Beleidsnota ten behoeve van het behoud van schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug

Transcriptie

1 Schaapskooien Beleidsnota ten behoeve van het behoud van schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug

2 Mw. mr. J.M. van den Heuvel MA Beleidsadviseur Cultuurhistorie Gemeente Utrechtse Heuvelrug 2

3 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding Aanleiding Doelstelling Betrokkenheid van de eigenaren Beleidskader Leeswijzer 8 Hoofdstuk 2 Schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug De geschiedenis van het schapenhouden op de Utrechtse Heuvelrug Mestvoorziening Heideveld en schapendriest De invloed van de schaapskuddes op het landschap Landschappelijke en bouwkundige kenmerken van schaapskooien De ligging van de gebouwen in het land De bouwkundige kenmerken van schaapskooien 13 Hoofdstuk 3 Het beleid: instandhouding en herbestemming Instandhouding Huidige functies van de schaapskooien Bescherming als rijks of gemeentelijk monument Bouwvalligheid tegengaan Herbouw van verloren gegane schaapskooien Herbestemming Voorwaarden voor herbestemming Bouwkundige uitgangspunten bij verbouwing 21 Hoofdstuk 4 Herbestemming en de bestemmingsplannen Planologisch kader: de bestemmingsplannen Onderzoek naar de mogelijkheid van de nieuwe bestemming 27 Hoofdstuk 5 Conclusie en aanbevelingen Conclusie Voorwaarden voor herbestemming Aanbevelingen 30 Literatuur 32 Illustratieverantwoording 33 Colofon 33 Bijlage 1: Overzicht van aandachtspunten 35 Bijlage 2: Beschrijving van de schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug 37 3

4 4

5 Hoofdstuk 1 Inleiding De gemeente Utrechtse Heuvelrug kent een rijke geschiedenis als het om schapenhouden gaat. Eeuwenlang graasden schaapskudden op de hoger gelegen heidevelden of op schapendriesten op de lagere gronden. In tijden dat er nog geen kunstmest bestond, zorgden de schapen voor mest. Met name voor de tabaksteelt, die vooral bij Amerongen te vinden was, schijnt deze schapenmest bijzonder geschikt te zijn geweest. Van de traditie van schapenhouden zijn nog restanten in het landschap van onze gemeente te vinden. De schapendriften zijn inmiddels verworden tot straten en wegen. En dan zijn er natuurlijk nog de schaapskooien, karakteristieke gebouwen die kenmerkend zijn voor de bos en heiderijke gebieden in Nederland. Ze zijn van grote cultuurhistorische waarde. 1.1 Aanleiding De schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug waren ooit talrijk, maar ze nemen snel in aantal af. Wanneer gebouwen hun oorspronkelijke functie verliezen en niet meer gebruikt worden, komt dat niet ten goede aan de bouwkundige staat. Dat geldt ook, en misschien wel vooral, voor schaapskooien. Deze kwetsbare gebouwen hebben in de loop van de twintigste eeuw hun functie als stal voor schapen verloren. Soms konden de gebouwen eenvoudig worden ingericht als onderkomen voor andere dieren, zoals varkens of kippen. Maar vaak ook werden de gebouwen afgebroken, omdat ze veel onderhoud vroegen terwijl ze hun nut verloren hadden. In de gemeente Utrechtse Heuvelrug resteren anno 2011 nog eenendertig schaapskooien. Daarvan wordt er één, namelijk de kooi aan de rand van het Zuylesteinse bos, inmiddels weer gebruikt als schaapskooi. De overige hebben een nieuwe functie gekregen, zoals woning of schuur. Bij sommige kooien gaat het echter om een functie die niet sterk bijdraagt tot het behoud van het gebouw. Ze staan leeg of worden gebruikt voor opslag terwijl ze wachten op een nieuwe, passende functie. In de winter van 2008 heeft de gemeenteraad gevraagd om een beleidsnota over schaapskooien. Aanleiding daarvoor was onder meer het plan voor de realisatie van een woning in een leegstaande schaapskooi in het buitengebied van Doorn. Bij de bespreking van het plan in de raadscommissie Ruimte werd het belang van behoud van de schaapskooien erkend. Ook werd duidelijk dat de mogelijkheden voor herbestemming per schaapskooi verschillend zijn. De beoordeling van bouwplannen vergt dan ook steeds maatwerk. Detail van de schaapskooi bij de Buurtweg 12 te Doorn 5

6 Achter het boerenerf van zorgboerderij De Dijckhof in Driebergen Rijsenburg ligt een schaapskooi in het veld. De kooi wordt tegenwoordig gebruikt als opslagplaats. 1.2 Doelstelling In deze nota wordt beschreven hoe de schaapskooien, die kenmerkend zijn voor onze gemeente en die getuigen van een belangrijk onderdeel van de geschiedenis van de Utrechtse Heuvelrug, behouden kunnen blijven, zodat ook toekomstige generaties inwoners en bezoekers nog lang kunnen genieten van deze karakteristieke gebouwen. Voor het behoud van schaapskooien is het van groot belang dat de gebouwen een goede functie hebben. Voor de schaapskooien waar dat nog niet het geval is, zal vroeg of laat dan ook herbestemming aan de orde zijn. Het doel van deze beleidsnota is een kader te bieden op basis waarvan de gemeente aan de herbestemming van schaapskooien kan meewerken. 1.3 Betrokkenheid van de eigenaren Om deugdelijk beleid te kunnen opstellen is het belangrijk dat bekend is welke vragen er spelen rond de verschillende schaapskooien. De ene kooi functioneert bijvoorbeeld al jarenlang naar tevredenheid, terwijl er voor de andere dringend een nieuwe bestemming nodig is. Voor de totstandkoming van de nota zijn in de zomer van 2010 dan ook met zo veel mogelijk schaapskooi eigenaren gesprekken gevoerd, waarbij de eigenaren aan de beleidsmedewerker van de gemeente ook steeds de gelegenheid gaven om een kijkje te nemen in het interieur van de schaapskooi. Tijdens de gesprekken kwam niet alleen de geschiedenis van de betreffende kooien 6

7 ter sprake maar ook de toekomstplannen die de eigenaren hadden wat betreft het gebruik van de schaapskooi en ook hoe zij de eventuele monumentale bescherming van het gebouw ervaren. Deze nota geeft een overzicht van de schaapskooien die in onze gemeente aanwezig zijn, hoe zij op dit moment door de eigenaar gebruikt worden en wat de bouwkundige staat van de gebouwen is. De informatie die tijdens de gesprekken met de eigenaren naar voren kwam, is in de nota verwerkt. Op 20 mei 2011 was deze beleidsnota in conceptvorm klaar en is ze gedurende zes weken ter inzage gelegd. Tijdens die periode is ook een informatieavond georganiseerd, waarvoor alle eigenaren van de schaapskooien en vertegenwoordigers van historische verenigingen en andere cultuurhistorische instanties waren uitgenodigd. Tijdens deze informatieavond werd hun het beleid uitgelegd. De vragen die naar aanleiding daarvan door de aanwezigen werden gesteld, zijn in deze definitieve beleidsnota Schaapskooien verwerkt. 1.4 Beleidskader Deze beleidsnota over schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug vindt haar directe aanleiding in de plannen die door eigenaren van schaapskooien worden ingediend voor ontwikkeling van deze gebouwen. Maar de nota moet ook in een bredere context gezien worden, namelijk die van het beleid van rijk en provincie, dat erop gericht is landelijke gebieden op een deugdelijke wijze te behouden en te ontwikkelen. In het derde deel van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening uit 2001 formuleert de rijksoverheid een beleidslijn Vrijkomende bebouwing in het buitengebied. Deze beleidslijn schept mogelijkheden om voormalige agrarische gebouwen voor wonen of alternatieve functies te (her)gebruiken. De gedachte hierachter is onder meer dat verpaupering van het landelijke gebied maar ook kapitaal vernietiging moeten worden tegengegaan. Ook de Handleiding bestemmingsplannen Buitengebied uit 2006 van de Provincie Utrecht benoemt de mogelijkheid om bij bedrijfs beëindiging de bedrijfswoning of de bedrijfsgebouwen in gebruik te nemen als woning of er een andere functie aan te geven. Daarbij wordt wel steeds het voorbehoud gemaakt dat de cultuurhistorische en landschappelijke waarden behouden of versterkt moeten worden. Bij schaapskooien is er bij uitstek sprake van een grote cultuurhistorische waarde. De gebouwen dragen bovendien bij aan de landschappelijke waarde van het buitengebied van onze gemeente. Deze nota is dan ook een uitwerking van het voorbehoud dat met name door de provincie expliciet wordt gemaakt. De gemeente zelf erkent de belangrijke rol die het schapenhouden heeft gehad op de Utrechtse Heuvelrug in haar Structuurvisie. 1 Ook in de gemeentelijke nota Erfgoed in het Groen worden de schaapskooien genoemd als kwetsbare agrarische gebouwtypen. De nota wijst op de cultuurhistorische waarde van deze gebouwen in onze gemeente en benadrukt de noodzaak van instandhouding door middel van herbestemming. 2 In de bestaande bestemmingsplannen van de gemeente Utrechtse Heuvelrug zijn de bestemmingen, die aan schaapskooien zijn toegekend, vooral landschappelijk of agrarisch van karakter. Nu voor de instandhouding van schaapskooien moet worden gezocht naar nieuwe 1 Groen dus vitaal. Structuurvisie 2030, gemeente Utrechtse Heuvelrug, januari 2010, p.14 2 Erfgoed in het groen. Beleidsnota cultuurhistorische erfgoed , concept augustus 2010, p. 42 7

8 functies voor deze gebouwen, blijken deze bestemmingen daar niet voldoende ruimte voor te bieden. Het beleid dat in deze nota wordt beschreven, behoeft een goede inbedding in de nieuwe bestemmingsplannen. 1.5 Leeswijzer De nota Schaapskooien bestaat buiten dit eerste, inleidende hoofdstuk uit nog vier hoofdstukken. Het volgende hoofdstuk beschrijft de geschiedenis van het schapenhouden in de gemeente Utrechtse Heuvelrug en de invloed die schaapskuddes hebben gehad op de ontwikkeling van het landschap. Ook komen daar de uiterlijke kenmerken van schaapskooien aan de orde en hun karakteristieke ligging op een erf of in het land. Het derde hoofdstuk beschrijft het te volgen beleid aangaande de instandhouding van schaapskooien. Er komen vragen aan de orde als: welke nieuwe bestemmingen zijn geschikt voor welke schaapskooien? Welke eisen moeten worden gesteld aan eventuele verbouwingen ten einde de cultuurhistorische waarden van de gebouwen zo goed mogelijk te behouden? In hoofdstuk vier wordt uitgelegd welke procedures er gevolgd kunnen worden door de aanvrager om te komen tot een formele nieuwe bestemming voor zijn schaapskooi. En ten slotte geeft hoofdstuk 5 een korte conclusie en enkele aanbevelingen voor het te volgen beleid. Er zijn twee bijlagen bij deze nota opgenomen, namelijk een tabel met daarin onder meer de monumentale status en de functies van alle voormalige schaapskooien (bijlage 1) en een overzicht van alle schaapskooien voor zover deze bij de gemeente bekend zijn (bijlage 2). Per gebouw wordt in deze tweede bijlage onder meer beschreven waar het precies gelegen is, hoe het gebouw eruit ziet en welke bouwkundige wijzigingen het inmiddels heeft ondergaan. De schaapskooi in het veld achter Bovenhaarweg 6 te Leersum. 8

