve vaardigheden. Uit een review van Van der Fels et al. (2015) blijkt ook dat de relatie tussen complexe motorische bewegingen en cognitie vrij sterk is. Piek et al. (2008) vonden zelfs dat grove motorische vaardigheden bij kinderen tussen 4 en 48 maanden een voorspellende factor waren voor cognitie op lagere schoolleeftijd. Recent wordt vooral de link tussen motorische vaardigheden en visuo-spatiële cognitie onderzocht; visuo-spatiële cognitie is een deel van de algemene cognitie en bestaat uit zaken zoals visualisatie, oriëntatie en mentale rotatie (Casey et al., 2008). Bij de visuo-spatiële cognitie of het ruimtelijk inzicht wordt gebruik gemaakt van visuele taken, waarbij het gehoor geen rol speelt. Het ruimtelijk inzicht en de motorische vaardigheden zijn in het alledaagse leven continu met elkaar verbonden. Om een motorische actie uit te voeren, zoals het trappen van een bal in doel, is het eerst nodig de bal te kunnen lokaliseren en de balbaan te kunnen inschatten. Hiervoor is ruimtelijk inzicht nodig. Om dieper in te gaan op cognitie nodig bij het uitvoeren van taken en bewegingen, worden vaak onderzoeken rond executieve functies (EF) uitgevoerd. Deze functies worden beschreven als regelfuncties of de hogere controlefuncties van de hersenen. Executief functioneren gaat ervoor zorgen dat men doelgericht en efficiënt kan functioneren zodat men beheerst, sociaal aanvaardbaar en planmatig gedrag kan vertonen (Séguin and Zelazo, 2005). Er zijn een aantal situaties waarbij het executief functioneren wordt aangesproken, vooral wanneer men nieuwe handelingen aanleert of men een moeilijke (en eventueel gevaarlijke) taak uitvoert die veel aandacht en concentratie vereist (Huizinga, 2007). Andere situaties zijn volgens psychologen Norman en Shallice (2000) situaties waarbij planning en besluitvorming nodig zijn, waarbij gewoontes moeten doorbroken worden of waarbij bijsturing en foutencorrectie van gedrag nodig zijn. Het executief functioneren bestaat uit drie voorname processen: inhibitie, updating en shifting of cognitieve flexibiliteit (Miyake et al., 2000). Inhibitie betekent dat men een dominante, automatische respons kan onderdrukken. Ruimer genomen slaat inhibitie ook op interferentie-controle, gericht vergeten 12

20 en emotionele en motorische controle (Best et al., 2009). Updating slaat dan op het monitoren en updaten van de mentale representaties (Miyake et al., 2000). De laatste EF, cognitieve flexibiliteit of shifting, refereert naar het flexibel wisselen tussen het uitvoeren van verschillende taken (Huizinga, 2007). Uit onderzoek blijkt dat de EF allemaal op een andere leeftijd worden ontwikkeld. Zo ontwikkelt inhibitie zich eerst, al voor het kind één jaar is. Het werkgeheugen daarentegen ontwikkelt zich veel later, tussen vier en vijftien jaar oud (Huizinga, 2007). Nog een andere EF, de visuo-spatiële vaardigheden, ontwikkelen zeer snel tussen zes en acht jaar (Frick et al., 2014; Funk et al., 2005). Voor deze masterproef is het vooral nuttig de relatie tussen EF en motoriek te bekijken. Daar is duidelijk dat kinderen met gedragsproblemen gepaard gaande met verminderde EF, ook slechtere motorische vaardigheden hebben (Hintermair, 2013; Pitcher et al., 2003). Zo hebben bijvoorbeeld 52% van kinderen met ADHD ook motorische problemen (Barkley et al., 1990). Onderzoek in non-klinische groepen heeft deze relatie eveneens duidelijk gemaakt. Livesey en collega s (2006) onderzochten of er bij vijf- en zesjarigen, omdat dan zowel EF als motorische vaardigheden in sneltempo ontwikkelen, al linken konden gevonden worden tussen motoriek en EF met bepaalde testen. De gevonden relatie zou te wijten zijn aan de aandacht, afleiding en responsinhibitie factoren. Ook hier was duidelijk dat de motorische vaardigheden slechter waren als de kinderen zwakkere EF-scores hadden. 7.1 Verschillen in geslacht Geary et al. (2000) bekeken de geslachtsverschillen tussen volwassenen in onder andere de visuo-spatiële cognitie. Dit deed men aan de hand van de Mental Rotation Task (MRT) voor volwassenen. Hierbij werd het verband met cognitie duidelijk weergegeven en werd een duidelijk verschil gevonden tussen het geslacht. De jongens scoorden namelijk beter dan meisjes. Belangrijk hierbij is dat er geen verschillen werden gevonden in IQ tussen de geslachten. Daarnaast kunnen computerspelen de visuo-spatiële cognitie verbeteren bij zowel mannen als vrouwen. Uit onderzoek blijkt dat het spelen van action videogames een positief effect heeft op de MRT en de uniform field of view taak (UVOF) bij volwassenen. De verschillen in geslacht blijken lager te zijn bij studenten die veel videogames spelen in vergelijking met non-spelers. Dit resultaat wijst eveneens op een geslachtsverschil in visuospatiële selectieve aandacht (Cherney and London, 2006). Feng et al. (2007) beschrijven de vrijetijdsactiviteiten van kinderen, waaruit blijkt dat jongens meer activiteiten doen die de visuo-spatiële ontwikkeling zal stimuleren, o.a. meer sportactiviteiten, spelen van 13