9 Hoofdstuk 2 Schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug 2.1 De geschiedenis van het schapenhouden op de Utrechtse Heuvelrug De schaapskooien die in onze gemeente te vinden zijn, dateren alle uit de afgelopen drie eeuwen, maar de geschiedenis van het schapenhouden gaat veel verder terug. Het is goed mogelijk dat de inwoners die drie tot vijfduizend jaar geleden de grafheuvels op de Utrechtse Heuvelrug hebben aangelegd, al schapen hielden. Over de nederzettingen van deze inwoners is echter nauwelijks iets bekend. Als we ons willen verdiepen in de historische achtergrond van de schaapskooien in onze gemeente zullen we dan ook beginnen bij de late Middeleeuwen. Vanaf die periode is het gebied van de Utrechtse Heuvelrug sterk veranderd. Het schapenhouden heeft zeker bijgedragen aan dit veranderingsproces Mestvoorziening Vanaf de late Middeleeuwen nam het schapenhouden intensievere vormen aan vergeleken bij de eeuwen daarvoor. De bevolking groeide in de twaalfde en dertiende eeuw namelijk sterk en daarmee nam ook de behoefte aan graan toe. Dat betekende dat er meer bouwland werd aangelegd en er dus ook meer mest nodig was. Aangezien het vee zelf niet voldoende mest produceerde, ging men op zoek naar efficiëntere methoden van mestproductie. Men ging plaggen steken op de heidevelden en akkers en liet deze, eventueel vermengd met mest of bosstrooisel, composteren. Deze substantie strooiden de boeren als mest uit over de akkers. Vooral voor de bemesting van de tabaksvelden, die vanaf het midden van zeventiende eeuw bij Amerongen werden aangelegd, was schapenmest zeer geschikt. Overigens was de mestvoorziening niet het enige nut van de schapen. Ze brachten de boeren immers ook wol, vlees en melk op. Mest lijkt in de negentiende eeuw voor de boeren op de Utrechtse Heuvelrug toch het belangrijkste product te zijn geweest van de schapenhouderij. Dat blijkt wel uit het feit dat het aantal schaapskuddes drastisch verminderde, nadat na 1900 het gebruik van kunstmest gemeengoed werd onder de boeren. Al vanaf het begin van de negentiende eeuw was in binnenen buitenland een zoektocht gaande naar stoffen waarmee men de natuurlijke mest, waarvan er nooit voldoende was, aan kon vullen. Tegen het einde van die eeuw was de kunstmestindustrie, na enkele tegenslagen als gevolg van landbouwcrises in de jaren tachtig, goed op gang gekomen. 3 De toepassing van kunstmest maakte de arbeidsintensieve methode van het schapenhouden overbodig. 4 De meeste schaapskudden op de Utrechtse Heuvelrug werden dan ook opgeheven. 3 Zie voor een beschrijving van de ontwikkeling van kunstmest: Ernst Homburg en Arjan van Rooij, Groeien door kunstmest, DSM Agro , Hilversum Catharina L. van Groningen, De Utrechtse Heuvelrug. De Stichtse Lustwarande. Dorpen en landelijk gebied, Zwolle 2000, p

10 Overigens kon de wetenschap de boeren er maar moeizaam van overtuigen dat kunstmest minstens zo goed werkte als echte mest. In Doorn werd dan ook een experiment uitgevoerd om de goede werking van het nieuwe goedje aan te tonen. Speciaal voor dit doel schijnt in 1906 boerderij Het Wildeland aan de Buurtweg te zijn gebouwd. Vanuit deze boerderij zou het omringende wilde land, dat vanwege de zandgrond niet erg vruchtbaar was, door middel van kunstmest geschikt gemaakt worden als bouwland. Dat zou het bewijs leveren voor de goede kwaliteit van kunstmest Heideveld en schapendriest Van oudsher werden de schaapskuddes geweid op de heidevelden die hoog op de heuvelrug lagen, de zogeheten woeste gronden. Vanaf de lager gelegen dorpen, waar de boeren hun akkers hadden, ontstonden schapendriften die verbonden waren met de heidevelden op de heuvel. Deze driften waren brede zandwegen die meestal blind eindigden op de heidevelden. Via de schapendriften brachten de boeren of herders hun schapen, maximaal zo n 150 tot 200 per kudde, van de schaapskooi op het boerenerf naar de heide en weer terug. Daar werd de mest verzameld en door de schapenpoten vermengd met plaggen. De schapen werden ook wel op ruige graslanden op de lagere gronden geweid, de zogeheten schapendriesten. Dat gebeurde bijvoorbeeld in het voorjaar wanneer de schapen gelammerd hadden of in het weekend wanneer de herder de zondagse kerkdienst bijwoonde. Op de plek waar boerderij Het Wildeland ligt, stonden voorheen drie schaapskooien en een schaapherders Een schaapsherder leidt omstreeks 1905 zijn schapen met zijn hond over een schapendrift in de omgeving van Doorn naar hun bestemming 5 Informatie van de heer Van Lynden van Sandenburg 10

11 woning. De schapen werden op de omringende schapendriesten geweid. Pas na 1906, toen de boerderij daar gebouwd was, werden de schapendriesten gecultiveerd tot bouwland. Van de drie kooien en de woning resteert nu alleen nog de schaapskooi in de bocht van de Buurtweg. 6 Dit is waarschijnlijk één van de drie kooien die op deze plaats is herbouwd Invloed van de schaapskuddes op het landschap In het huidige stratenpatroon van de dorpen in de gemeente Utrechtse Heuvelrug zijn de oude schapendriften nog altijd te herkennen. Zo zijn de Buntlaan in Driebergen Rijsenburg, de Broekweg en Stamerweg in Doorn en natuurlijk de Schapendrift in Amerongen voormalige schapendriften. Ze liggen als kleine zijwegen haaks op de hoofdweg, die door de dorpen leidt. Enkele driften liepen echter niet dood op de heide, maar dienden als doorgaande route, zoals de Traaij in Driebergen Rijsenburg, die over de Leusderheide helemaal naar Amersfoort leidde. De intensieve beweiding van de woeste gronden hebben samen met het plaggensteken en het kappen van bomen het landschap op de heuvelrug ingrijpend veranderd. Doordat de nieuwe aanwas van Over onverharde schapendriften leidde de herder de schapen van de boerderij naar de heidevelden op de bomen en planten werd verhinderd, heuvelrug. Hier is het laantje bij Lievendaal in verzandde het gebied geleidelijk. Het is een Amerongen te zien omstreeks ontwikkeling die al in de middeleeuwen moet zijn gestart en die ervoor zorgde dat de bossen op de Utrechtse Heuvelrug aan het einde van de achttiende eeuw vrijwel geheel verdwenen waren. De heuvelrug was voornamelijk nog bedekt met stuifzand en heidevelden. Tot aan het begin van de twintigste eeuw bleven er schaapskuddes de heidevelden begrazen ten behoeve van de mestproductie. 6 Informatie van de heer Van Cooten, die in de jaren vijftig op Het Wildeland kwam wonen, Buurtweg 12 te Doorn 11

12 2.2 Landschappelijke en bouwkundige kenmerken van schaapskooien De ligging van de gebouwen in het land De meeste schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug zijn ten zuiden van de lijn Driebergen Doorn te vinden. Daar was van oudsher een concentratie omdat op deze lage grond ook de te bemesten bouwlanden lagen. 7 In de literatuur wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen schaapskooien die bij een boerderij staan (zogeheten erfkooien) en schaapskooien die in het veld staan (veldkooien). 8 De erfkooien zouden over het algemeen een diepere fundering hebben, omdat ze bedoeld waren voor mestophoping (potstal). De kooien in het veld waren alleen bedoeld als overnachtingsplaats voor de schapen die in het veld bleven en hadden dus geen diepere fundering nodig. Opvallend is dat de ligging van schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug meer variatie kent. Sommige schaapskooien staan op het erf van een boerderij, in de directe nabijheid van andere onderdelen van het boerderijcomplex, zoals schuren en een hooiberg. Andere schaapskooien echter vrij in het veld liggen, tamelijk ver afgelegen van de boerderijen in de omgeving. Als enige beschutting is er vaak een bosrand of een rij bomen die het veld afsluit. Rondom het gebouw is nauwelijks sprake van erfinrichting. Er is hooguit een onverhard paadje Op het erf van boerderij Schevichoven aan de Middelweg in Leersum staat rechts van de toegangsweg een schaapskooi. 7 Catharina L. van Groningen, De Utrechtse Heuvelrug. De Stichtse Lustwarande. Dorpen en landelijk gebied, Zwolle 2000, p Hans Lägers en Meta Prins Schimmel, Leersum. Geschiedenis en architectuur, Monumenten inventarisatie Provincie Utrecht, Zeist 2000, p

13 dat over het veld naar de kooi leidt. Deze solitaire ligging maakt dat de schaapskooi van grote afstand te zien is in het vlakke land. Het kenmerkende uiterlijk van de gebouwen zorgt er bovendien voor dat het markante punten in het landschap zijn. Ten slotte kan er ook een derde categorie worden aangewezen, namelijk de kooien die weliswaar vrij in een veld liggen, maar wel in de nabijheid van een boerderij. De schaapskooi ligt bijvoorbeeld op een weiland dat grenst aan het boerenerf. In hoofdstuk 3 van deze beleidsnota wordt aan de hand van de ligging van de schaapskooien beleid geformuleerd. Het aantal categorieën schaapskooien die zich wat ligging betreft van elkaar onderscheiden, wordt daarin weer teruggebracht tot twee. De ene categorie omvat de schaapkooien die op het erf van een boerderij staan. De andere bestaat uit zowel de schaapskooien die in het veld ver afgelegen van een boerderij liggen als de schaapskooien die in het veld dichtbij een boerderij liggen. Of de schaapskooi een diepere fundering heeft voor zijn potstalfunctie wordt daarbij buiten beschouwing gelaten De bouwkundige kenmerken van schaapskooien De gemeente Utrechtse Heuvelrug telt eenendertig schaapskooien die uiteraard in detail alle verschillend van uiterlijk zijn. Opvallender is echter de grote overeenkomst. Er is een zeer duidelijke typologie, een hoofdvorm met bepaalde bouwkundige karakteristieken waar de meeste schaapskooien aan voldoen. Deze karakteristieken zijn te vinden in de hoofdvorm van het gebouw maar ook in de gevels, het dak en het interieur. Hoofdvorm Het merendeel van de schaapskooien heeft een rechthoekige plattegrond, waarbij de kopse uiteinden bij de hoeken zijn afgeschuind. De zijgevels zijn zeer laag in verhouding tot het hoge dak. Beide eindgevels hebben in het midden een dubbele toegangsdeur. Dak De schaapskooien hebben gewoonlijk een hoog, afgewolfd zadeldak. Aan de kopse kanten is het dak boven de toegangsdeuren soms wat opgelicht. Er bevinden zich van oorsprong geen vensters in het dak. Wat betreft de dakbedekking zijn er verschillende mogelijkheden. Het dak kan geheel met riet of stro gedekt zijn in combinatie met een stenen nokvorst. Er zijn ook schaapskooien te vinden waarbij het dak volledig met pannen gedekt is. De dakpannen zijn over het algemeen rode of gesmoorde oud Hollandse pannen. Zeer typerend is echter een combinatie van zowel riet als pannen. In de rieten dakbedekking is dan op beide dakvlakken een rechthoekige uitsparing gemaakt die gedekt is met pannen: het zogeheten pannenschild. Over de functie van pannenschilden bestaan verschillende theorieën. Er wordt wel beweerd dat ze de ventilatie zouden bevorderen, maar dat is niet aannemelijk omdat er tussen de pannen juist ook wel strodokken werden gestoken om de koude tocht te weren. Deze strodokken werden altijd tussen de pannen gelaten, en dus niet in de zomer verwijderd. Een tweede reden voor het aanbrengen van pannenschilden zou pronkzucht van de eigenaar zijn, die wilde laten zien dat hij zich dakpannen kon veroorloven. Ook dit is onwaarschijnlijk, omdat het juist gebruikelijk was dat de boer met zijn woonhuis pronkte en niet met de bijgebouwen van zijn boerderij. Als derde 13

14 mogelijkheid wordt wel genoemd dat de oorspronkelijke dakbedekking van stro in de loop der tijd vervangen werd door pannen, waarbij men de kopse delen van het dak bij gebrek aan dakpannen die de ronde vormen zouden kunnen bedekken, gedekt liet met stro. Deze mogelijkheid is aannemelijk. Ten slotte zou een plausibele verklaring kunnen zijn dat men via de pannenschilden gemakkelijker regenwater kon opvangen, dat als drinkwater aan de schapen werd gegeven. Er kon een drinkgoot voor de schapen onder aan het dakvlak geplaatst worden, waar het regenwater in werd opgevangen. Dit zou met name een handige oplossing zijn voor de schaapskooien die midden op een veld stonden, waar de schapen niet gemakkelijk aan drinkwater konden komen. Gevels Bij de meeste schaapskooien bestaan de wanden uit houten delen, meestal gepotdekseld, boven een bakstenen plint. De plint is al dan niet voorzien van een pleister of cementlaag. De verhouding tussen de grootte van de gemetselde delen en die van de gepotdekselde delen loopt uiteen. Soms zijn de gevels zelfs volledig opgetrokken uit metselwerk, al dan niet voorzien van vlechting en muurankers, of uit hout. De houten delen zijn oorspronkelijk geteerd, waardoor ze een donkerbruine of zwarte kleur hebben. Gevelopeningen Aan de voor en achterzijde hebben de kooien een deuropening met dubbele deuren. Soms zijn deze deuren getoogd. Daarboven bevindt zich vaak een hooiluik. Aan weerszijden van de deuropening bevindt zich vaak een klein stalvenster. De kap van een schaapskooi, die in dit geval gelegen is aan de Darthuizerweg, wordt gedragen door ankerbalkgebinten. Interieur Omdat de erfkooien gebruikt werden voor het verzamelen van de mest, hebben deze over het algemeen een diepe fundering. De veldkooien daarentegen hadden nauwelijks fundering nodig omdat ze slechts dienden als overnachtings plaats voor de schapen in het veld. De vloer was oorspronkelijk niet bedekt maar tegenwoordig is deze vaak betegeld of van een laag beton voorzien. Het interieur is een ongedeelde ruimte. De kapconstructie wordt gedragen door ankerbalkgebinten, waarvan de verticale stijlen op gemetselde poeren rusten. De dakbedekking (stro, riet en/of pannen) wordt gedragen door ronde sporen met daarop latten. De kap is oorspronkelijk onbeschoten, waardoor in het interieur van de schaapskooi vrij zicht is op het stro en de pannen. Vroeger werden er wel zogeheten strodokken tussen de pannen gestoken om de ergste tocht weg te nemen. 14

15 Hoofdstuk 3 Het beleid: instandhouding en herbestemming 3.1 Instandhouding De schaapskooien zijn belangrijk voor de gemeente Utrechtse Heuvelrug. Van oudsher heeft dit gebied altijd schaapskooien gekend. In tegenstelling tot andere gebieden in Nederland werden juist op de zandgronden schapen gehouden. Daarmee zijn de relicten van deze agrarische activiteit representatief voor de zandgronden in Nederland en hebben zij een belangrijke historisch geografische waarde. De schaapskooien staan als gebouwtype niet op zichzelf maar maken onderdeel uit van een geheel van heidevelden op de heuvelrug, boerenerven op de lagere gronden en de voormalige schapendriften als verbinding daartussen. Dit stelsel is nog steeds in de structuur van de Utrechtse Heuvelrug te herkennen. Als gebouwtype zijn de schaapskooien daarnaast van architectuurhistorische waarde vanwege hun karakteristieke vorm en materialen en ook vanwege hun fraaie ligging in het landschap. Al met al is het van belang dat de schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug in stand worden gehouden. De schaapskooien horen bij een stelsel van schapendriften die van de lagere gronden naar de hoger gelegen heidevelden liepen Huidige functies van de schaapskooien In de twintigste eeuw hebben de schaapskooien langzaam maar zeker hun oorspronkelijke functie verloren. Ze kwamen leeg te staan of werden gebruikt voor opslag. Een dringende noodzaak om de gebouwen in stand te houden was er niet en veel kooien zijn dan ook inmiddels 15

16 De schaapskooi aan de rand van het Zuylesteinse bos in Leersum wordt gebruikt als onderkomen voor de schaapskudde van de vereniging Vrienden van de Schaapskudde. verdwenen. De gemeente Utrechtse Heuvelrug telt op dit moment nog eenendertig schaapskooien, waarvan veel de functie van schuur voor opslag hebben. Andere hebben een nieuwe bestemming gekregen, bijvoorbeeld als woning. Opvallend genoeg is er echter ook een schaapskooi op dit moment weer in gebruik als onderkomen voor een schaapskudde, namelijk de kooi aan de rand van het Zuylesteinse bos in Leersum. Deze schaapskudde wordt gehouden door de vereniging Vrienden van de Schaapskudde. Bijlage 1 geeft een overzicht van de functies van de schaapskooien Bescherming als rijks of gemeentelijk monument Zowel de afzonderlijke voormalige gemeenten als de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (destijds onder de naam Rijksdienst voor de Monumentenzorg) hebben vanaf de jaren zestig het belang van de schaapskooien onderkend. Tweeëntwintig van de eenendertig kooien zijn dan ook beschermd als gemeentelijk monument of rijksmonument. Dat betekent dat er geen ingreep aan of aantasting van het gebouw mag plaatsvinden zonder dat daarvoor een monumenten 16

17 vergunning is verleend. Zonder deze bescherming waren er waarschijnlijk al veel van deze schaapskooien gesloopt. De monumentale bescherming zorgt er immers voor dat er een wettelijke plicht is om bij wijzigingen aan het gebouw een cultuurhistorische toets te doen. Ingrijpende veranderingen waarbij cultuurhistorische waarden verloren gaan of sloop kunnen daarmee voorkomen worden. Naar aanleiding van de toets kan de gemeente bovendien met de eigenaar in overleg treden om samen te zoeken naar de beste oplossing voor het gebouw waarbij de cultuurhistorische waarden zo veel mogelijk in stand worden gehouden Bouwvalligheid tegengaan Bij schaapskooien die in verval raken omdat ze door de eigenaar niet meer gebruikt en onderhouden worden, is het de vraag wat de gemeente kan doen om deze verpaupering tegen te gaan. Deze vraag speelt al enige tijd met betrekking tot bouwvallige monumenten. De wet biedt gemeentes geen concrete mogelijkheid om onderhoud af te dwingen. Wel kunnen gemeentes er per brief bij eigenaren op aandringen dat zij hun monument goed onderhouden. Gemeentes kunnen in gesprek treden met de eigenaar, zodat hij de redenen voor de bouwvallige staat van zijn eigendom uit de doeken kan doen. Gemeente en eigenaar kunnen eventueel samen zoeken naar een oplossing om verpaupering van het gebouw in de toekomst te voorkomen. Het is dan eigenlijk niet van belang of het gebouw al dan niet beschermd is als monument. Dit gaat ook op voor schaapskooien. De ruimte die deze nota biedt voor nieuwe bestemmingen en ook de voorwaarden die daarbij gelden, kunnen de inhoudelijke basis vormen voor een gesprek tussen gemeente en eigenaar. Sinds kort is er echter op grond van jurisprudentie ook een mogelijkheid ontstaan om onderhoud van bouwvallige beschermde rijksmonumenten af te dwingen. Zodra niet onderhouden overgaat in bewust verwaarlozen zo oordeelde de rechtbank Roermond op 21 december 2010 is er sprake van een schending van artikel 11, tweede lid onder b van de Monumentenwet Hierin is bepaald dat het verboden is om een beschermd monument te gebruiken of te laten gebruiken op een wijze waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht. De gemeente heeft daarmee een juridische grond om de Monumentenwet 1988 te handhaven Herbouw van verloren gegane schaapskooien Er hebben in de gemeente Utrechtse Heuvelrug meer schaapskooien gestaan dan er nu nog te vinden zijn. Met het verdwijnen van de schaapskuddes op de heuvelrug kwamen de schaapskooien in onbruik en zijn sommige uiteindelijk afgebroken. Voor sommige plekken in de gemeente is nog bekend dat er vroeger een schaapskooi heeft gestaan. Deze is bijvoorbeeld nog op een oude topografische kaart terug te vinden. Bij het opstellen van deze beleidsnota is de vraag aan de orde gekomen hoe er vanuit het beleid voor schaapskooien gekeken wordt naar herbouw van de schaapskooien die verdwenen zijn. Valt reconstructie van een verloren gegane schaapskooi onder deze beleidsnota? Zou het dan ook 9 Uitspraak van de Rechtbank Roermond op 21 december 2010, LJN: BO8494, AWB 10/812 17

18 mogelijk moeten zijn dat een schaapskooi, die bijvoorbeeld ooit op een erf van een boerderij heeft gestaan, opnieuw wordt opgebouwd en herbestemd wordt tot woning? Vanuit cultuurhistorisch oogpunt is het herbouwen van een schaapskooi die al lang geleden is verdwenen, niet wenselijk. Met het verdwijnen van de oude schaapskooi is de cultuurhistorische waarde ook verloren gegaan. Door een nieuwe schaapskooi te bouwen op dezelfde locatie wordt die cultuurhistorische waarde niet teruggekregen. Die waarde zat immers besloten in de oorspronkelijke bouwmaterialen en de geschiedenis van de betreffende oude schaapskooi. Er is weliswaar een nieuwe schaapskooi tot stand gebracht met wellicht een authentiek uiterlijk, maar deze valt niet onder de schaapskooien waarvoor deze nota geschreven is. Deze nota heeft immers als doel bestaande schaapskooien in stand te houden. Er geldt een uitzondering op dit uitgangspunt. Schaapskooien die als gevolg van een calamiteit zijn ingestort of grotendeels zijn verdwenen, moeten wel kunnen worden hersteld. Daar gaat immers ook de verzekeraar van uit. Het herstel moet dan echter wel plaatsvinden binnen een korte periode (direct) na de calamiteit. Een schaapskooi die is afgebrand, kan dus weer worden opgebouwd. De schaapskooi valt dan nog altijd onder de werking van deze beleidsnota Herbestemming Voor de instandhouding van de schaapskooien is een goede functie onontbeerlijk. Wanneer het gebouw van nut is voor de eigenaar, is het ook lonend om het goed te onderhouden en indien nodig ook te restaureren. De meeste schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug hebben gelukkig al een goede, nieuwe functie, maar dat is nog niet voor alle kooien het geval. Zo worden er enkele gebruikt als opslagruimte. Bij navraag bij de eigenaar blijkt hier vaak sprake te zijn van een tijdelijke oplossing. Men is nog op zoek naar een toekomstbestendige functie. Bij voorkeur is dat een functie die financiële opbrengsten geeft, zodat de kosten voor de instandhouding van het gebouw daarmee gedekt kunnen worden. Het gebouw levert wat op. Omdat een toekomstbestendige functie zorgt voor de instandhouding van de schaapskooien, is het zowel voor de eigenaar als de gemeente van belang om een passende functie te vinden voor elke schaapskooi. De gemeente kan daarvoor de voorwaarden creëren door daar in het beleid en het bestemmingsplan mogelijkheden voor te bieden. Zoals hierboven al is genoemd, kan De schaapskooi aan de Gooijerdijk 18b in Driebergen Rijsenburg wordt gebruikt als creatieve ruimte bij de daar gevestigde zorgboerderij. Er staan weefgetouwen opgesteld maar in de zaal vinden ook wel toneelvoorstellingen plaats. 18

19 vervolgens in overleg met de eigenaar worden gezocht naar de beste bestemming binnen deze mogelijkheden. Verder is het van belang dat de gemeente informerend en, waar nodig, voorwaarden stellend optreedt bij de aanpassingen die aan het gebouw worden gedaan om de nieuwe bestemming mogelijk te maken. Dit om de cultuurhistorische waarden zo veel mogelijk in stand te houden Voorwaarden voor herbestemming Herbestemming van een gebouw kan verstrekkende gevolgen hebben voor het uiterlijk van het gebouw. Wanneer een schaapskooi tot kantoor wordt verbouwd, zijn er extra vensters nodig voor lichttoetreding. Het gebouw zal geïsoleerd moeten worden om het voldoende warm te kunnen houden in de winter en er zal natuurlijk aansluiting nodig zijn op riolering, elektriciteit en waterleiding. Het interieur van het gebouw wordt bovendien onderverdeeld in werkruimte, garderobe, toilet en keuken. Wordt de schaapskooi veranderd in een woning, dan zijn de veranderingen nog ingrijpender. Er zijn immers ook slaapkamers en een badkamer nodig. De functie van opslagruimte vraagt daarentegen nauwelijks aanpassing van het gebouw. Er is hooguit een slot op de deur nodig. De verschillende functies hebben dus alle hun eigen, meer of minder ingrijpend effect op het gebouw. Dat geldt ook voor het omringende terrein van de schaapskooi. Bij een theeschenkerij is een terras nodig en bij een recreatiewoning een schuurtje voor de fietsen. De schaapskooi bij de Sterkenburgerlaan in Driebergen Rijsenburg ligt vrij in het veld. 19

20 Vooral bij de schaapskooien die solitair in het veld liggen, kan herbestemming ingrijpende gevolgen hebben. De kenmerkende vrije ligging in het veld wordt bijvoorbeeld teniet gedaan door erfaanleg rondom het gebouw. Door de aanleg van een schutting, een tuin, een terras of bijgebouwen gaat die vrije ligging, een essentieel cultuurhistorisch kenmerk van de schaapskooi, verloren. Ze horen niet bij de schaapskooi als gebouwtype en doen daarmee dus sterke afbreuk aan de cultuurhistorische waarde van het gebouw. Uitgangspunt moet dan ook zijn dat voor deze vrij in het veld gelegen schaapskooien een functie wordt gekozen die zo weinig mogelijk ingrijpt in het uiterlijk van de kooi en het omringende erf. In bijlage 2 bij deze nota is voor elke schaapskooi aangegeven of deze in het veld ligt of op een erf staat. Er is daarbij steeds gekeken naar het onderscheid tussen erf en weiland en of er verhard terrein rondom de schaapskooi ligt. Het is echter niet relevant of de schaapskooi officieel en organisatorisch onderdeel uitmaakt van een boerderij. In onderstaande tabel is voor enkele functies op een rij gezet of ze mogelijk zijn. Er zijn wellicht nog meer functies denkbaar voor een schaapskooi dan in deze lijst genoemd worden. Om te beoordelen of zo n functie mogelijk is, moet steeds worden gekeken welke impact de functie heeft op het gebouw en zijn omgeving. Met name bij de vrij gelegen schaapskooien mag de invloed op de omgeving slechts minimaal zijn. Schaapskooi op een erf Vrij gelegen schaapskooi Woning Mogelijk onder voorwaarden Niet mogelijk Recreatiewoning Mogelijk onder voorwaarden Mogelijk onder voorwaarden Kantoor Mogelijk onder voorwaarden Niet mogelijk Theeschenkerij Mogelijk onder voorwaarden Mogelijk onder voorwaarden Educatief centrum Mogelijk onder voorwaarden Mogelijk onder voorwaarden Stal Mogelijk Mogelijk Opslag Mogelijk Mogelijk Bij de schaapskooien die op een erf gelegen zijn, zijn meer functies mogelijk dan bij de vrij gelegen schaapskooien. Voor deze eerste categorie geldt immers dat het bestaande erf al voorzieningen biedt die voor veel functies nodig zijn. Er is al een verhard terrein waar auto s en fietsen kunnen worden geplaatst. Bijgebouwen vallen op een bestaand erf minder op omdat er al gebouwen aanwezig zijn. Wel zouden er voorwaarden gesteld kunnen worden met betrekking tot eventuele tuinaanleg of verdere erfinrichting, bijvoorbeeld een verbod op het plaatsen van een schutting, haag of tuinmuur rondom de schaapskooi. Voor de schaapskooien die vrij in het veld liggen, zijn de mogelijke functies beperkt. De functies die als niet wenselijk zijn aangemerkt, zouden te grote ingrepen in de karakteristieke ligging en het gebouw zelf met zich meebrengen, zoals voorzieningen voor lichttoetreding, terreinverharding of de aanleg van een parkeerplaats en bijgebouwen. Een recreatiewoning, een theeschenkerij of een educatief centrum behoren alleen onder strenge voorwaarden tot de mogelijkheden. Zo is het belangrijk dat het terrein rondom de vrij gelegen schaapskooi onverhard blijft en dat er geen bijgebouwen of erfinrichting worden aangelegd. Ook moet er 20