21 videogames, spelen met manipulatief speelgoed zoals lego, enz. Dit zorgt voor een beter ontwikkeling van de visuo-spatiële vaardigheden (Robert and Héroux, 2004). Deze activiteiten en speelgoedkeuze blijft bij jongens doorheen de leeftijd consistent, terwijl dit bij meisjes verandert. Al deze onderzoeken wijzen uit dat zowel kinderen als volwassenen een geslachtsverschil tonen in visuo-spatiële cognitie, waarbij jongens steeds beter scoren dan meisjes. De oorzaak ligt hier vooral aan de frequentie van het type activiteiten dat ze als kind en in de latere jaren uitvoeren. 7.2 Visuo-spatiële vaardigheden Bij een studie waar de visuo-spatiële vaardigheden werden getest bij kinderen met een gehoorstoornis en controlekinderen, was er geen verschil in prestatie op de verschillende testen gezien (Parasnis et al., 1996). De onderzoekers besluiten hieruit dat de perceptuele motorische integratie bij kinderen met een CI gelijkaardig is als bij normaal horende kinderen. De hypothese dat kinderen met een gehoorstoornis beter zouden scoren op de visuo-spatiële vaardigheden, werd dus verworpen door deze onderzoekers. Waarschijnlijk is er meer nodig (bijvoorbeeld het aanleren van een gebarentaal) om deze vaardigheden te trainen om zo beter te scoren dan normaal horende kinderen. Bovendien werd in deze studie geen rekening gehouden met eventuele vestibulaire stoornissen en de aard van deze problemen. In andere studies wordt gevonden dat kinderen met een vestibulair probleem minder sterk scoren op visuo-spatiële vaardigheden dan kinderen met een normaal gehoor. Volgens Frick en Möhring (2015) komt dit doordat er een sterke relatie is met balans. Indien de balans verstoord is, zullen ook de spatiële vaardigheden verstoord zijn. Frick en Möhring geven hiervoor twee verklaringen. Enerzijds zorgt een goede balans ervoor dat kinderen zelfstandig hun ruimtelijke omgeving gaan verkennen. Hierdoor zullen ze betere spatiële representaties in de hersenen maken en de spatiële relaties tussen objecten beter begrijpen. Dit zorgt er dan weer voor dat hun ruimtelijke cognitie vaardigheden verbeteren. Anderzijds zorgt een sensorische integratie (sensorisch visuele, proprioceptieve en vestibulaire informatie) ervoor dat een goede representatie van de ruimtelijke omgeving kan gemaakt worden en zo balans kan behouden worden. Indien er sensorische informatie ontbreekt, zoals vestibulaire informatie, kan er geen goed beeld meer gevormd worden en zullen dus ook de ruimtelijke vaardigheden aangetast worden. 14