21 terughoudend worden omgegaan met wijzigingen aan de schaapskooi zelf. Voor daglichttoetreding bieden de bestaande openingen, namelijk de dubbele deuren en de hooiluiken, voldoende ruimte. De functies stal en opslag zijn voor beide categorieën mogelijk omdat deze functies goed aansluiten bij de oorspronkelijke functie van de kooien, namelijk het onderbrengen van schapen. Deze functies zullen naar verwachting nauwelijks of geen wijzigingen van het erf of het gebouw vergen. Er gelden voor deze functies dan ook geen voorwaarden, behalve dan de algemene bouwkundige uitgangspunten uit paragraaf De schaapskooi aan de Engweg in Driebergen Rijsenburg ligt op een erf van een boerderij samen met andere gebouwen. Om ervoor te zorgen dat als gevolg van herbestemming de cultuurhistorische waarden van de schaapskooien niet verloren gaan, zouden de volgende voorwaarden kunnen worden gesteld aan herbestemming: 1. De functieverandering moet in dienst staan van het behoud van de cultuurhistorische waarden van de schaapskooi. 2. Voor de vrij in het veld gelegen schaapskooien geldt dat de nieuwe bestemming samenvalt met de voetprint van de schaapskooi. Het omliggende terrein dient een bestemming te krijgen, die geen bouwmogelijkheden biedt. 3. Voor de vrij in het veld gelegen schaapskooien geldt dat de functies woning en kantoor niet mogelijk zijn. Voor de kooien die op een erf met andere gebouwen liggen, geldt deze restrictie niet. 4. Bij eventuele aanpassing van de schaapskooi worden de in paragraaf genoemde bouwkundige uitgangspunten in acht genomen Bouwkundige uitgangspunten Wanneer er aan een gebouw een nieuwe functie wordt gegeven, vraagt dit dikwijls om een verbouwing. Bij cultuurhistorisch waardevolle panden is het van belang dat die op een zorgvuldige manier gebeurt, zodat de onderdelen die van cultuurhistorische waarde zijn, zo veel mogelijk in stand blijven. Architecten zijn over het algemeen goed op de hoogte van de verschillende materialen en mogelijkheden die daarvoor toegepast kunnen worden, maar ook de gemeente kan de eigenaar hierin van advies voorzien. 21

22 De hoofdvorm van het gebouw De hoofdvorm wordt volledig in stand gehouden. Daaronder worden begrepen de rechthoekige plattegrond al dan niet met afgekante hoeken, het wolfdak met opgelichte wolfeinden en de vlakke dakvlakken. Het bouwvolume van de schaapskooi wordt dus niet gewijzigd, bijvoorbeeld door middel van een aanbouw of een verhoging van het gebouw of dakkapellen. Materialen en vormen Hier geldt het uitgangspunt behouden gaat voor vernieuwen. Dat betekent dat oorspronkelijke materialen alleen worden vervangen voor zover dat strikt noodzakelijk is. Als bijvoorbeeld alleen een deel van een plank uit het potdekselwerk verrot is, wordt alleen dat deel vervangen. Het oude hout dat nog gezond is, gaat prima mee. Doordat dit oude hout behouden blijft, wordt bovendien een groot gedeelte van het originele potdekselwerk behouden. Behouden gaat dus voor vernieuwen, maar soms is vernieuwen onvermijdelijk. Wanneer er onderdelen, bijvoorbeeld houten deuren, vernieuwd moeten worden, is het zaak om naar de oorspronkelijke vormgeving van de deur te kijken en deze in de nieuwe deur over te nemen. Lichttoevoer Voor de toelating van licht in het gebouw wordt zo veel De schaapskooi aan de Dwarsweg 60a in Overberg is tot woning verbouwd. Voor extra lichttoevoer zijn vensters aangebracht die de mogelijk gebruik gemaakt hoogte van de planken van het potdeksel werk hebben. van de bestaande vensters. Indien de lichttoetreding dan nog niet toereikend is, kunnen eventueel nieuwe vensteropeningen worden toegevoegd. Terughoudendheid is het uitgangspunt. Ook moet er zo veel mogelijk worden aangesloten bij het karakter van schaapskooien. Bij vensteropeningen in de gevels dienen de kozijnen uit het zicht gehouden te worden door middel van plaatsing achter de wand. Ook kunnen de kozijnen van nieuwe vensters achter bestaande kozijnen worden geplaatst, bijvoorbeeld wanneer de toegangsopening van de schaapskooi wordt gebruikt als venster. Overigens dient men hierbij de oorspronkelijke toegangsdeuren te handhaven. Verder is het belangrijk dat de profilering van de nieuwe vensters en ramen zo dun mogelijk is en dat het materiaal donker van kleur is, zodat de profielen optisch wegvallen. Ook zijn roeden in de vensters niet wenselijk. Voor de toetreding van licht door de gevels is het overigens ook mogelijk om openingen te creëren door delen van de houten planken van het potdekselwerk draaibaar te maken. Deze houten delen gaan dan fungeren als luiken. 22

23 Bij het aanbrengen van lichtopeningen in het dak is het belangrijk dat de daklijn ononderbroken blijft. Dakkapellen zijn dus uit den boze. Bij dakvensters wordt steeds gekozen voor dakvensters met een staande diagonaal. Het is belangrijk dat ze op één lijn naast elkaar worden geplaatst. Het aantal dakvensters wordt zo beperkt mogelijk gehouden, wat betekent dat alleen in verblijfsruimtes een venster wordt aangebracht. De dakvensters zijn zo klein mogelijk, maximaal negenpans. Bij het toepassen van stalen dakvensters geldt een grootte van vier of zes pans. Onderverdeling van de ruimte Bij onderverdeling van de ruimte in de schaapskooi geldt dat er steeds een gedeelte van de ruimte verdiepingsvrij blijft, zodat daar vanaf de begane grond de dakvlakken tot aan de nok zichtbaar zijn. Ook is het belangrijk dat nieuwe tussenwanden of vloeren geen gevelopening kruisen. Isolatie Ook bij isolatie van de schaapskooi is zorgvuldigheid geboden. Daarnaast is het belangrijk dat de isolatie op een vakkundige manier wordt aangepakt. Schaapskooien zijn vaak grotendeels opgetrokken uit hout, dus goede doorluchting is belangrijk om rotting te voorkomen. Een rieten dak is al voldoende isolerend, maar bij een pannendak kan isolatie (anders dan door het aanbrengen van zogeheten strodokken) wel nodig zijn. Er kan een dun isolatiepakket worden aangebracht tussen de sporen van de kap en de panlatten waarop de pannen liggen. Op de sporen wordt dan een beschot bevestigd, waarop het isolatiepakket komt te liggen. Zo blijven de daksporen in het interieur zichtbaar en wordt er aan het aanzicht van het dak niets gewijzigd. In het interieur van de schaapskooi op landgoed Heidestein zijn de daksporen goed zichtbaar gelaten. 23

24 24

25 Hoofdstuk 4 Herbestemming en de bestemmingsplannen Deze beleidsnota vormt het kader op basis waarvan de gemeente kan meewerken aan functiewijzigingen van schaapskooien. Het beleid zal worden meegenomen bij de reguliere herziening van bestemmingsplannen. Voor zolang het nog niet in de bestemmingsplannen is opgenomen kan het echter ook dienen als kader om verzoeken om functiewijzigingen te beoordelen. 4.1 Planologisch kader: de bestemmingsplannen De gemeente Utrechtse Heuvelrug kent verschillende bestemmingsplannen, elk voor een ander gebied binnen onze gemeente. Er is een onderscheid tussen bestemmingplannen voor de dorpen en die voor het buitengebied. De schaapskooien in onze gemeente zijn alle gelegen in de buitengebieden. De enige uitzondering daarop is de kooi aan de Roekenes nummer 1 in Leersum. Deze valt binnen het bestemmingsplan Leersum Zuidoost. De wet voorziet erin dat de gemeente een bestemmingsplan binnen tien jaar na de vaststelling actualiseert en opnieuw vaststelt. De bestemmingen die in het plan staan, worden dan weer in overeenstemming gebracht met het feitelijke gebruik van de gebouwen en percelen. Ook kunnen eventuele nieuwe beleidsontwikkelingen in het bestemmingplan worden verankerd. De actualisatie van een bestemmingsplan is een omvangrijke taak waarmee enkele jaren gemoeid zijn. Voor de buitengebieden gelden nog de bestemmingsplannen die dateren van voor de gemeentelijke herindeling, met als uitzondering het bestemmingsplan Buitengebied Leersum uit 2006 en het bestemmingsplan Buitengebied Doorn dat zeer recentelijk in mei 2011 door de gemeenteraad is vastgesteld. In het algemeen kan gezegd worden dat er in de bestemmingsplannen voor de schaapskooien een agrarische of natuurgerelateerde bestemming geldt. Voor een nieuwe bestemming moet steeds een planologische procedure worden gevolgd. Dat kan op vier verschillende manieren. 1. Er wordt een omgevingsvergunning tot afwijking van het bestemmingsplan aangevraagd De nieuwe bestemming die de aanvrager voor zijn schaapskooi op het oog heeft, strookt niet met de bestemming die het gebouw volgens het bestemmingsplan heeft. De aanvrager kan een omgevingsvergunning krijgen om het gebouw toch de door hem gewenste bestemming te geven. In het bestemmingsplan blijft de bestemming echter ongewijzigd, tot er een actualisatie plaatsvindt. 2. Rechtstreekse bestemming bij reguliere actualisatie van het bestemmingsplan De gemeente gaat na welke bestemming de eigenaar van de schaapskooi graag voor zijn schaapskooi zou willen. Indien deze wens strookt met het beleid, neemt de gemeente die bestemming op in het nieuwe bestemmingsplan. 25

26 3. Er is een wijzigingsbevoegdheid van B&W opgenomen in het bestemmingsplan Op grond van het beleid kan voor schaapskooien een wijzigingsbevoegdheid worden opgenomen voor B&W, op grond waarvan het college van B&W kan besluiten dat bepaalde bestemmingen mogelijk zijn voor de schaapskooi. Die bestemmingen worden limitatief bij de wijzigingsbevoegdheid genoemd. Indien een aanvraag wordt ingediend om een schaapskooi één van die bestemmingen te geven, kan B&W besluiten om die bestemming toe te staan en een zogeheten wijzigingsplan op te stellen. Dit plan komt direct in het bestemmingsplan te staan. 4. De zogeheten postzegelbestemmingsplanprocedure De indiener laat voor het betreffende perceel een nieuw plan opstellen (het zogeheten postzegelbestemmingsplan) met daarin de nieuwe bestemming voor de schaapskooi. Dit nieuwe plan vervangt voor het betreffende perceel het bestaande bestemmingsplan. Deze procedure kan onder meer gekozen worden, indien de aanvrager een bestemming kiest die niet in de onder 3 genoemde limitatieve lijst staat. Voorwaarde is wel dat de bestemming passend is binnen het beleid en binnen de planologie op die locatie. Op dit moment is er voor de schaapskooien geen wijzigingsbevoegdheid voor B&W (als genoemd in procedure 3) opgenomen. Dat zal echter wel gebeuren bij de volgende actualisatie. Op dit moment wordt er gewerkt aan de actualisatie van de bestemmingsplannen Maarn, Maarsbergen, Overberg en Amerongen. In deze plannen zal een wijzigingsbevoegdheid worden opgenomen, op grond waarvan het college van B&W kan bepalen dat een schaapskooi een bestemming kan krijgen als genoemd in het volgende schema. Schaapskooi op een erf Vrij gelegen schaapskooi Woning Mogelijk onder voorwaarden Niet mogelijk Recreatiewoning Mogelijk onder voorwaarden Mogelijk onder voorwaarden Kantoor Mogelijk onder voorwaarden Niet mogelijk Theeschenkerij Mogelijk onder voorwaarden Mogelijk onder voorwaarden Educatief centrum Mogelijk onder voorwaarden Mogelijk onder voorwaarden Stal Mogelijk Mogelijk Opslag Mogelijk Mogelijk Bij de opname van een wijzigingsbevoegdheid in het bestemmingsplan zal er een limitatieve lijst van bestemmingen moeten worden opgenomen die per schaapskooi mogelijk zijn. Dat betekent echter niet dat er geen andere functies voor een schaapskooi denkbaar zijn. Een eigenaar kan een functie voor zijn schaapskooi voor ogen hebben, die niet in het schema wordt genoemd, maar die weldegelijk past binnen de principes waar deze beleidsnota van uitgaat en die ook planologisch past op de betreffende locatie. In dat geval is niet procedure 3 maar procedure 4 de geëigende manier om die bestemming formeel te realiseren. Ook is het denkbaar dat een eigenaar meer dan één van de genoemde bestemmingen voor zijn schaapskooi wil bewerkstelligen. Ook dat is in principe mogelijk, als beide bestemmingen planologisch in te passen zijn. Dat betekent dat voor beide bestemmingen de onderzoeken moeten worden gedaan waar in paragraaf 4.2 op wordt gedoeld. 26

27 Aan de wijzigingsbevoegdheid voor schaapskooien zullen in het bestemmingsplan ook voorwaarden worden gekoppeld. In het schema wordt daar al naar verwezen. Te denken valt aan de voorwaarde dat de functieverandering in dienst staat van het behoud van de cultuurhistorische waarden van de schaapskooi of dat de nieuwe bestemming samenvalt met de voetprint van de schaapskooi. Deze voorwaarden hangen van de locatie van de schaapskooi af en zullen dus pas nader kunnen worden uitgewerkt bij de behandeling van een concreet plan. Naast de mogelijkheid om een wijzigingsbevoegdheid voor het college van B&W op te nemen voor de schaapskooien is er ook nog de mogelijkheid om een dubbelbestemming cultuurhistorie in het bestemmingsplan op te nemen. Deze dubbelbestemming geeft het signaal af dat er voor het betreffende object sprake is van cultuurhistorische waarde en dat er bij ontwikkelingen gekeken moet worden welk cultuurhistorisch beleid er geldt. Op dat moment zou dus deze nota geraadpleegd worden. Het vestigen van een dubbelbestemming cultuurhistorie zal, net als het geval is bij de wijzigingsbevoegdheid, aan de orde komen bij de actualisatie van de bestemmingplannen. 4.2 Onderzoek naar de mogelijkheid van de nieuwe bestemming Bij herbestemming van een schaapskooi gelden niet alleen eisen op grond van de aanwezige cultuurhistorische waarde. Zoals steeds het geval is bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, zal voorafgaand aan de herbestemming ook onderzocht moeten worden of de nieuwe bestemming voldoet aan eisen die worden gesteld op grond van bijvoorbeeld milieuregels, flora en faunawetgeving en verkeersregulering. Zo zal er bijvoorbeeld worden gekeken of op de betreffende locatie geen geluidsnormen worden overtreden en of de luchtkwaliteit wel voldoende is, waardoor eventueel het beoogde gebruik van de schaapskooi niet haalbaar is. Ligt een schaapskooi binnen de stankcirkel van een nabij gelegen agrarisch bedrijf, dan is de functie van woning, kantoor of recreatiewoning wellicht niet mogelijk. Voorafgaand onderzoek op dergelijke terreinen is dus van belang en ook wettelijk verplicht. De kosten voor de vereiste onderzoeken komen steeds voor rekening van degene die het verzoek om de herbestemming bij de gemeente heeft aangevraagd, meestal de eigenaar van de schaapskooi. Welke onderzoeken er precies nodig zijn, hangt af van de locatie van de schaapskooi en welke nieuwe bestemming er gekozen is. Het is dan ook niet mogelijk om in deze beleidsnota een eenduidige inschatting te geven van de kosten die voor de herbestemming moeten worden gemaakt. Bij de indiening van een concreet plan kan wel al in een zeer vroeg stadium door de gemeente een inschatting worden gegeven van de kosten voor dat concrete plan. 27

28 28

29 Hoofdstuk 5 Conclusie en aanbevelingen 5.1 Conclusie Schaapskooien zijn karakteristieke gebouwen, kenmerkend voor de gemeente Utrechtse Heuvelrug, waar van oudsher schaapskuddes werden geweid op de woeste gronden op de heuvelrug. De schaapskooien zijn samen met het stelsel van voormalige schapendriften de relicten van de schapenhouderij. Omdat deze sinds het begin van de twintigste eeuw bijna helemaal is verdwenen, hebben de schaapskooien hun oorspronkelijke functie verloren. Om deze cultuurhistorisch waardevolle gebouwen voor toekomstige generaties van inwoners en bezoekers van onze gemeente te kunnen behouden is het van belang om te zoeken naar nieuwe passende functies als economische dragers voor de instandhouding. Deze zoektocht kan aan de orde komen, wanneer een eigenaar van een schaapskooi een aanvraag indient voor een nieuwe bestemming van zijn kooi maar de gemeente kan ook zelf in gesprek treden met een eigenaar, bijvoorbeeld in het geval van een zeer bouwvallige schaapskooi die zonder goede nieuwe bestemming verloren zal gaan. In de bestemmingsplannen van de gemeente Utrechtse Heuvelrug wordt vooralsnog niet veel ruimte geboden voor nieuwe bestemmingen voor schaapskooien. Er geldt steeds een agrarische of natuurgerelateerde bestemming. Om schaapskooien te kunnen herbestemmen als bijvoorbeeld educatief centrum of recreatiewoning zou dus een verruiming van de mogelijkheden nodig zijn. Niet alle functies zijn echter bij iedere schaapskooi mogelijk vanuit cultuurhistorisch oogpunt. Op grond van de kenmerkende ligging van schaapskooien in het landschap worden de schaapskooien in deze nota in twee groepen verdeeld, enerzijds de schaapskooien die op een erf van een boerderij zijn gelegen en anderzijds schaapskooien die vrij in het veld liggen en waar dus geen sprake is van enige erfaanleg. Omdat voor nieuwe bestemmingen vaak een verhard erf nodig is waar bijvoorbeeld auto s geparkeerd kunnen worden, zijn de herbestemmingsmogelijkheden voor de kooien die op een erf liggen, beduidend ruimer dan bij de vrij gelegen kooien. Voor deze kooien in het veld zijn eigenlijk alleen de functies van stal of opslag geschikt. Ook een educatief centrum, een recreatiewoning of een theeschenkerij zouden eventueel mogelijk zijn, zij het onder strenge voorwaarden. De functie mag weinig tot geen gevolgen voor het erf rondom de schaapskooi hebben. In hoofdstuk drie worden de verschillende mogelijkheden ook voor de kooien die op een erf liggen uitgewerkt. 5.2 Voorwaarden voor herbestemming Deze nota Schaapskooien formuleert in hoofdstuk drie de voorwaarden die moeten gelden wanneer een bestemmingswijziging bij een voormalige schaapskooi aan de orde is. Deze 29

30 voorwaarden beogen de cultuurhistorische waarden van de schaapskooien zo veel mogelijk te waarborgen. De gemeente kan deze voorwaarden stellen bij een concrete aanvraag van een eigenaar om functieverandering van zijn schaapskooi, maar ook in het geval van een reguliere herziening van een bestemmingsplan. De verschillende procedures volgens welke de herbestemming van een schaapskooi kan worden bewerkstelligd, zijn beschreven in hoofdstuk 4. Deze nota vormt het kader op basis waarvan de gemeente kan meewerken aan de ontwikkeling en instandhouding van schaapskooien. Hieronder volgt een opsomming van deze voorwaarden. In paragraaf worden ze nader toegelicht. 1. De functieverandering moet in dienst staan van het behoud van de cultuurhistorische waarden van de schaapskooi. 2. Voor de vrij in het veld gelegen schaapskooien geldt dat de nieuwe bestemming samenvalt met de voetprint van de schaapskooi. Het daar omliggende terrein dient een bestemming te krijgen, die geen bouwmogelijkheden biedt. 3. Voor de vrij in het veld gelegen schaapskooien geldt dat de functies woning en kantoor niet mogelijk zijn. Voor de kooien die op een erf met andere gebouwen liggen, geldt deze restrictie niet. 4. Bij eventuele aanpassing van de schaapskooi worden de in paragraaf genoemde bouwkundige uitgangspunten in acht genomen. 5.3 Aanbevelingen Op één exemplaar na worden de schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug al lang niet meer volgens hun oorspronkelijke functie gebruikt. Het is dan ook een uitdaging om deze kwetsbare, bijzondere gebouwen voor de toekomst te behouden. Herbestemming vergt creativiteit en tegelijk moeten er uitgangspunten gelden die ervoor zorgen dat de nodige verbouwingen op een deugdelijke wijze gebeuren met behoud van de cultuurhistorische waarden van de schaapskooien. In hoofdstuk drie van deze nota worden die uitgangspunten geformuleerd. Daarnaast worden er in deze paragraaf nog enkele concrete aanbevelingen voor de gemeente genoemd. 1. Bij ingediende plannen voor verbouwing en herbestemming van een schaapskooi kritisch zijn op de toegepaste vormen en materialen. Oorspronkelijke materialen en vormen van de schaapskooi moeten zo veel mogelijk worden behouden. 2. Bij ingediende plannen ook de omgeving van de schaapskooi betrekken in de beoordeling en advisering. De ligging van de schaapskooi, op een erf of vrij in het veld, is zeer karakteristiek voor het gebouw. Bij een schaapskooi hoort een sober erf. Daarnaast is het belangrijk dat het zicht op de schaapskooi niet wordt weggenomen door erfinrichting. 3. Met eigenaren van bouwvallige schaapskooien het gesprek aangaan om samen naar een toekomstbestendige oplossing te zoeken. Het is belangrijk om als gemeente op de 30

31 hoogte te zijn van wat er speelt. Door middel van goede samenwerking en goodwill kan tot creatieve en passende resultaten worden gekomen. 4. Kwetsbare schaapskooien die nog niet beschermd zijn aanwijzen als gemeentelijke monument. De monumentale status biedt extra bescherming, doordat er voor een wijziging aan het gebouw een vergunning dient te worden aangevraagd. 5. Bij actualisatie van een bestemmingsplan bij eigenaren nagaan welke bestemming zij voor hun schaapskooi zouden willen realiseren. Indien die bestemming strookt met deze beleidsnota en ook overigens passend is, kan deze bestemming bij de actualisatie worden meegenomen. 6. Bij actualisatie van een bestemmingsplan een wijzigingsbevoegdheid voor het college van B&W opnemen. Deze bevoegdheid betreft het wijzigen van de bestemming van een schaapskooi in één van de in deze nota genoemde bestemmingen. 7. Bij actualisatie van een bestemmingsplan de dubbelbestemming cultuurhistorie aan de schaapskooien geven. Aan de achterzijde van het gebouw aan de Buntlaan 3 in Doorn is nog te zien dat het om een oude schaapskooi gaat. Deze kooi is in 1886 al verbouwd tot boerderij met stalgedeelte. Het rechterdeel is het woongedeelte. 31

32 Literatuur Doorn in Grondgebruik en eigendom, Kadastrale atlas provincie Utrecht, Utrecht 1998 Erfgoed in het groen. Beleidsnota cultuurhistorische erfgoed , gemeente Utrechtse Heuvelrug, 2010 Fred Gaasbeek en Saskia van Ginkel Meester, Driebergen Rijsenburg. Geschiedenis en architectuur, Monumenten inventarisatie Provincie Utrecht, Zeist 1996 Groen dus vitaal. Structuurvisie 2030, gemeente Utrechtse Heuvelrug, januari 2010 Catharina L. van Groningen, De Utrechtse Heuvelrug. De Stichtse Lustwarande. Dorpen en landelijk gebied, Zwolle 2000 Handleiding bestemmingsplannen Buitengebied uit 2006 van de Provincie Utrecht E.J. Haslinghuis en H. Janse, Bouwkundige termen, Leiden 1997 Ernst Homburg en Arjan van Rooij, Groeien door kunstmest, DSM Agro , Hilversum 2004 G. Kolkman, E. Gerritsen en L.M. van den Berg, Vrijkomende agrarische bebouwing in de provincie Utrecht, Alterra rapport 946, Wageningen 2004 Hans Lägers en Meta Prins Schimmel, Leersum. Geschiedenis en architectuur, Monumenteninventarisatie Provincie Utrecht, Zeist 2000 Hans Lägers en Karen Veenland Heineman, Maarn. Geschiedenis en architectuur, Monumenteninventarisatie Provincie Utrecht, Zeist 2003 Marc Laman, Doorn. Geschiedenis en architectuur, Monumenten inventarisatie Provincie Utrecht, Zeist 1995 Vijfde nota ruimtelijke ordening, 2001 Handleiding bestemmingsplannen buitengebied, provincie utrecht Memo schaapskooi Buntlaan te Doorn, Hylkema Consultants, 2008 Anne van Rooij van Wijngaarden, Waardevol Waterland. Zorg voor monumenten en beschermde stadsen dorpsgezichten, brochure Gemeente Waterland,