22 7.3 Visuo-spatieel werkgeheugen Bij dove en slechthorenden zijn er recent wat zaken duidelijk geworden rond het werkgeheugen. Werkgeheugen kan opgesplitst worden in het verbale en visuo-spatiële werkgeheugen. Bij kinderen met een gehoorstoornis is het verbale werkgeheugen beperkter, terwijl het visuo-spatiële werkgeheugen gelijkaardig is aan dat van kinderen met een normaal gehoor (Poulisse and Goossens). Dit eerste zou vooral komen door de gesproken taalachterstand die kinderen met een gehoorstoornis hebben. Er zijn echter ook onderzoeken waarbij kinderen met een gehoorstoornis een slechter resultaat hebben op taken voor het visuo-spatiële werkgeheugen dan kinderen met een normaal gehoor (Cleary et al., 2001). In het onderzoek van Cleary et al. (2001) werd het werkgeheugen bij controlekinderen en kinderen met een CI getest. Over het algemeen was de spanwijdte van het werkgeheugen bij kinderen met een CI korter dan bij de controlekinderen. Ze scoorden ook slechter als er enkel visuo-spatiële informatie getoond werd, wat toch onverwachts was. Recent onderzoek van Brandt et al. (2005) toonde aan dat mensen met vestibulaire stoornissen een verlies aan massa van de hippocampus hebben. De hippocampus speelt een belangrijke rol in cognitieve taken en zo werd vastgesteld dat vooral het spatiële werkgeheugen was verminderd. De resultaten van het non-verbale (of visuo-spatiële) werkgeheugen zijn dus nog inconsistent. Het visuo-spatiële werkgeheugen heeft, net zoals de EF, een relatie met het motorisch leren. Hoe groter de capaciteit van dit werkgeheugen, hoe sneller er motorisch kan geleerd worden (Bo and Seidler, 2009). Ook in ander onderzoek, waar het werkgeheugen werd onderverdeeld in een visuo-spatieel, kinesthetisch en verbaal deel, werd de sterkste positieve correlatie gevonden tussen het visuo-spatiële werkgeheugen en de motorische vooruitgang. Indien er hogere scores werden gehaald op visuo-spatieel werkgeheugen, werd er ook meer motorische vooruitgang gezien (Malouin et al., 2004). Hoewel dit laatste onderzoek in een andere klinische groep werd uitgevoerd (mensen met een beroerte), toont het toch aan dat een sterk visuo-spatieel werkgeheugen kan zorgen voor goede motorische vaardigheden. 15

23 7.4 Probleemoplossend vermogen Luckner en McNeill (1994) hebben het visuo-spatiële probleemoplossend vermogen getest in een groep studenten met en zonder gehoorstoornissen. Het onderzoek werd gedaan met de Tower of Hanoi. De resultaten tonen dat de kinderen met een gehoorstoornis gelijkaardige scores halen als de kinderen zonder gehoorstoornis. Er werd wel een verschil gevonden in leeftijd, waarbij de oudere participanten beter presteerden in vergelijking met de jongere. De onderzoekers concludeerden dat de achterstand te wijten was aan de achterstallige gesproken taalcapaciteiten van de kinderen met gehoorstoornissen. Zij suggereren dat er een sterke link is tussen gehoorstoornissen en het visuo-spatiële probleemoplossend vermogen. 16

24 8. Hypothesen en onderzoeksvragen Hoewel er al een duidelijk verband is gevonden tussen de vestibulaire functie en de motorische vaardigheden, is er nog niet veel gekeken naar de rol van visuo-spatiële vaardigheden hierin. Het hoofddoel van deze masterproef is dus ook het nagaan van mogelijke verbanden tussen de drie componenten: de vestibulaire functie, de motorische competentie en de visuo-spatiële vaardigheden of het ruimtelijk inzicht. Hierbinnen is het ook belangrijk om na te gaan of er een verschil is in leeftijd (vier tot zes jaar) en geslacht (jongens-meisjes) tussen deze drie componenten. Vooreerst zal worden nagegaan of er verbanden kunnen teruggevonden worden tussen de vestibulaire functie, de motorische vaardigheden en het ruimtelijk inzicht bij kinderen zonder gehoorstoornis en/of een vestibulaire stoornis. Uit het voorgaande blijkt dat er een verband kan bestaan tussen verschillende vestibulaire en executieve functies (zie sectie 7). Op basis hiervan is het nuttig om te onderzoeken wat de relaties zijn tussen vestibulaire functie, de motorische vaardigheden en het ruimtelijk inzicht. Recent is er eveneens een verband gevonden tussen visuo-spatiële vaardigheden en motorische vaardigheden, waarin de visuo-spatiële vaardigheden een belangrijke rol spelen (Frick and Möhring, 2015). Men maakt onder andere gebruik van het ruimtelijk inzicht om een balbaan in te schatten of om de bal te plaatsen ten opzichte van een andere speler. Een tweede onderzoeksvraag is het nagaan van eventuele evoluties in leeftijd van vier tot zes jaar op de vestibulaire functie, de motorische vaardigheden en het ruimtelijk inzicht. In de literatuur kan worden teruggevonden dat er een snelle verbetering te zien is in cognitieve vaardigheden vanaf zes jaar (Livesey et al., 2006). We gaan er dus van uit dat tussen vier en zes jaar deze vaardigheden systematisch zullen verbeteren. Hetzelfde geldt voor de motorische vaardigheden. Bij de vestibulaire functie is dit echter minder duidelijk, aangezien deze stoornis al van jongs af aan aanwezig is en er tussen vier en zes jaar weinig veranderingen zijn (zie sectie 3). Voor de derde onderzoeksvraag kijken we naar een verschil in geslacht op de drie componenten. Bij de motorische vaardigheden is het al langer gekend dat jongens beter zijn in ruwe motorische vaardigheden dan meisjes (Livesey et al., 2007). Er blijkt bovendien een verschil te zijn tussen het geslacht op de taken rond ruimtelijk inzicht, waarbij jongens beter scoren dan meisjes op de cognitieve testen (zie sectie 7.1). Hierbij zijn er resultaten gevonden voor onder andere de MRT voor volwassenen (Geary et al., 2000). In deze masterproef is het dus 17

25 interessant om te bekijken of dezelfde resultaten voor de MRT en andere testen terug te vinden zijn bij kinderen tussen vier en zes jaar. Het laatste deel van deze thesis zoomt in op de vergelijking tussen de gevonden resultaten op de drie componenten bij de controlekinderen en bij kinderen met een gehoorstoornis en/of een vestibulaire stoornis. Er is nog geen eenduidig verband gevonden tussen de visuo-spatiële vaardigheden en vestibulaire disfuncties, waarbij meermaals werd gevonden dat kinderen met en zonder vestibulaire stoornissen gelijk scoren. Andere onderzoeken geven aan dat er wel een verschil is tussen kinderen met en zonder vestibulaire stoornissen, waarbij de kinderen met een stoornis lager scoren dan deze zonder stoornis (Zie sectie 7). Deze laatste resultaten zouden het gevolg zijn van een verminderde balans, waardoor de kinderen de ruimtelijke omgeving minder goed kunnen verkennen en een minder goede representatie kunnen maken in de hersenen (Frick and Möhring, 2015). Daarnaast zou de hippocampus een belangrijke rol spelen in de cognitie. Deze is minder ontwikkeld bij kinderen met een vestibulaire disfunctie, wat de resultaten kan bepalen (Brandt et al., 2005). 18

26 METHODE 1. Proefpersonen In de controlegroep bevonden zich dertien proefpersonen, allemaal kinderen tussen vier en zes jaar met een normaal gehoor. Deze kinderen zijn gecontacteerd via het departement audiologie van het UZ Gent. Zij hadden reeds vestibulaire en motorische testen afgenomen en werden voor deze studie opnieuw gecontacteerd om cognitieve testen af te nemen. De controlekinderen hadden geen mentale, cognitieve of motorische stoornissen. Uit het databestand van het departement audiologie van het UZ Gent werden ook de participanten in de experimentele groep gerekruteerd. Volgens de inclusienormen kwamen er twintig patiënten in aanmerking voor het onderzoek, uiteindelijk werden twee patiënten opgenomen in deze masterproef. De eerste patiënte was vijf jaar en had op het moment van testen een bilateraal gehoorverlies. Meer specifiek had ze een profound congenitaal neurosensorieel gehoorverlies aan het rechteroor, waarbij in 2015 een evolutie werd vastgesteld naar een bilateraal asymmetrisch gehoorverlies. Rechts had de patiënte geen normaal gehoor, links werd het gehoor progressief minder goed. Hierdoor heeft de patiënte pas op ietwat latere leeftijd een CI gekregen aan het rechteroor, op 4 december De etiologie van de gehoorstoornis is onbekend. Uit de vestibulaire testen bleek dat de vestibulaire functie volledig in orde was. Meer bepaald was er bilateraal een respons aanwezig bij de cvemp en ovemp, was het calorisch onderzoek in orde en werd een normale gain gevonden voor de vhit. Dit kan dus geen oorzaak van de gehoorstoornis zijn. Naast een goede ontwikkeling van de vestibulaire functie had zij eveneens een normale algemene ontwikkeling en gesproken taalontwikkeling. De tweede patiënte was eveneens vijf jaar en had een bilaterale vestibulaire stoornis, als gevolg van het lange-qt- syndroom. De patiënte is geboren op 2 december 2011 en had een bilaterale uitval ter hoogte van het gehoor en van het vestibulair systeem. De patiënte kreeg hierdoor aan beide zijden een CI. Het linker CI werd geplaatst op 29 augustus 2012, het rechter CI op 26 april Het CI langs rechts werd door complicaties opnieuw geïmplanteerd op 4 november Het gehoorverlies aan het beste oor vertoonde een gemiddelde luchtgeleidingsdrempel (frequentie 500, 1000 en 2000 Hz) van minsterns 85 decibel Hearing Level (HL). 19