33 Illustratieverantwoording Het Utrechts Archief, Utrecht: p. 10 en 11 Gemeente Utrechtse Heuvelrug: overige afbeeldingen Colofon Uitgave gemeente Utrechtse Heuvelrug domein Beleid, afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling Teksten Marijke van den Heuvel Met dank aan De eigenaren en beheerders die de auteur ontvangen hebben voor bezichtiging van hun schaapskooi, Cor van Kooten (RCE), Judith Toebast (RCE) en Wietske Dubelaar (Welstand en Monumenten Midden Nederland) en Koos Vermaat, Marquérite de Boom, Roxane de Beaumont, Anne van Rooij van Wijngaarden, Germt Medema, Peter Schravendijk, Alfons Mulder, Sascha Herzberg en Marit Hartog (gemeente Utrechtse Heuvelrug) Datum September 2011 Meer informatie Gemeente Utrechtse Heuvelrug Telefoon E mail info@heuvelrug.nl 33

34 34

35 Bijlage 1 35

36 36

37 Bijlage 2 Beschrijving van de schaapskooien in de gemeente Utrechtse Heuvelrug 1 Boswijklaan 9, Doorn Adres schaapskooi Boswijklaan 9, Doorn Kadastraal nummer DOO00 A G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. Functie Onbekend Huidige functie Opslag Bouwjaar Vroeg negentiende eeuws Verbouwingen Onbekend Architectonische kenmerken De kopse gevels lopen taps toe en zijn voorzien dubbele staldeuren met daarboven een hooiluik. Boven de geklampte staldeuren bestaan de gevels uit hout. De stenen zijgevels bevatten enkele kleine stalvensters. Het afgewolfde zadeldak is aan de kopse kanten met riet gedekt en in het midden met rode pannen. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt op een erf naast een boerderij. Bijzonderheden Geen 37

38 2 Buntlaan 2, Doorn Adres schaapskooi Buurtweg 11, Doorn (De kooi heeft echter vanaf oktober 2011 het adres Buntlaan 2.) Kadastraal nummer DOO00 B G 0000 Eigenaar Bedrijf (BV) Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Leegstaand. Bouwjaar Vermoedelijk begin negentiende eeuw Verbouwingen Onder de schaapskooi bevindt zich een kelder, hetgeen niet gebruikelijk is en dus op een latere toevoeging moet duiden. Architectonische kenmerken De kooi heeft taps toelopende kopgevels. Het afgewolfde zadeldak is deels gedekt met Hollandse pannen, de nok en de kopse kanten zijn gedekt met riet. De gevels van de schaapskooi zijn opgetrokken uit baksteen, met uitzondering van het gedeelte boven de dubbele toegangsdeuren, dat van hout is. In de kopse kanten is een dubbele, houten lattendeur gezet die wordt geflankeerd door staande, gietijzeren en getoogde zesruitsvensters aan de noordzijde en liggende, getoogde vensters aan de zuidzijde. Boven de dubbele deur bestaat de gevel uit horizontale gepotdekselde delen. Stedenbouwkundige ligging De schaapskooi staat in een klein bos aan het zuidelijke einde van de Buntlaan. Bijzonderheden Geen 38

39 3 Buntlaan 3, Doorn Adres schaapskooi Buntlaan 3, Doorn Kadastraal nummer DOO00 B G 0000 Eigenaar Particulier en bedrijf (BV) Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Voor 1886 Huidige functie Woning Bouwjaar Onbekend, voor 1886 Verbouwingen De schaapskooi is al in 1886 verbouwd tot kleine langhuisboerderij. De bakstenen gevels zijn wit gepleisterd en van deuren en vensters met luiken voorzien. Architectonische kenmerken Het gebouw heeft een rechthoekige plattegrond waarvan de hoeken aan de noordgevel zijn afgekant. Het wolfdak is deels gedekt met pannen en alleen aan het noordelijke uiteinde met stro. De zuidelijke helft van het gebouw is ingericht en vormgegeven als woning. De voorgevel is symmetrisch ingedeeld met vier vensters op de begane grond en twee op de zolderverdieping. De vensters beneden worden geflankeerd door halve luiken. Stedenbouwkundige ligging De schaapskooi staat aan de Buntlaan op het landgoed Sandenburg te midden van weilanden en lanen. Bijzonderheden De verbouwing van schaapskooi tot woning gebeurde in 1886 in opdracht van de baron Van Lynden van Sandenburg. Alleen de vorm van het gebouw en de dakbedekking herinneren nog aan de oorspronkelijke functie van schaapskooi. 39

40 4 Buurtweg 9, Doorn Adres schaapskooi Buurtweg 9, Doorn Kadastraal nummer DOO00 B G 0000 Eigenaar Bedrijf (BV) Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Vermoedelijk schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Leegstaand Bouwjaar Vermoedelijk negentiende eeuws Verbouwingen Het interieur is gewijzigd tot varkensstal. In de kopgevels zijn de vensterkozijnen vervangen door betonnen exemplaren. Ook in de zijgevels zijn betonnen vensters aangebracht en houten varkensdeurtjes. Architectonische kenmerken De kooi heeft een rechthoekige plattegrond, zonder afgeschuinde gevels. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen en vanaf de bovenzijde van de deuren naar boven toe zijn de kopgevels gepotdekseld. Het wolfdak is met pannen gedekt en alleen aan de wolfeinden gedekt met stro. Stedenbouwkundige ligging Het gebouw maakt onderdeel uit van boerderij Spreeuwenstein. Bijzonderheden In 1876 kwam de oude boerderij Spreeuwenstein in bezit van C.T. baron van Lynden van Sandenburg. De langhuisboerderij dateert uit

41 5 Buurtweg 12, Doorn Adres schaapskooi Buurtweg 12, Doorn Kadastraal nummer DOO00 B G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag Bouwjaar 1905 Verbouwingen Het gebouw is in 1991 gerestaureerd. In de gevels zijn mogelijk ouder stenen hergebruikt. Ook de gebinten in het interieur van de kooi zijn waarschijnlijk hergebruikt en komen uit een ouder exemplaar. Architectonische kenmerken De korte, typische driezijdige gevels hebben vlechtingen, terwijl boven de deuren de gevels gepotdekseld zijn. De zes ruits vensters in de voorgevel zijn iets getoogd. Het wolfdak is aan de voorzijde en bij de nok gedekt met stro en voor het overige met grijze pannen. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt aan de rand van een veld in de bocht van de Buurtweg. Bijzonderheden Deze schaapskooi is in 1905 gebouwd in opdracht van F.A.C. graaf van Lynden van Sandenburg. In 1991 is de kooi door het personeel van Sandenburg gerestaureerd. Oorspronkelijk stonden in de nabije omgeving van de boerderij Het Wildeland drie schaapskooien en een schaapherderswoning. 41

42 6 Gooyerdijk 65, Doorn Adres schaapskooi Gooyerdijk 65, Doorn Kadastraal nummer DOO00 A G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Varkensschuur Bouwjaar Onbekend. In 1926 is de boerderij gebouwd maar toen stond de schaapskooi er al, hoewel deze in gebruik was als koeienstal. Verbouwingen Er is een mestkelder onder de vloer aangebracht. Er is aan schuur aan de achterzijde aangebouwd. Architectonische kenmerken De schaapskooi heeft een rechthoekige plattegrond met afgeschuinde hoeken. De gevels zijn opgetrokken uit potdekselwerk van zwart geteerde planken. Het wolfdak is gedekt met rode pannen. In de voorgevel bevindt zich een dubbele deur met aan weerszijden een venster. Stedenbouwkundige ligging De schaapskooi ligt op het boerenerf, direct langs de Gooyerdijk. Bijzonderheden Geen 42

43 7 Sandenburgerlaan, Doorn Adres schaapskooi Buurtweg 11, Doorn (De kooi ligt echter in het veld ten westen van de Sandenburgerlaan.) Kadastraal nummer DOO00 B G 0000 Eigenaar Bedrijf (BV) Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag. De pachter van boerderij De Paardenhoeve (Sandenburgerlaan 4) gebruikt de schaapskooi als opslagruimte. Bouwjaar 1876 Verbouwingen Het gebouw is omstreeks 1993 gerestaureerd. Architectonische kenmerken De kooi heeft afgeschuinde kopgevels die deels zijn gepotdekseld. Het wolfdak is aan de uiteinden en op de nok gedekt met riet en in het midden met pannen. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt in het open veld langs de Sandenburgerlaan. Bijzonderheden De kooi is gebouwd in opdracht van C.T. baron van Lynden van Sandenburg. Het gebouw behoort nog steeds bij het landgoed Sandenburg en is begin jaren 1990 door het personeel van Sandenburg gerestaureerd. 43

44 8 Sandenburgerlaan 1 (Groot Blankenstein), Doorn Adres schaapskooi Sandenburgerlaan 1, Doorn Kadastraal nummer DOO00 B G 0000 Eigenaar Particulier en bedrijf (BV) Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Kantoor / atelier Bouwjaar Onbekend Verbouwingen Onbekend Architectonische kenmerken Het betreft een schaapskooi met een rechthoekige plattegrond, bakstenen muren en een wolfdak. Het dak is deels bedekt met pannen, behalve bij de wolfeinden die gedekt zijn met stro. De kopgevels hebben dubbele deuren met daarboven een hooiluik. Vanaf de deuren tot de dakrand zijn de kopgevels opgetrokken uit potdekselwerk. Aan weerszijden van de deuren bevinden zich stalvensters. Stedenbouwkundige ligging Het gebouw ligt op het erf van boerderij Groot Blankenstein, opvolger van een oude omgrachte hofstede, die op deze plaats heeft gestaan. Bijzonderheden Sinds 1806 maakt het complex onderdeel uit van landgoed Sandenburg. 44

45 9 Zandspoor 4, Doorn Adres schaapskooi Zandspoor 4, Doorn Kadastraal nummer DOO00 A G 0000 en DOO00 A G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Woning Bouwjaar Onbekend Verbouwingen Het gebouw is in 1969 ingrijpend verbouwd tot woning. Er zijn in 2001 dakkapellen aangebracht. Ook de grote vensterpuien in de gevels en de schoorstenen op het dak zijn latere toevoegingen. Architectonische kenmerken Het gebouw heeft de vorm van een schaapskooi, met afgekante hoeken en een wolfdak. Het dak is deels gedekt met pannen en aan de uiteinden met riet. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen. Stedenbouwkundige ligging Het gebouw ligt aan de rand van een bos aan de weilanden ten noorden van de Gooyerdijk. Bijzonderheden Geen 45

46 10 De Woerd, Driebergen Rijsenburg Adres schaapskooi De Woerd (ongenummerd), Driebergen Rijsenburg Kadastraal nummer DBG01 A G 0000 Monumentale status Gemeentelijk monument Eigenaar Particulier Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Jachthuis Bouwjaar Onbekend Verbouwingen In de jaren 1960 is het gebouw verbouwd tot jachtverblijf. Er zijn allerlei wanden geplaatst, zodat er ook een keuken en een slaapkamer is. Zo is de schaapskooi ingedeeld als voorhuis met deel. Er is een schouw in de verblijfsruimte aangebracht. In de noordwestelijke kopgevel is een recente pui aangebracht achter de deuren. Architectonische kenmerken De schaapskooi heeft een rechthoekige plattegrond. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen. Alleen naast en boven de deuren in de kopgevels bevindt zich potdekselwerk. Boven de deuren bevindt zich een hooiluik. Er (vermoedelijk recente) stalvensters met luiken in de zijgevels. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt in halfopen landschap aan de rand van de bebouwde kom van Driebergen Rijsenburg. Het gebied (23 ha groot) hoort bij de schaapskooi en wordt gebruikt als jachtgebied. Bijzonderheden Omstreeks 1960 heeft vader van de eigenaar (dhr. Van Arkel senior, voormalig steenfabrikant in Utrecht) het land en de kooi gekocht van de familie Van Marwijk Kooy. Op één van de balken staat het jaartal 1790, wat niet wil zeggen dat de kooi uit dat jaar dateert. De balken zijn mogelijk hergebruikt. Wel is bekend dat er op deze plek aan het begin van de 19 de eeuw al een schaapskooi stond. 46

47 11 Engweg 50, Driebergen Rijsenburg Adres schaapskooi Engweg 50, Driebergen Rijsenburg Kadastraal nummer DBG01 C G 0000 Monumentale status Gemeentelijk monument Eigenaar Particulier Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag Bouwjaar Mogelijk achttiende eeuws Verbouwingen Onbekend Architectonische kenmerken De schaapskooi heeft afgeschuinde kopse gevels en een stenen voet. Het wolfdak is alleen aan de kopse uiteinden gedekt met riet. Voor het overige is het dak gedekt met pannen. De wanden zijn van bruin geteerd, gepotdekseld hout. In de kopgevels bevinden zich dubbele deuren met daarboven een hooiluik. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt op het erf van de boerderij Engweg 50 uit 1876, parallel aan de Engweg. Bijzonderheden Geen 47

48 12 Klein Heidestein, Driebergen Rijsenburg Adres schaapskooi Heidestein (ongenummerd), Driebergen Rijsenburg Kadastraal nummer DBG01 A G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Onbekend Bouwjaar Omstreeks 1915 Verbouwingen Onbekend Architectonische kenmerken De schaapskooi is opgetrokken in baksteen en voorzien van een schilddak met aan de kopse kanten drie dakschilden, gedekt met rode en grijze tuillesdu nord. Dubbele houten deuren geven toegang tot de kooi. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt op een grasveldje achter drie schuren op het landgoed Heidestein. Bijzonderheden De kooi is omstreeks 1915 gebouwd in opdracht van de heer De Wetstein Pfister. 48

49 13 Heidestein, Driebergen Rijsenburg (in het bos) Adres schaapskooi Geen (op het heideveld achter Heidestein), Driebergen Rijsenburg Kadastraal nummer DBG01 A G 0000 Eigenaar Bedrijf (Stichting) Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Informatiecentrum van het Utrechts Landschap. Voordien zaten er schapen in en werden er af en toe activiteiten gehouden. Bouwjaar Ca De familie Wetstein Pfister heeft in 1906 een stuk woeste grond (heide en stuifzand) gekocht en er Heidestein op aangelegd. Bij de landschapsonderdelen (theehuis, vijver, bruggen etc.) hoorde ook deze schaapskooi. De eigenaar bezat enkele akkers waar hij de mest voor gebruikte. Hij heeft het landgoed bebost. Er wordt gezegd dat er voordien ook al een schaapskooi stond op deze plek. Verbouwingen De kooi staat te boek als volledig herbouwde kooi. Volgens de beheerder is de kooi echter slechts gerestaureerd. Er ligt een nieuwe vloer in en de vensteropeningen zijn voorzien van plexiglas. Verder was het al een stenen schuur met een rieten kap en kleine lichtopeningen met glas. Architectonische kenmerken De schaapskooi heeft een rechthoekige plattegrond met afgeschuinde hoeken. Het gebouw heeft een rieten kap. De muren zijn gemetseld en zijn voorzien van kleine, ruitvormige vensters. In het interieur is het onderste deel van wanden i.v.m. de potstalfunctie zwart gekleurd. Er bevindt zich een oud waterpunt (met pomp) in de vloer tegen de muur aan. Aan de binnenzijde van de kap is het riet en het dakbeschot te zien. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt op een heideveld achter landgoed Heidestein. Bijzonderheden Op landgoed Heidestein loopt een kudde Drentse heideschapen van het Utrechts Landschap, die het terrein openhoudt. De schapen verblijven dag en nacht het hele jaar door in de open lucht. 49

50 14 Gooijerdijk 18b (De Hondspol), Driebergen Rijsenburg Adres schaapskooi Gooijerdijk 18b, Driebergen Rijsenburg Kadastraal nummer DBG01 D G 0000 Eigenaar Bedrijf (Stichting) Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Recreatieruimte van een zorgboerderij. Bouwjaar Vermoedelijk tweede helft van de negentiende eeuw Verbouwingen De achtergevel is sterk gewijzigd. Hier is de grote dubbele deur vervangen door een personendeur en twee vensters. Het hooiluik is vervangen door een venster. Deze vensters zijn wel in negentiende eeuwse stijl. In het interieur is een hal met een keuken aangebracht en een verdieping daarop. Verder is de ruimte ongedeeld. Er is betimmering aan de binnenzijde van het dak aangebracht. De oorspronkelijke draagconstructie is nog grotendeels behouden. Er zijn ook nog bakstenen poeren. Wel zijn er twee stalen u profiel balken in de constructie aangebracht. In het dak zijn ook dakvensters aangebracht. Architectonische kenmerken Het is een rechthoekig bakstenen gebouw met afgewolfd zadeldak gedekt met rode Oudhollandse pannen. In de voorgevel is een dubbele deur en een hooiluik aangebracht en langs de dakrand zijn vlechtingen gemetseld. De zijgevels zijn voorzien van getoogde stalvensters. Stedenbouwkundige ligging De schaapskooi staat op de hoek van de Gooijerdijk en de Broekweg, op het erf van Boerderij De Hondspol. Bijzonderheden Stichting De Hondspol is in 1985 op De Hondspol begonnen. Daarvoor was het complex nog in gebruik als boerderij. De Lievegoed Zorggroep huurt deze locatie om zorg te bieden: verstandelijk gehandicapten en soms ook psychiatrie en verslavingszorg. 50

51 15 Gooijerdijk 14, Driebergen Rijsenburg Adres schaapskooi Gooijerdijk 18b, Driebergen Rijsenburg (De kooi ligt echter in het weiland achter nr. 14.) Kadastraal nummer DBG01 C G 0000 Eigenaar Bedrijf (Stichting) Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Vermoedelijk schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag, als onderdeel van zorgboerderij De Dijckhof Bouwjaar Onbekend. Verbouwingen De kooi is onlangs hersteld door de bekende meubelfabrikant Pastoe uit Utrecht, een project dat werd ingegeven vanuit maatschappelijke betrokkenheid. Het bedrijf leverde ook het materiaal. Het onderhoud doet De Dijckhof naar eigen inzicht. Er zijn triplex binnenwanden in de kooi geplaatst en ook een verdieping. Tegen de kap is aan de binnenzijde isolatie met betimmering aangebracht. Er zijn recente vensters in de kooi te zien. De dakpannen zijn (deels) vervangen. Er moet nog een dakvorst worden aangebracht, maar men gaat nog op zoek naar de juiste stenen daarvoor. Ook de deuren zullen nog worden vervangen. Architectonische kenmerken De kooi heeft een rechthoekige plattegrond met afgekante hoeken. Het zadeldak heeft opgelichte wolfeinden en is gedekt met grijze pannen. De gevels zijn opgetrokken uit potdekselwerk van ongekant recht hout. In de voorste kopgevel bevindt zich een dubbele deur met los scharnierende bovendelen. De kooi staat op een klein betonnen randje met daarboven potdekselwerk. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt in het open veld achter Gooijerdijk 14. Bijzonderheden De schaapskooi maakt onderdeel uit van zorgboerderij De Dijckhof, waar veel verschillende dieren worden gehouden. 51

52 16 Gooijerdijk 22, Driebergen Rijsenburg Adres schaapskooi Gooijerdijk 22, Driebergen Rijsenburg Kadastraal nummer DBG01 D G 0000 Eigenaar Bedrijf (Stichting) Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Vermoedelijk schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag met agrarisch karakter Bouwjaar Onbekend Verbouwingen Ongeveer 20 jaar geleden is de kooi gerenoveerd. De gehele kap is toen vervangen en opnieuw gedekt. Architectonische kenmerken De schaapskooi heeft een rechthoekige plattegrond en is afgedekt door een met rode pannen gedekt wolfdak. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen. In beide kopgevels bevindt zich een dubbele deur. Ook zijn er muurankers te vinden in de gevels. Stedenbouwkundige ligging De kooi staat in het open veld op de hoek van de Gooijerdijk en de Sterkenburgerlaan. Bijzonderheden Geen 52

53 17 Sterkenburgerlaan 3, Driebergen Rijsenburg Adres schaapskooi Sterkenburgerlaan 3, Driebergen Rijsenburg Kadastraal nummer DBG01 D G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Onbekend. Naar het uiterlijk van de schuur te oordelen was hij een schaapskooi. De schuur komt sterk overeen met de nabijgelegen, voormalige schaapskooi aan de Gooyerdijk 65 te Doorn. Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Onbekend Bouwjaar Onbekend Verbouwingen Er is een aanbouw aan de achterzijde gemaakt. Architectonische kenmerken De schaapskooi heeft een rechthoekige plattegrond. De gevels zijn opgetrokken uit potdekselwerk van zwartgeteerde planken. Het wolfdak is gedekt met rode pannen. In de voorgevel bevindt zich een dubbele deur met aan weerszijden een venster. Stedenbouwkundige ligging De schaapskooi ligt op het boerenerf, direct langs de Sterkenburgerlaan. Bijzonderheden De boerderij waar de schaapskooi bij hoort, is in 1784 gebouwd in opdracht van de heer van Sterkenburg, Jan André van Westrenen. 53

54 18 Boerenbuurt 0, Leersum Adres schaapskooi Boerenbuurt (ongenummerd) Kadastraal nummer LSM00 D G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Paardenstal Bouwjaar Negentiende eeuw Verbouwingen De schaapskooi is recentelijk gerestaureerd. Architectonische kenmerken De schaapskooi heeft afgeschuinde hoeken en is gedekt met een afgewolfd zadeldak. De met riet gedekte dakschilden zijn aan de voor en achterzijde hoog opgetild ten behoeve van de toegangsdeuren en de zogeheten hooi of balkluikopening daarboven. Het middengedeelte van de dakschilden is gedekt met blauwe oud Hollandse pannen. De wanden zijn samengesteld uit gekantrechte houten delen, die tussen de stijlen aan de buitenkant zijn geplaatst. De bakstenen plint is rondom grijs gecementeerd. Stedenbouwkundige ligging De kooi staat op een veld tussen Boerenbuurt 1 en 3. Bijzonderheden Oorspronkelijk hoorde de kooi bij het boerenbedrijf Vreedendaal, Boerenbuurt 1. 54

55 19 Bovenhaarweg 0, Leersum Adres schaapskooi Bovenhaarweg, achter 6, Leersum Kadastraal nummer LSM00 H G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag Bouwjaar Negentiende eeuws Verbouwingen De kooi is omstreeks 1990 gerestaureerd. Architectonische kenmerken De kooi heeft afgeschuinde hoeken. De voor een schaapskooi vrij hoog opgetrokken wanden zijn gepotdekseld en lopen zonder plint door tot op het maaiveld, wat erop duidt dat de kooi zeer ondiep gefundeerd is. Het afgewolfde zadeldak is met riet gedekt. De wolfseinden aan de voor en achterzijde zijn opgetild ten behoeve van de ingang met de balkluikopening daarboven. Stedenbouwkundige ligging De kooi staat vrij in het weidelandschap aan de Bovenhaarweg. Bijzonderheden Geen 55

56 20 Middelweg 85 (Schevichoven), Leersum Adres schaapskooi Middelweg 85, Leersum Kadastraal nummer LSM00 E G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag Bouwjaar Verbouwingen Het gebouw is geheel opnieuw opgetrokken ter vervanging van een oudere kooi die op dezelfde plek stond. Architectonische kenmerken De kooi heeft een bakstenen plint en daarboven gepotdekselde houten wanden. Het rechthoekige grond plan is aan de voor en achterzijde afgeschuind. De kooi heeft een afgewolfd zadeldak, gedekt met riet en voorzien van zogeheten pannenschilden. Boven de hoge dubbele vleugeldeuren is de kap opgelicht. Stedenbouwkundige ligging Het gebouw ligt rechts langs de oprit van boerderij Schevichoven. Bijzonderheden De kooi is in opnieuw opgetrokken. 56

57 21 Darthuizerweg 4 (Darthuizen), Leersum Adres schaapskooi Darthuizerweg 4, Leersum Kadastraal nummer LSM00 E G 0000 Eigenaar Bedrijf (BV) Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Garage met berging Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag Bouwjaar 1931 Verbouwingen Onbekend Architectonische kenmerken De kooi heeft een rechthoekige plattegrond met afgeschuinde hoeken. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen, met uitzondering van de gedeelten boven de deuren in de kopgevels. Daar bestaat de gevel uit potdekselwerk. Boven de dubbele deuren in de kopgevels bevinden zich hooiluiken. Het dak is gedekt met stro. In de langsgevels zijn vensters aangebracht. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt op het landgoed Darthuizen, aan het begin van het bospad, schuin voor Darthuizerweg 2. Bijzonderheden Deze garage met berging is gebouwd in de vorm van een schaapskooi. Het is waarschijnlijk dat deze een schaapskooi verving die oorspronkelijk bij de oude hofstede De Bonen (voorganger van landgoed Darthuizen) hoorde. 57

58 22 Darthuizerweg 12 (De Westhoeve), Leersum Adres schaapskooi Darthuizerweg 12, Leersum Kadastraal nummer LSM00 E G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie In ieder geval voor 1932 Huidige functie Opslag. Voorheen hebben er kippen in gezeten. Bouwjaar Mogelijk achttiende eeuw Verbouwingen Omstreeks zijn het rieten dak, de pannen en de rotte planken vervangen. Het gebouw was toen bouwvallig. Recentelijk is er beton op de vloer gestort ter versteviging. De constructie is vermoedelijk nog oorspronkelijk. Architectonische kenmerken Deze schaapskooi heeft houten, gepotdekselde wanden en een rieten dak met dakschilden die bedekt zijn met pannen. Aan weerszijden van de dubbele staldeuren bevinden zich 12 ruits, getoogde vensters. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt voor op het erf van boerderij De Westhoeve. Bijzonderheden De boerderij hoorde voorheen bij Broekhuizen. De mest werd in de kooi vermengd (door de schapen vertrapt) met wit zand. Er zat daar een witte zandlaag zo n 30 cm onder de zwarte aarde. Die werkte blijkbaar goed als onderdeel van de mest. De Traayweg was de schapendrift naar Valkenheide. 58

59 23 Rijksstraatweg 0 (Zuylestein), Leersum Adres schaapskooi Rijksstraatweg (ongenummerd), Leersum Kadastraal nummer LSM00 D G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Schaapskooi Bouwjaar Het oorspronkelijke bouwjaar is onbekend. Verbouwingen De kooi is in 1973 afgebroken en verplaatst. In 1997 werd de kooi door brand verwoest, maar spoedig daarna, onder leiding van architect J. Meffert uit Leersum, gerestaureerd. Architectonische kenmerken De kopse gevels zijn driezijdig afgeschuind. De gevels zijn opgetrokken uit machinale baksteen met in de toppen van de eindgevels gepotdekselde houten delen. Het afgewolfde zadeldak, dat aan de uiteinden is opgetild, is gedekt met riet en heeft een met rode, oud Hollandse pannen gedekt pannenschild. In de eindgevels komt een getoogd afgesloten deuropening met een dubbele, opgeklampte deur voor. In de gepotdekselde top daarboven bevindt zich een hooiluik. Op de gevels zijn zowel staaf als gaffelankers aangebracht. Stedenbouwkundige ligging Het gebouw ligt op een veld bij de bosrand van het Zuylesteinse bos. Bijzonderheden Oorspronkelijk hoorde de kooi echter bij hofstede Nimmerree (Boerenbuurt 1) en stond aanvankelijk op de westhoek van de Boerenbuurt en de Rijksstraatweg. De schaapskooi is in gebruik bij de Vereniging Vrienden van de Schaapskudde, die er een kudde zwartbles schapen heeft lopen. 59

60 24 Rijksstraatweg 9a, Leersum Adres schaapskooi Rijksstraatweg 9a, Leersum Kadastraal nummer LSM00 D G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Geen (het betreft een ruïne) Bouwjaar Tweede helft negentiende eeuw Verbouwingen Onbekend Architectonische kenmerken Het is een ruïne. Toen de schaapskooi nog intact was, had deze een langwerpige plattegrond met driezijdig afgeschuinde kopgevels. De gevels hadden een bakstenen plint met daarboven houten gepotdekselde delen. Het dak was gedekt met riet en voorzien van grote pannenschilden. Stedenbouwkundige ligging Het gebouw ligt in een weiland ten westen van boerderij Weivliet aan de Achterweg 6 te Leersum. Bijzonderheden Het betreft een ruïne. 60

61 25 Rijksstraatweg 242 (De Hoogstraat), Leersum Adres schaapskooi Rijksstraatweg 242, Leersum Kadastraal nummer LSM00 F G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Stal of schaapskooi. Voorheen heeft de schuur ook als varkensstal dienst gedaan. Jaar beëindiging oorspr. functie Voor 1897 Huidige functie Achterhuis van boerderij Bouwjaar Omstreeks 1879 liet men een schapenhok bouwen. Verbouwingen De schaapskooi is ooit als achterhuis bij de boerderij getrokken. Bouwsporen (dichtgemetselde stalvensters) en ook de vorm van het dak en de dakbedekking ondersteunen de veronderstelling dat het achterhuis aanvankelijk als stal of schaapskooi heeft gediend. Architectonische kenmerken De achtergevel is driezijdig afgesloten. Het dak is gedekt met oud Hollandse pannen en het wolfeind met riet. Boven de deeldeur en de hooiluikopening is het dakschild opgelicht. De langsgevels zijn met handvorm baksteen opgetrokken. Er zijn diverse dichtgemetselde stalopeningen aanwezig. Stedenbouwkundige ligging Het totale complex bestaat uit drie gebouwen in een u vorm rond een binnenplaats. De schaapskooi vormt de basis van de u vorm. Het complex ligt aan een bosrand ten noorden van de Rijksstraatweg bij de grens met Doorn en is bereikbaar via de Hoogstraat. Bijzonderheden Omstreeks 1879 liet mr. R.C. Immink, notaris te Amerongen, hier een schapenhok bouwen. In 1896 werd deze verkocht aan A.M.C. Blokhuis uit Driebergen. In is er sprake van een aan of bijbouw bij het schapenhok en ontstond het huidige woonhuis met achterhuis. 61

62 26 Roekenes 0 (Het Roekenes), Leersum Adres schaapskooi Roekenes ongenummerd, bij 1, Leersum Kadastraal nummer LSM00 D Eigenaar Particulier Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Vermoedelijk schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Verblijfsruimte Bouwjaar Negentiende eeuw Verbouwingen Het gebouw is ingrijpend verbouwd om het geschikt te maken als verblijfsruimte. Zo is de langsgevel voorzien van een nieuwe deur en vensterindeling. Architectonische kenmerken Het pand heeft een rechthoekige plattegrond met afgeschuinde hoeken aan de beide uiteinden. De lage gevels zijn uit baksteen opgetrokken en de kap bestaat uit een afgewolfd zadeldak dat met riet is gedekt. De ingang bevindt zich niet, zoals gebruikelijk, in de kopgevel maar in een inham in de langsgevel die naar het erf is gekeerd. Dit terugspringende gedeelte is uitgevoerd met houten, gepotdekselde delen. Stedenbouwkundige ligging De schaapskooi ligt op het erf van boerderij Het Roekenes en is met de ingang georiënteerd op het erf. Bijzonderheden Geen 62

63 27 Dwarsweg 60a, Overberg Adres schaapskooi Dwarsweg 60a, Overberg Kadastraal nummer AMR02 G G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Woning Bouwjaar Mogelijk Er is een houten plank aangetroffen waarin dit jaartal stond gegraveerd. Verbouwingen In is de kooi verbouwd tot woning. Daarbij is de kooi tot aan de draagconstructie afgebroken. De constructie bleef dus steeds overeind staan. Daar omheen zijn de muren op nieuw opgemetseld (met zowel de oude als nieuwe stenen) en is het potdekselwerk weer aangebracht. Ten behoeve van de woonfunctie zijn isolatielagen aangebracht in het interieur, afgewerkt met gipsplaten. Het interieur is helemaal ingericht in verschillende woonruimtes en een vide. In de toegangsopeningen zijn vensterdeuren aangebracht. Ook zijn er vensters in het dak geplaatst. Het erf rondom de schaapskooi is door aanleg van een tuin ingrijpend veranderd. Architectonische kenmerken De voormalige schaapskooi heeft een rechthoekige plattegrond met afgeschuinde hoeken. De gevels rusten op een bakstenen voet en daarboven zijn de wanden uitgevoerd in houten, gepotdekselde delen. Het dak is geheel met riet gedekt en voorzien van vensters. Stedenbouwkundige ligging De kooi ligt op het erf van de boerderij Dwarsweg 60, met de voorgevel naar de weg gekeerd. Bijzonderheden Volgens de literatuur (Van Groningen, p. 326) heeft deze schaapskooi een zeer oude oorsprong, mogelijk zeventiende eeuw. 63

64 28 Eindseweg 2, Overberg Adres schaapskooi Eindseweg 2, Overberg Kadastraal nummer AMR02 A G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Gemeentelijk monument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Tijdens de Tweede Wereldoorlog of eerder. Huidige functie De kooi wordt deels gebruikt voor opslag maar staat voor het grootste deel leeg. Bouwjaar 1884 Verbouwingen Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het gebouw door de Duitsers verbouwd tot paardenverzamelstal. De paarden die in de omgeving werden geconfisqueerd door de Duitsers, werden hier gestald. Vervolgens was de kooi tot omstreeks 1986 in gebruik als varkensstal. Architectonische kenmerken De wanden bestaan uit gepotdekselde houten delen die op een bakstenen onderbouw rusten. Aan de zijkanten rusten de houten gebinten op gemetselde steunberen. De schuur heeft een afgewolfd zadeldak. In het dak bevindt zich een ontluchtingskoker. Het is een forse, driebeukige schaapskooi. De kopse gevels zijn recht. Stedenbouwkundige ligging De kooi staat aan het begin van de nieuwe oprijlaan naar de langhuisboerderij aan de Eindseweg 2. Bijzonderheden In de gevel prijkt een steen waarop staat GAB 1884 (GAB staat voor Godard Adriaan Bentinck, de kasteelheer van Amerongen en tijdens de bouw van de schaapskooi eigenaar van pachtboerderij t Eind. De boerderij, de schuur en de andere bijgebouwen maken nu deel uit van een camping. 64

65 29 Woudenbergseweg 40, Maarsbergen Adres schaapskooi Woudenbergseweg 40, Maarsbergen Kadastraal nummer MAA00 E G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi. Dit is via overlevering vernomen van de familie Westbroek. Diverse generaties van deze familie hebben gedurende ruim een eeuw de boerderij de Kleine Valkeneng bewoond. De eerste Westbroek die de Kleine Valkeneng bewoonde, was Groffie. Deze schaapherder was afkomstig uit Langbroek en kwam in dienst bij de toenmalige eigenaren van kasteel Maarsbergen. Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Opslag Bouwjaar Negentiende eeuw, voor 1889 Verbouwingen De schaapskooi is in 2007 gerestaureerd. Het gebouw, dat al heel bouwvallig was, is ingestort tijdens een decemberstorm in Alleen de gebinten stonden nog overeind. Eigenaars hebben het opgeknapt met behoud van het materiaal dat nog bruikbaar was. Voor het overige zijn historische bouwmaterialen bijeengezocht en toegepast. Dit hebben zij ook bij de overige gebouwen op het erf gedaan. Volgens de literatuur (Lägers en Veenland Heineman, p. 197) had de schaapskooi oorspronkelijk de typerende achthoekige plattegrond, maar is die teruggebracht tot de huidige rechthoekige plattegrond toen de schuur in de jaren twintig van de twintigste eeuw werd verbouwd tot varkensschuur. Architectonische kenmerken Het betreft een gepotdekselde schuur op een rechthoekige plattegrond. Het zadeldak is gedekt met rode dakpannen. In het interieur zijn de oorspronkelijke gebinten nog aanwezig. Stedenbouwkundige ligging De schuur maakt onderdeel uit van boerderij De Kleine Valkeneng. Bijzonderheden Een foto van schaapherder Groffie Westbroek en zijn vrouw zijn in bezit van de huidige bewoners. 65

66 30 Woudenbergseweg 92a, Maarsbergen Adres schaapskooi Woudenbergseweg 92a, Maarsbergen Kadastraal nummer MAA00 D G 0000 Eigenaar Particulier Monumentale status Rijksmonument Oorspronkelijke functie Schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Geen. Het gebouw is deels afgebroken en de bouwmaterialen zijn opgeslagen. Bouwjaar Onbekend. In de kadastrale administratie van 1832 wordt de schaapskooi al genoemd. Verbouwingen Deze schaapskooi is deels afgebroken en opgeslagen. Alleen de bakstenen voet staat er nog. Architectonische kenmerken Het gebouw had een rechthoekige plattegrond, bakstenen muren en een wolfdak. Het dak was deels bedekt met pannen, behalve bij de wolfeinden die gedekt waren met stro. De kopgevels waren voorzien van dubbele, getoogde deuren met daarboven een hooiluik. Vanaf de deuren tot de dakrand waren de kopgevels opgetrokken uit potdekselwerk. Stedenbouwkundige ligging De schaapskooi lag direct ten zuiden van de boerderij Woudenbergseweg 92a te Maarsbergen. Bijzonderheden De houten onderdelen en het dak van het gebouw zijn afgebroken. Deze bouwmaterialen zijn opgeslagen om uiteindelijk bij restauratie van de schaapskooi weer te kunnen worden gebruikt. Alleen de bakstenen gevels en de deuren in de voorgevel staan nog op de oorspronkelijke plek. 66

67 31 Woudenbergseweg 0, Maarsbergen Adres schaapskooi Woudenbergseweg ongenummerd Kadastraal nummer MAA00 D G 0000 Eigenaar Bedrijf (BV) Monumentale status Geen Oorspronkelijke functie Vermoedelijk schaapskooi Jaar beëindiging oorspr. functie Onbekend Huidige functie Onbekend Bouwjaar Vermoedelijk negentiende eeuw Verbouwingen Op het dak is golfplaten dakbedekking aangebracht. Architectonische kenmerken Het betreft een bakstenen schuur op een rechthoekige plattegrond. Het gebouw heeft een zadeldak met golfplaten bedekking. De gevels zijn opgetrokken uit potdekselwerk. Stedenbouwkundige ligging Het gebouw ligt in een weiland ten noordwesten van de Boerderij De Meente, Woudenbergseweg 92a te Maarsbergen. Bijzonderheden Volgens mevrouw Westbroek (bewoonster van de Kleine Valkeneng) is dit gebouw een oude schaapskooi. 67